Садриддин Айнӣ: Тафовут байни таҳрирҳо

Махсусан Абдувоҳиди Мунзим ва Садриддин Айнӣ зери фишорҳои зиёд қарор доштанд. Аммо эшон пешаи муқаддаси омӯзгориро тарк накарданд, ҳатто лаҳзаҳое будааст, ки барои амон ёфтан аз чанги душманон либосҳои занонаро ба бар карда суйи мактаб рафтаанд. Вале [[25 сентябр]]и [[соли 1909]], бо амри ҳукумати амирӣ, мактаби [[Мунзим]] баста шуд. Баъд аз ин таҳсили бухороиёнро дар мактабҳои усули нави тоторӣ ҳам манъ намуданд<ref>Ҳотамов Н.Б., ДовудиДовудӣ Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик (Китоби дарсӣ). – Душанбе,2011.</ref>.

Нахустин шеъри инкилобие, ки дар он барномаи сиёсию иҷтимоии С. Айнӣ эълон гардидааст, ин «Марсия» – и ӯст. Ин асар ба муносибати фочиаифоҷиаи кушта шудани бародараш Сироҷиддин бахшида шуда буд:

<big>'''Биёед, эй рафиконрафиқон, дарс хонем,

Садриддини Айнӣ дар шароите, ки забон ва миллаташро инкор карданд ва русҳо бо ҳамкории пантуркистҳо тоҷикон ягона зимомдорони [[Осиёи миёна|Осиёи Марказиро]] аз давлатдорӣ маҳрум карданд, бо шаҳомат ва огоҳона истод ва амал кард. Ӯ китоби [[Намунаи адабиёти тоҷик (Китоб)|'''"Намунаи адабиёти тоҷик"''']]-ро навишт ва дар он сесад [[шоир]]ро, ки бо тахаллуси Бухороӣ, [[Самарқанд]]ӣСамарқандӣ, [[Намангон]]ӣНамангонӣ, [[Андиҷон]]ӣАндиҷонӣ, [[Тирмиз]]ӣТирмизӣ, [[Хуҷанд]]ӣХуҷандӣ ва... Аз ҳазор сол қабл дар [[Мовароуннаҳр]] зист доштанд, сабт кард. Ва бо ин бурҳони инкорнопазир мункирони поринагии забон ва миллати тоҷикро бар ҷояшон нишонд. [[Намунаи адабиёти тоҷик (Китоб)|"Намунаи адабиёти тоҷик"]]-ро дар [[соли 1926]] баъд аз чоп душманон оташ заданд, аммо Айнӣ ба унвони марди худогоҳ ва равшанфикри фидоии миллат, ором нанишаст ва бори дигар дар муқобили Бухарин, ки амри оташ задани китобашро дода буд, аз он дифоъ кард ва иҷозаи нашр гирифт. Дар чунон шароити боэҳтиёт чунин фидокорӣ фақат аз мардонест, ки дар авҷи равшанфикрӣ ва огоҳӣ қарор доранд.

Айнӣ ба муқобили ин ҷараёни носолими пантуркизм бархоста, дар ин асар исбот кард, ки тоҷикон мардуми таҳҷоии ҳамин сарзамин ([[Мовароуннаҳр]]у [[Хуросон]]) буда, забону фарҳанг ва адабиёти қадима доранд. Устод дар асар намунаҳои зиёде аз эҷодиёти адибони пешин ва ҳамзамононаш оварда, исбот менамояд, ки чароғи илму адабро кайҳо дар ин сарзамин устод [[Рӯдакӣ]], КисоииҚисоии Марвазӣ, [[Абуҳафси Суғдӣ]] ва дигар адибон фурӯзон карда буданд. Ба ҳамин тариқ, дар асоси факту далелҳои эътимодбахш таърихи кӯҳан, фарҳангу адабиёти ғанӣ доштани тоҷиконро собит менамояд. Аҳамияти дигари ин асар боз дар он аст, ки барои муҳаққиқони оянда дар омӯзиши таърихи адабиёти тоҷик маслиҳатҳои муфид медиҳад, ки имрӯз ҳам [[Намунаи адабиёти тоҷик (Китоб)|"Намунаи адабиёти тоҷик"]] басо арзишманд аст. Ва мардуми моро дар рӯҳияи худшиносӣ ва ифтихори миллӣ тарбият менамояд<ref>{{Cite web|url= http://millat.tj/farhangvaadab/2094-2010-11-12-04-15-27.html |title= Равшанфикр ё донишманди худогоҳи тоҷик|author=|website= millat.tj|date=|publisher= |lang=ru|accessdate=2019-01-25}}</ref>

Баъдан қиссаи ''«Саргузашти як тоҷики камбағал ё ки Одина»''-ро ба қалам оварда, қисмҳои аввали онро солҳои 1924–1925 дар рӯзномаи «Овози тоҷик» чоп кунондааст. Соли 1927 қиссаи мазкур таҳти унвони «[[Одина]]» дар шакли китоби алоҳида чоп шудааст.