Афғонистон: Тафовут байни таҳрирҳо
Content deleted Content added
No edit summary |
х ҳазфи гурӯҳи болоӣ using AWB |
||
Сатри 35:
}}
'''Афғонистóн''' ([[Забони дарӣ|дарӣ:]] '''أفغانستان'''), номи пурраи расмӣ '''Ҷумҳурии Исломии Афғонистон''' ([[Забони пушту|пушту:]] '''د افغانستان اسلامي جمهوریت''', [[Забони дарӣ|дари:]] '''جمهوری اسلامی افغانستان''') — давлатест, ки дар қисми ҷанубу ғарбии [[Осиёи Марказӣ]] ҷой гирифтааст.
Дар самти шимол бо [[Туркманистон]] (744 км), [[Ӯзбекистон]] (137 км) ва [[Тоҷикистон]] (1344 км), дар ғарб бо [[Эрон]] (945 км), дар ҷануб ва шаҳри бо [[Покистон]] (430 км) ва [[Ҳиндустон]] (120 км), дар шимолу шарқ бо [[Хитой]] (76 км) ҳамсарҳад мебошад.
Дарозии умумии ҳудуди сарҳад 5529 км аст (ин сарҳад тақрибан сад сол пеш бо мудохилаи Россияи подшоҳӣ ва Британияи Кабир муайян гардидааст). Аз шимол ба ҷануб 1350 км ва аз шарқ ба ғарб 900 км тӯл кашидааст. Масоҳаташ 655 ҳазор км², аҳолиаш 28,4 млн нафар (мутобиқи маълумоти дигарон – 31 млн нафар); пойтахти Афғонистон шаҳри – Кобул (аҳолӣ 1,5 млн нафар). Афғонистон 34 вилоят, 354 вулусволӣ ва 31440 деҳа дорад. Забонҳои давлатӣ – [[паштун]] ва [[дарӣ]].
Сатри 116:
Дар заминҳои аз тоҷикон холишудаи ин минтақа қабилаҳои афғон, ки ба чорводорӣ машғул буда, берун аз шаҳрҳо зиндагӣ мекарданд, ҷой гирифтанд. Аммо аз қадимуззамон, аз асри санг шурӯъ намуда, дар ин марзу бум одамон мезистаанд. Бостоншиноси маъруф Корбэн афзорҳои давраи асри санги ин сарзаминро, ки аз дараи Чахмок, Додалдараи Самангон, Ҳазорсум, Гӯрдараи Бадахшон ёфт шудаанд, ба 50 ҳазор сол қабл мансуб медонад. Давраи ба истилоҳ ниматаърихии ин кишвар аз сурудҳои ведӣ оғоз меёбад, ки ҳанӯз хат ихтироъ нашуда буд ва ориёиҳо дар Ориёнои Қадим ё Афғонистони кунунӣ зиндагии кӯчӣ доштанд, худоҳои гуногунро мепарастиданд, барояшон қурбониҳо мекарданд ва назронаҳо медоданд. Сурудаҳои ведӣ, ки аксандози зиндагию фаъолияти ин мардум буданд, аз даҳон ба даҳону аз насл ба насл гузашта, баъдан якҷо бо маданияти авестоӣ барои рушд ва маданӣ сохтани ҷомеа нақши муҳим доштанд. Мутобиқи маъхазҳои таърихӣ, давлатдории