Шоҳнома: Тафовут байни таҳрирҳо

Фирдавсии бузург асари худро дар замоне навишт, ки давлати бузург ва муттамаркази тоҷикон – [[Сомониён]] дар натиҷаи кашмакашиҳои дохилӣ ва таҳдиди аҷнабиёни чодарнишини рўрӯ ба рўрӯ бвба парокандаги ниҳода буд. Вай дар синисинни 35 солагӣ пас аз он ки ба [[Бухоро]] ва дигар ҷойҳо сафар карда, бар иловаи «Шоҳномаи АбўмансурӣАбӯмансурӣ» дар бораи гузаштаи халқҳои [[Эрон]] маълумоти муфассал ҷамъ овард, ба танзими хамосаи худ «Шоҳнома» шурўъшурӯъ намуд, Сар то сари он ба ҳимояи чунин давлат ва ягонагии мардум бархоста, далерӣ, озодӣ, садоқат, ватандўстӣватандӯстӣ ва қаҳрамонӣ барин волотарин хислатҳои инсониро тарғиб намудааст. Муттаҳидшавии эрониён дар мубориза баҳри мустақилияти давлат барои бартараф намудани низоъҳои феодалӣ ва зулму истибдоди ҳокимони махаллӣ дар Фирдавсӣ фикри офаридани эпопеяи азими «Шоҳнома» - ро ба вуҷуд овард. Сарчашмаи асосии хамосаи Фирдавсиро силсилаи гуфтори саккоӣ суғдӣ дар бораи [[Рустам]]и баҳодур, ки беш аз сеяки достонро дар бар мегирад, инчунин афсонаҳои суғдиву хоразмӣ дар бораи [[Сиёвуш]] ва афсонаи бохтарӣ дар бораи [[Исфандиёр]] фароҳам овардаанд. Аксарияти асотири фасли аввали достон, ки бо афсонаҳои дар Авасто ишораёфта мушобеҳ мебошанд, низ аз манбаҳои осиёимиёнагӣ баромадаанд. Ривоятҳои оид ба давраи сосонӣ (қисмати хурди достон) асосан аз маъхазҳои хаттӣ, ахсусан аз адабиёти паҳлавӣ иқтибос шудааст. Фирдавсӣ маъхазҳо (воқеаномаҳои таърихии сосонии «Хватай - намак» «Шоҳномаи Абӯмансурӣ») ва ривоятҳои даҳонакии халқро аз нав кор карда, тавсифи воқеаҳоро ба тариқи худ шарҳ дод. Вале аз рўзерӯзе, ки Фирдавсӣ ба таълиф намудани ин асар камар баста буд, хеле вақт гузашт. Дар ин муддат давлати Сомонӣ аз по афтода, аз ҳомиёни шоир кассе намонда буд. Он гоҳ Фирдавсӣ аз рўирӯи маслиҳати яке аз одамони хайрандеш «Шоҳнома»-ро ба султон Маҳмуди Ғазнавӣ, ки ба сари ҳокимият омада буд, тақдим намуд. Лекин Маҳмуд ин тӯҳфаи шоиронаро рад намуд ва чунон, ки нақл мекунанд, ҳатто шоирро аз сабаби тасвир намудани қаҳрамонон ва подшоҳони пеш аз исломисломӣ ба кофири айбдор намуда, бифармуд, ки ба зери пои фил партоянд, намояндаи сулолаи нави ба ҷои Сомониён омадаи турк султон Маҳмуди Ғазнавӣ табиист, ки дар достон, қабл аз ҳама, хавфи сиёсӣ дарёфт, зеро дар ин хамоса муборизаи аҷдоди халқи тоҷик бар зидди ТўрониёнТӯрониён (номи қадимаи тоифаҳои бодиянишини шарқиэронӣ), ки дар аҳди ўӯ ҳамчун аҷдоди қавми турк ҳисоб меёфтанд, ситоиш карда мешуд. Ғайр аз ин, Султон Маҳмуд, ки роҳи ба дастовардани пуштибонии хилофати араб ва рўҳониёнирӯҳониёни мусулмонро меҷуст, ва муқобили васфӣвасфи анъанаҳои қадимаи тоисломито исломи дар «Шоҳнома» ва руҳияи зиддиарабии он бархост. Вале муҳимтарин сабаби муносибати манфии Маҳмуд нисбат ба «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ иборат аз ин буд: Маҳмуд, ки фурӯ нишондани ҳаракатҳои халқро асли мақсади худ қарор дода буд, наметавонист асари моҳиятан халқии шоири гениалиро тақдир намояд. Эҷоди достон, аз рӯи ишоратҳои мухталиф аз 20 то 35 сол буда , таҳрири авалаш дар соли 994 ба итмом расида, таҳрири дуюмаш, ки ин дам пешкаши султон Маҳмуд гашта буд, соли 1010 поён ёфтааст ва то замони мо ҳамин таҳрири дуюм омада расидааст. Мундариҷаву мӯҳтавиёти достон – таърихи Эрон аз оғоз то ба тассаллути араб, ба таъьиритаъбири дигар – таърихи тоисломиито исломии Эрон ва халқҳои ориёӣ аст.

Муқаддимаи «Шоҳнома» аз бобоҳои «оғози китоб», «Гуфтор андар ситоиши хирад», гуфтаҳоро дар офариниши олам, мардум, «Ситоиши паёмбар ва ёронаш» фароҳам омадааст. Достон аз се фасли асоси иборат аст: фасли якум ба таърихи [[Пешдодиён]], фасли дуюм ба таърихи [[Каёниён]] ва фасли сеюм ба таърихи сулолаи [[Сосониён]] бахшида шудааст. Мобайни фамли дуюму сеюм дар бораи таърихи [[Ашкониён]] низ сухан меравад. Матни аслии достон аз тасвири таърихи 50 подшоҳони Эронзамин (аз Каюмарс то Яздигурди III) таркиб ёфтааст. Аз назари мардуми қадим ва имрӯз шоҳони дар асар тасвиршуда ашхоси таърихиянд ва «Шоҳнома» таърихи Эронро аз заминҳои қадим то асри VII дар бар мегирад. Паи ҳамПаиҳам аз байни рафтану ба тахт нишастани шоҳон дар «Шоҳнома» барои риояи хронологияи таърихӣ, тамомияти асар, пуррагӣ ва мукаммалияти он мадад мерасонад.

«Шоҳнома»-ро ба се бахш метавон ҷудо кард: 1)асотирӣ, 2) паҳлавӣ, 3) таърихӣ.

** Abolqasem Ferdowsi, Dick Davis trans. (2006), ''Shahnameh: The Persian Book of Kings'' ISBN 0-670-03485-1 - modern English translation, current standard. See also