Бадахшон: Тафовут байни таҳрирҳо

Роҷеъ ба истихроҷи лаълу лоҷвард аз конҳо ва бурдани онҳо ба маҳалҳои дурдасти хориҷӣ барои муомила ва фурӯш дар бахши аввал зикр намудем. Дар ин ҷо бояд тазаккур дод, ки Абурайҳони Берунӣ дар китоби худ («Минералогия») («Китобу-л-ҷамоҳир фӣ маърифати-л-ҷавоҳир» 1048) пайдоиши минералҳо ва тавсифи сангҳои гаронбаҳоро мавриди баҳс қарор дода, макони истихроҷи онҳоро Бадахшон номида буд. Лаъл санги гаронбаҳои сурхранги дурахшон аст. Онро маъданшиносон ба гурӯҳи сангҳои рангини гаронбаҳои дараҷаи аввал дохил карда, баробар бо [[алмос]] (бриллиант), ёқути[[ёқут]]и кабуд, ёқути сурх, хризоберилл, александрит ва зумуррад медонанд. Лоҷвард ҳамчун санги ранга барои тамоми лавозими ороишӣ истифода мешавад. Кони [[лаъл]] дар ҳудуди Ғорон дар баландиҳои 2300—2500 м аз с. Бадахшон воқеъ аст. Лоҷвард низ ду кон дорад, ки яке дар ҳавзаи д. Шоҳдара ва дигаре дар ҳудуди Бадахшони Афғонистон воқеъ аст.

Ҷуғрофидони асри 10 Муқаддасӣ роҷеъ ба Бадахшон, хусусан маъданҳову сангҳои гаронбаҳои он маълумоти муфиде ироа намудааст. Ӯ навиштааст: {{аввали иқтибос}}«Бадахшон то кишвари туркон тӯл кашида, дар қисми болои Тахористон воқеъ гаштааст. Дар он кони гавҳаре, ки ба ёқут монанд мебошад (лаъл), мавҷуд аст, ки ғайри он диг. дар ҳеч ҷой чунин кон вуҷуд надорад. Дар он ҷо работи Фозил ва як қалъаи аҷибе, ки аз они Зубайда (зани халифаи аббосӣ Ҳоруннуррашид) мебошад, мавҷуданд. Дар он ҷо конҳои лоҷвард, булӯр, санги бозаҳр (подзаҳр), санги фатила (пилтасанг, асбест) мавҷуд мебошанд. Охирӣ (яъне асбест) чизест ба бардӣ (папирус) монанд, дар оташ намесӯзад. Онро дар равған андохта мегиронанд ва он мисли пилта сӯхтан мегирад ва кам намегардад. Онро дар оташи сӯзон соате мепартоянд ва он ба ҳолати аввалияш бармегардад. Аз он дастархонҳо мебофанд. Чун дастархонҳо чиркин гаштанд ва хостанд онҳоро бишӯянд, он дастархонҳоро дар (оташи) танӯр меандозанд. Пас аз ин онҳо ба мисли ҳолати аввалӣ баргашта, пок мешаванд. Боз санги дигаре (дар Бадахшон) вуҷуд дорад, ки чун онро дар хонаи торик гузоранд, аз худ нур афканда, чизҳои наздикашро равшан месозад».{{охири иқтибос|сарчашма=Муқаддасӣ}}

Бадахшон на фақат бо конҳои лаълу[[лаъл]]у [[лоҷвард]], балки бо конҳои маъданҳои зиёди дигар аз қабили [[тило]], [[нуқра]], [[оҳан]], [[қӯрғошим]], [[руҳ]], [[волфрам]], [[сурб]], [[молибден]], [[булӯри кӯҳӣ]], [[асбест]], [[мис]], [[беҷода]] (гранат) ва сангҳои диг. гуногуни гаронбаҳо ва нодир — шпиндел, яшм, талқ, навъҳои гуногуни санги мармар, гранит машҳур буда, конҳои мазкур дар тӯли таърих фаъол буданд. Маҳз ҳамин сарватҳои зеризаминӣ Бадахшонро дар олами он замон машҳур гардонида, сайёҳону ҳаводорон аз кишварҳои мухталиф барои ба даст овардани он ба ин сарзамин сафар мекарданд. Бино ба иттилооти маъхазҳо дар асрҳои 11-12 дар саросари кишвар истихроҷи маъданҳои нодир авҷ гирифта буд. Танҳо дар Кӯҳи Лаъл олимон 500 мавзеи қадимии истихроҷи лаълро кашф кардаанд.