аввалин дар сарзамини Афғонистон ҳазорсолаи якуми то мелод (Бохтар) ба вуҷуд омадааст. Дар давраҳои қадим ва асрҳои миёна марзу буми кунунии Афғонистон ба ҳайати давлатҳои бузурги Шарқи Миёна ва Осиёи Ҷанубу Ғарбӣ дохил мешуд. Бохтар ва заминҳои ҷануби онро то Ҳинд Куруши Кабир (бунёдгузори давлати Ҳахоманишиён) забт карда буд ва Бохтар яке аз навоҳии тараққикардатарини ин империя маҳсуб мешуд. Аз ин сарзамин Роҳи Бузурги Абрешим убур мекард ва мамолики чор гӯшаи дунёро бо ҳам мепайваст. Солҳои 329–326 пас аз сарзамини Афғонистонро забт кардани Искандари Мақдунӣ империяи Ҳахоманишиҳо барҳам хӯрд ва дар шикастапораҳои ин империя давлатҳои алоҳида арзи ҳастӣ карданд, ки давлати Юнону Бохтарӣ аз ҷумлаи онҳост. Ин давлат дастикам бештар аз сад сол вуҷуд дошт ва тадриҷан ҷояшро ба империяи абарқудрати Кушониён дод. Асри 5-и мелодӣ Ҳайтолиён империяи Кушониёнро аз байн бурданд ва дар ин сарзаминҳо Сосониён ҳукмфармо шуданд. Минбаъд давраи футӯҳоти аъроб аст. Дар давраи халифаи дуюми ислом–Умар сипоҳиёни араб дар дарвозаҳои Хуросон пайдо шуда буданд ва аз тариқи Ҳирот бар шимоли кишвар ва аз тариқи Систон ба ҷануби сарзамин ҳамлавар гаштанд. Фотеҳон баъди кушторҳо ғаниматҳо, ғулом ва канизи бисёреро бо худ бурданд ва як қарн сипарӣ гардид. Баъдҳо оҳиста-оҳиста ҷунбишҳои миллии мустақил рӯнамо шудан гирифтанд, ки аввали чунин ҳаракатҳо қиёми Абумуслими Хуросонӣ буд. Сипас давлатҳои сулолавии дигар арзи ҳастӣ намуданд: Тоҳириён (821–873), Саффориён (873–900), Сомониён (875–999), Фариғуниён (250–410 қамарӣ), Лудиҳои Мултон (370–410), Оли Боинҷури Тахористон (232–372), Ғазнавиён (963–1186), Ғуриён (1151–1215), Хоразмшоҳиён (1077–1221).
[[Акс:Portrait miniature of Ahmad Shah Durrani.jpg|alt=Аҳмадшоҳи Дуронӣ (1724-1773)|thumb|[[Аҳмадшоҳи Дурронӣ]] (1724-1773)]]
Ташаккули афғонҳо (паштунҳо) ба сифати халқи воҳид ба асрҳои 11–12 рост меояд. Паҳншавии паштунҳо дар Хуросон (Афғонистони имрӯза) дар асрҳои 15–16 оғоз гардид. «Муҳоҷирати бузург»-и афғонҳо ба лашкаркашиҳо ва ҷангҳои хонумонсӯзи Чингизхону Темур (асрҳои 13–14) вобаста аст.
Баъди соиқаи хонумонсӯзи Чингиз Мангухон тамоми сарзамини Афғонистонро ба Шамсуддин Муҳаммади Курт вогузошт. Хонаводаи Курт то соли 783 қамарӣ (1381 мелодӣ) ҳукумат ронда, оқибат Оли Курт ба дасти Амир Темур соли 786 қамарӣ (1384 мелодӣ) аз байн рафт. Сипас дар даврони салтанати Ҷалолуддин Акбар писари хурдсоли Ҳумоюн дар Ҳинд шимол Афғонистонро ӯзбакҳои Мовароуннаҳр истило намуда буданд. Қисматҳои ғарбӣ, ки Қандаҳор марбути он буд, ба дасти сафавиҳои Эрон афтод ва дар қисмати шарқи Афғонистон ҳаракати озодихоҳӣ ва истиқлолхоҳӣ Афғонистон ба унвони Рӯшониён ба вуҷуд омад. Дар ин байн дар баъзе маҳалҳо қабилаҳои алоҳидаи афғонӣ барои нигоҳдошти иқоматгоҳҳои хеш ва тавсиаи чарогоҳҳо ва заминҳои корами хеш ба самти ғарбӣ юришҳо карда, дар он ҷо муқимӣ шуданд. Аввалҳо қабилаҳои афғонии юсуфзуйҳо навоҳии шимол водии Пешовар (Пишовур)-ро ишғол карда, дар миёнаҳои Афғонистон 16 марватҳо ба вилояти Банну соҳиб шуданд. Ибтидо Афғонистон 17 қабоили ғилзуйҳо ва абдолиён атрофи Куҳҳои Сулаймон ва навоҳии Қандаҳорро аз худ карданд. Дар охирҳои Афғонистон 17 ва авв. Афғонистон 18 музофоти алоҳидаи Афғонистон – Ҳирот ва баъдҳо Қандаҳор ба ҳайати давлати Сафавиёни Эрон, Пешовару Кобулу Ғазна ба ҳайати давлатдории Темуриёни Ҳинд дохил шуданд. Дар давраи ҳукмронии [[Нодиршоҳи Афшор]] (1736–1747) тамоми сарзамини ҳамондавраинаи Афғонистон ба империяи ӯ дохил буд. Соли 1747, баъди қатл шудани Нодиршоҳ, афғонҳо шӯриш бардоштанд ва дар натиҷа, давлати афғон – сулолаи Дурронӣ – Аҳмадшоҳи Абдолӣ ба вуҷуд омад. Ӯ дар навбати аввал муғулҳоро саркӯб ва дастнишондаҳои Нодиршоҳро аз Ҳирот берун кард. Империяи Аҳмадшоҳ аз Осиёи Марказӣ то Деҳлӣ ва аз Кашмир то Баҳри Араб тӯл мекашид. Соли 1774 вориси Аҳмадшоҳ – Темуршоҳ пойтахти мамлакатро аз Қандаҳор ба Кобул кӯчонд. Бо сабаби фарохии ҳудудӣ империяи [[Аҳмадшоҳи Дурронӣ]] мустаҳкаму пуриқтидор набуд ва сабаби ин камқувватӣ нотифоқии қабилаҳои гуногуни афғон буд. Ҳамчунин дар ин давра фишори беруна низ ба Афғонистон возеҳ ба назар мерасид; аввалҳо аз тарафи эрониён ва минбаъд аз тарафи англисҳо аз Ҳинди Британиявӣ. Кӯшиши Британияи Кабир барои ғасби Афғонистон (ҷангҳои афғону англис, солҳои 1838–1842 ва 1878–1880) бенатиҷа монд, вале бо вуҷуди ин англисҳо назорати сиёсати берунаи Афғонимтонро (тибқи қарордодҳои 1879 ва 1893) ба даст гирифтанд.
Сатри 125:
Дар давраи солҳои Ҷанги якуми ҷаҳонӣ Афғонистон сиёсати бетарафӣ ва дахолат накарданро пеш гирифт, вале таҳти таъсири Инқилоби Октябр гурӯҳҳои навандеш ва пешрафтхоҳи мамлакат фаъолияти густарда намуда, барои истиқлоли комили Афғонистон мубориза мебурданд. Соли 1919 (20 феврал) Ҳабибуллоҳхон дар наздикии Ҷалолобод ба қатл расид. Ба сари давлат писари ӯ [[Амонуллоҳхон]] (1919–1929) омад. 28 феврали1919 Афғонистон давлати соҳибистиқлол эълон карда шуд. Дар навбати аввал истиқлоли Афғонистонро Россияи Шӯравӣ ба расмият шинохт. 7 апрели 1919 Амонуллоҳхон бо мактуб ба В. И. Ленин муроҷиат карда, барои бо Россияи Шӯравӣ доштани робитаҳои дӯстона изҳори хоҳиш намуд. 27 майи 1919 бо имзои В. И. Ленин ва М. И. Калинин ҷавоби мусбати мактуби Амонуллоҳхон ба Афғонистон расид. Дар баробари ин, Амонуллоҳхон эълон дошт, ки дар мамлакат бояд фавран ислоҳоти дохилидавлатӣ карда шавад, вале англисҳо истиқлоли Афғонистонро қабул надоштанд ва моҳи майи 1919 байни Афғонистон ва Британия боз ҷанг (ҷанги сеюми афғону англис) оғоз гардид. Муқовимати шадиди афғонҳо англисҳоро ба оштӣ маҷбур сохт ва 8 августи 1919 дар Равалпиндӣ Шартномаи сулҳи байни Афғонистон ва англисҳо ба имзо расид, ки тибқи он англисҳо расман истиқлоли Афғонистон-ро пазируфтанд. 28 феврали 1921 дар Маскав байни Россияи Шӯравӣ ва Афғонистон шартномае имзо шуд, ки тибқи он дар байни ду давлат муносибатҳои дипломатӣ муқаррар гардиданд ва тарафайн уҳдадор шуданд, ки бар зидди якдигар бо давлати сеюм тааҳҳуд нахоҳанд кард. Давлати Шӯравӣ розӣ шуд, ки ба Афғонистон ёрии иқтисодӣ ва техникӣ расонад. Ин нахустин шартномаи баробарҳуқуқии Афғонистон бо яке аз давлатҳои бузурги он давр буд. Ноябри 1921 байни Британия ва Афғонистон низ шартномаи дигарон ба имзо расид. Вале аз муҳтавои шартнома бармеомад, ки нақшаҳои худхоҳонаи мустамликадорони англис қатъ нагардиданд, баръакс Британия ният дошт ба корҳои дохилии давлат мудохила кунад ва мушкилоти иқтисодию иҷтимоии онро ба манфиати худ истифода барад. Соли 1923 нахустин Конститутсияи Афғонистон қабул карда шуда, сардорони ақвому қабоил аз ҳуқуқи ҷамъ кардани андоз маҳрум шуданд; таъсири рӯҳониён ба мактаб ва умури адлия маҳдуд гардид, чанд мактаби дунявӣ, аз ҷумла, мактабҳои махсус барои занону духтарон ба кор шурӯъ карданд.
[[Акс:King Zahir Shah of Afghanistan in 1963.jpg|alt=Муҳаммад Зоҳиршоҳ, 1963|thumb|Муҳаммад Зоҳиршоҳ, [[1963]]]]
Ислоҳоти буржуазии ҳукумати Амонуллоҳхон харҷу сарфи бисёреро ба вуҷуд овард, ки бори гарони зиндагии мардуми одии заҳматкаш боз ҳам вазнинтар шуд ва ба ҳамин сабаб солҳои 1924–1928 дар манотиқи алоҳидаи мамлакат шӯришҳои мардумӣ сар заданд. Пешвои калонтарин шӯриши тоҷикони Куҳистон ва Куҳдоман [[Ҳабибуллоҳи Калаконӣ]] буд, ки душманон ба ӯ лақаби Бачаи Саққоро дода буданд ва бо ин ном машҳур шуд. Дар натиҷаи фишори шӯришчиён моҳи январи соли 1929 Амонуллоҳхон аз амирӣ даст кашид ва пешвои шӯришиён – Ҳабибуллоҳхон амири Афғонистон эълон шуд. Бешубҳа, рӯҳониён, ки аз ислоҳоти пеш аз вақти Амонуллоҳхон норозӣ буданд, аз Ҳабибуллоҳи Калаконӣ пуштибонӣ менамуданд. Бинобар ин подшоҳи нав ислоҳоти Амонуллоҳро бекор кард ва ба манфиати мардум чораҳои муҳим андешид. Тамоми боқидории молиёти гузаштаро барҳам дод, хидмати аскариро бекор кард. Ҳар кас ихтиёрӣ ба давлат бояд хидмат мекард. Барои ҳар аскар моҳона 20 рупияи нақд ва 4 ир (1 ир – 7 кг) гандум маош муайян кард, молиёте, ки болотар аз шароити вазъшуда бошад, бекор карда мешуд. Мизони молиёт аз рӯйи шароити ахлоқӣ муайян карда мешуд. Ҳабибуллоҳ тамоми боқиёт аз хироҷи замин, боғу молиёти тоҷирон ва пешаваронро, ки аз давраи Амонуллоҳ ва падари ӯ Ҳабибуллоҳ монда буданд, барҳам дод. Яъне маҳз ба фоидаи мардуми заҳматкаш чораҳои мушаххас андешид. Аммо кишварҳои хориҷӣ Ҳабибуллоҳи Калакониро дастгирӣ накарданд. Сталинро тоҷик будани ӯ ба ташвиш оварда буд, англисҳоро истиқлолхоҳиаш. Бинобар ин Британия Нодирхонро, ки барояш одами худӣ буд, ёрӣ ва мусаллаҳ намуда, бар зидди Калаконӣ таҳрик намуд. Аз фурсати муносиб истифода намуда, генерал Нодирхон бо мадади қабилаҳои ҷануби Афғонистон бо таҳрики эҳсосоти қавмии онҳо ба Кобул ҳамла оварда, онро ишғол намуд ва Ҳабибуллоҳхон (Бачаи Саққо)-ро қатл кард. Ҳукумати Нодирхон бо Иттиҳоди Шӯравӣ муносибатҳои дӯстонаро боз ҳам мустаҳкамтар карда, соли 1931 (24 июн) дар байни ИҶШС ва Афғонистон шартномаи бетарафӣ ва ба ҳамдигар ҳуҷум накардан ба тасвиб расид. Худи ҳамон соли 1931 Конститутсияи нави Афғонистон қабул карда шуд, ки дар асоси он сохти давлатӣ шакли монархияи конститутсионӣ гирифт.
Пас аз Нодиршоҳ 8 ноябри 1933 Муҳаммад Зоҳиршоҳ ба сари ҳокимият омада, сиёсати дохилӣ ва хориҷии падарашро идома дод. Баъди Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ (1939–1945), ки дар раванди он мавқеи бетарафӣ эълон карда буд, Зоҳиршоҳ кӯшиш кард дар Афғонистон навгониҳову тағйирот ба вуҷуд биёрад. Аз нимаи дуюми солҳои 50 Афғонистон 20 муносибатҳои ИҶШС ва Афғонистон густариш пайдо карданд ва аз тарафи Иттиҳоди Шӯравӣ сохтмони чандин муассисаи иқтисодӣ ва саноатӣ дар Афғонистон оғоз гардид. Дар нимаи авв. соли 1966 ислоҳоти васеи сиёсӣ анҷом дод. Моҳи сентябр Конститутсияи нав қабул шуд, соли 1965 интихобот ба парламент доир гардид. Конститутсияи озодихоҳӣ аҳзоби сиёсиро кафолат дод.
Сатри 140:
Маросими савгандёдкунии раиси ҷумҳури нави Афғонистон 29 сентябр баргузор шуда, дар он [[Ашраф Ғанӣ Аҳмадзай|Ашрафғанӣ Аҳмадзай]] ба унвони раиси ҷумҳури нав ва доктор [[Абдуллоҳ Абдуллоҳ]] ҳамчун раиси иҷроии ҳукумати ваҳдати миллии Афғонистон қасам ёд намуданд.
Абдуллоҳ аз ёрони наздики [[Аҳмадшоҳи Масъуд]] буд. Ӯ дар даврони набард бо Толибон, ба унвони сухангӯи ҷабҳаи Масъуд ва пули иртиботи онон бо ҷаҳон шинохта мешуд. Абдуллоҳ байни солҳои 2001 то 2006 дар давлати [[Ҳомид Карзай]], вазири умури хориҷаи Афғонистон буд.
Дар замони интихоботи райиси ҷумҳур рӯзи 19 феврали соли 2014 Абдуллоҳ Абдуллоҳ аз сӯи афроди номаълум зери ҳамлаи мусаллаҳона қарор ҳам гирифта буд, аммо хушбахтона як афсари пулис дар натиҷаи ҳамлаи гурӯҳи номаълум маҷрӯҳ шуда, ба Абдуллоҳ Абдуллоҳ осебе нарасида буд.
Сатри 161:
=== Дин ===
[[Акс:Abdul Rahman Mosque in March 2010.jpg|alt=Масҷиди Абдурраҳмон. Бузургтарин масҷид дар Кобули Афғонистон, 2010|thumb|320x320px|Масҷиди Абдурраҳмон. Бузургтарин [[масҷид]] дар [[Кобул
То интишор гардидани дини ислом дар ҳудуди имрӯзаи Афғонистон (асрҳои 8–11) дар ин сарзамин мардум эътиқодманди зардуштия, будоия, монавия, насрония ва дигар динҳову боварҳо буданд. Охирин минтақаи ин сарзамин, ки бо Кофиристон маъруф буд, баъдҳо ба дини ислом гаравонида шуданд. Акнун тамоми бошандагони кишвари Афғонистон мусулмон буда, 85% аҳли суннат (аксар эътиқодманди мазҳаби Ҳанафия), 11% мусулмонони аҳли ташайюи исноашарӣ ва 4% мусулмонони шиаи имомияи исмоилияанд. Баъзе мусулмонони аҳли суннат ва ҷамоат ҳамчунин пайрави равияю ҷараёнҳои чиштия, суҳравардия, нақшбандия, қодирия ва бархе аз аҳли ташайюъ ба алавия, зайдия, қарматия, нусайрия мутааллиқ мебошанд. То таҳаввулоти ох. с-ҳои 80 дар Афғонистон шумораи маҳдуди сикхҳо, ҳиндумазҳабҳо, яҳудиҳо, арманиҳо мезистанд ва эътиқодманди мазҳабҳои худӣ буданд. Дар Афғонистон бештар аз 15 ҳазор масҷид фаъолият дорад ва мардум ба 20 ҳазор мазор ва маконҳои муқаддас назру ниёз мекунанд. Аз ҷумла, Оромгоҳи ҳазрати Алӣ ибни Абитолиб (дар Мазори Шариф), макони нигоҳдории хирқаи ҳазрати Муҳаммад (с) (дар Қандаҳор), Масҷиди Сахӣ (Кобул), Мақбараи Охундзода (Ҷалолобод), Масҷиди Ҷомеъ (Ҳирот) зиёратгоҳи мардуманд.
=== Адабиёт ===
Сатри 197:
== Ҳизб, ҳаракатҳо ва иттиҳодияҳо ==
Дар Афғонистон ҳизбҳои сиёсӣ таърихи дерин надоранд. Солҳои 60 а 20 таъсири сохти сотсиалистӣ, ки аз доираи як мамлакат баромада, ба системаи байналмилалӣ ворид шуда буд, дар Афғонистон хеле возеҳ эҳсос мегардид; маҳфилҳои алоҳидаи марксистӣ ва гурӯҳҳои ҷудогонаи сотсиалистии зиёиёни демократ тадриҷан ба ҲХДА табдил ёфтанд. Дар баробари ҳаракатҳои тараққихоҳонаи ҷавонон чандин ҷунбишу ҳизби дигар арзи ҳастӣ карданд. Ҳанӯз солҳои 60 Афғонистон 20 дар Афғонистон наҳзати исломӣ ба вуҷуд омад ва созмоне ташкил шуд. Дар Донишгоҳи Кобул шуъбаи ҷавонони наҳзат бо номи «Ҷавонони мусулмон» фаъолият мекард. Соли 1973 созмони исломӣ номи «Ҷамъияти исломии Афғонистон»-ро гирифт. Баъд аз ҳиҷрати аъзои он ба Покистон дар сафи ҷамъият ҷудоӣ ба амал омад ва он ба ду ҳизб тақсим шуд, ки якеро Гулбуддин Ҳикматёр ва дигареро Бурҳонуддин Раббонӣ роҳбарӣ мекарданд. Баъд аз соли 1978 дар Покистон 7 ҳизби суннӣ ва дар Эрон 8 ҳизби шиамазҳаб амал мекард. Ҳизби шиа ниҳоят муттаҳид шуда, Ҳизби ваҳдати исломии Афғонистонро ташкил намуд. Ҳизби ҳаракати исломӣ бо роҳбарии Осиф Муҳсинӣ мустақимтар нигоҳ дошт.
Ҳизби Исломии Афғонистон соли 1974 бо сарварии Гулбуддин Ҳикматёр алайҳи низоми Муҳаммад Довуд таъсис ёфта буд. Барномаи ҳизб аслан аз мусоидат намудан ба интишори таълимоти ислом ба тамоми дунё, таблиғи сиёсӣ барои фарқи аҳолии Афғонистон мутобиқи забон, ирқ ва соири аломатҳои иҷтимоӣ, комилан барҳам додани низоми таълимии мавҷуда, ки дар он духтарону писарон якҷо таҳсил мекунанд, талаби ба муллоҳо ва уламо дасти ёрӣ дароз кардани давлат, табдили пурраи низоми судӣ ба қонуни шариат ва амсоли инҳо иборат мебошад.
=== Ҷамъияти исломии Афғонистон ===
Ҳизби исломӣ, ки ба асоси ҳаракати «Ҷавонони мусулмон» таъсис ёфта, муассисаш проф. Бурҳонуддини Раббонӣ буд. Пас аз Ҳизби исломии Афғонистон ин ҳизб аз ҷиҳати шумораи аъзо, мартабаву манзилат дар ҷои дуюм қарор дошт. Аксари аъзои он сокинони Ҳирот, Бодғис, Форёб, Ҷузҷон, Балх, Самангон, Қундуз, Тахор, Бағлон, Бадахшон, Панҷшер ва бештаре аз ҷумлаи силоҳбадастони вақт буданд. Асоси барномаи ин ҳизб низ дар Афғонистон таъсис додани давлати исломӣ буд. Бурҳонуддин Раббонӣ 20 сент. 2011 дар натиҷаи суиқасд ба шаҳодат расид.
=== Ҳизби исломии Афғонистон ===
Сатри 214:
=== Ҳаракати инқилоби исломии Афғонистон ===
Соли 1978 дар музофоти Балучистон (Покистон) таъсис ёфта, аз худи ҳамин сол дар Афғонистон амал мекард. Муассиси ин ҳизб Муҳаммаднабӣ Муҳаммадӣ буда соли 1920 дар вилояти Лугар дар оилаи мавлавӣ Абдулваҳҳоб аз қабилаи аҳмадзай таваллуд шудааст. Муҳаммаднабӣ Муҳаммадӣ пайрави ҷараёни Қодирияи Нақшбандия буд ва соли 1979 бо фармони сарвари вақти Афғонистон Ҳафизуллоҳ Амин ба қатл расонда шуд. Муҳаммад Набӣ дар фаъолияташ миллатгаро ва зидди коммунистӣ буд. Маҳози миллии исломии Афғонистон моҳи марти соли 1970 ташкил шудааст. Роҳбараш Пир Саййидаҳмади Гелонӣ мебошад. Маҳози миллӣ асосан аз муридон ва пайравони фирқаи Қодирия иборат аст, ки пешвои он Пир Саййидаҳмади Гелонӣ мебошад.
=== Ҳизби халқӣ-демократии Афғонистон (ҲХДА). ===
Ин ҳизб дар анҷумани муассисон янв. 1965 дар Кобул таъсис ёфта, дар он 27 вакил иштирок доштанд ва Кумитаи Марказии он дар ҳайати Нурмуҳаммад Таракӣ, Бабрак Кормал, Султоналии Киштманд, Солеҳмуҳаммади Зерай, Дастагири Панҷшерӣ, Бадахшӣ ва Шаҳрухи Шаҳпар интихоб гардида буданд. Баъди ду сол дар сафи ҳизб ҷудоӣ ба амал омада, он ба ду ҷиноҳ – «Халқ» (таҳти сарварии Таракӣ) ва «Парчам» (бо роҳбарии Кормал) тақсим гардид. Баъди ғалабаи Инқилоби Савр мухолифатҳо ва таъқибу фишори парчамиҳо аз нав шиддат гирифт. Дар вазъи истибдоди шоҳӣ ҳар ду ҷиноҳи ҳизб расман ғайриқонунӣ маҳсуб мешуданд. Бо ҳамдастии ҳукумати вақти Афғонистон муқобили фаъолияти ҲХДА аз тарафи аҳзобу ҳаракатҳои бунёдгаро, миллатгаро, мисли «Ҷавонони мусулмон», «Афғон миллат», «Шуълаи ҷовид» ва амсоли инҳо аксуламалҳо анҷом дода мешуданд. Вале бо вуҷуди чунин фишорҳо ҲХДА фаъолияти таблиғӣ ва тарвиҷии худро густариш медод. «Халқ» ва «Парчам» муттаҳид шуданд. Ба сабаби камшумории синфи коргари мавҷуда дар Афғонистон ҲХДА фаъолияти хешро ба таблиғу тарвиҷ дар артиш ва соири сохторҳои қудратӣ нигаронда буд. Дар давраи омодасозӣ ва ташкили Инқилоби Савр «Халқ» ва «Парчам» муттаҳид шуданд, вале ин ваҳдат дер давом накард.
=== Ташкилоту иттиҳодияҳо ===
Ғайр аз ҳизбҳои сиёсию наҳзату ҳаракатҳои гурӯҳҳои алоҳида дар Афғонистон як зумра ташкилоту иттиҳодияҳо аз қабили Иттиҳодияи коргарӣ, Ташкилоти демократии ҷавонони Афғонистон (амсоли Комсомоли Иттиҳоди Шӯравӣ буда, соли 1975 таъсис ёфт), Ташкилоти демократии занони Афғонистон (соли 1966 таъсис ёфта, баъдтар ба Шӯрои занони Афғонистон табдили ном кард), Иттиҳодияи нависандагон ва шоирон (1980 ташкил шуд), Иттиҳоди журналистон (таъсисаш соли 1980), Иттиҳоди кормандони ҳунар (рассомон, филмсозонон, мутрибон, соли 1980 таъсис ёфт), ҷабҳаи миллии «Ватан» (соли 1981 таъсис ёфта, баъдҳо ба «Ҷабҳаи миллӣ» табдили ном кард) мавҷуд буданд, ки вобаста ба вазъи сиёсии кишвар фаъолият доштанд. Баъди соли 2001, пас аз рӯйи кор омадани таҳаввулоти нав ва суқути «Толибон», дар муддати кӯтоҳе дар Афғонистон бештар аз 100 ҳизб номнавис шуданд. Вале баъдан давлат мудохила карда, ҳизбҳои сиёсӣ аз нав номнавис шуданд ва акнун 32 ҳизби сиёсӣ дар Афғонистон фаъолият дорад.<ref>[[Энсиклопедияи Миллии Тоҷик]], Ҷилди 2. АСОС-БОЗ – Душанбе: Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Тоҷик, 2013, - с.89-103 / Х. Муҳаббатов, Б. Раҳматов.</ref>
== Эзоҳ ==
Line 237 ⟶ 236:
== Сарчашма ==
* {{ЭМТ||1}}
[[Гурӯҳ:Давлатҳо аз рӯи алифбо]]
|