|
'''Таърихи Тоҷикистон''' - — Аҷдодони [[тоҷикон]] аз қадимулайём дар сарзамини ҳозираи [[Тоҷикистон]] зиндагй намуда халқи қадимтарини [[Осиёи Марказӣ]] мебошанд. Дар ҳудуди [[Тоҷикистон]]и имрӯза қадимтарин осори ҳаёти инсон ба давраи палеолити миёна рост меояд. Дар замонҳои қадим ниёгони тоҷиконро [[ориёӣ]] мегуфтанд. [[Ориёӣ]] - — аз калимаи авестоии «aria» ва эронии «ariya» баромада маънояш «тоза», «асилзода» аст. Дар замонҳои қадим '''аҷдодони тоҷиконро - — ориёӣ''' мегуфтанд.
Таърихи қадимтарини ориёиҳо дар китоби [[Авесто]] ва Ведҳо, адабиёти зардуштӣ ва сарчашмаҳои асримиёнагӣ аз қабили «Таърихи Табарӣ», «Шоҳнома»-и А. [[Фирдавсӣ]], «Форснома»-и Ибни Балхӣ ва ғайра сабт гардидааст.
Дар қадим аҷдоди ориёиҳо ҷамъияти ягонаи этникиро ташкил мекарданд, яъне як [[халқ]] буданд, бо як забон гап мезаданд ва дар як кишвар зиндагӣ мекарданд. Тақрибан дар асри XX - XVXX—XV п.м. онҳо ба ду шоха тақсим шуданд, ки яке аз онҳо ба [[Ҳиндустон]] кӯчида дар онҷо Ведҳоро таълиф карданд. Гурӯҳи дуюм дар [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]] ва [[Эрон]]и Шарқӣ зиндагӣ мекарданд ва [[Авесто]] - — ро офариданд.
Мутобиқи маълумоти сарчашмаҳои хаттӣ дар асрҳои IX – VIII IX—VIII то м. тоифаи ориёиҳо тақрибан дар нисфи қитъаи [[Осиё]] аз сарҳади [[Байнаннаҳрайн]] то шимоли [[Ҳиндустон]] ва аз Аврупои Шарқӣ – — Ҷанубӣ то Олтойу Сибири Ғарбӣ зиндагӣ мекарданд.
Ба қатори халқҳои [[ориёӣ]] ин давра - — бохтариҳо, суғдиҳо, хоразмиҳо, портҳо, модҳо, форсҳо, халқҳои саҳронишин сакоиҳо - — скифҳо, сарматҳо, массагетҳо ва халқҳои дигари эронинажод дохил мешуданд.
Дар сарчашмаҳои таърихӣ мардуми [[Ориёно]] - — [[Давлати Пешдодиён]] ва [[Давлати Каёниён]], [[Турон]] - — Давлати Афросиёб, [[Подшоҳии Бохтари қадим]], [[Давлати Суғди қадим]], [[Давлати Хоразми Бузург]], Порсу [[Давлати Мод]] ва Хуросон аҷдодони [[ориёӣ]] номбар шудааст.<ref>Ҳотамов Н. Б., Довудӣ Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик (Китоби дарсӣ). – — Душанбе,2011, – — с. 30.</ref>
Шоирони Точикистон
[[Акс:Carte empire Sassanide.png|right|thumb|Давлати Сосониён]]
* Ҳазорсолаи IV - IIIV—II то милод - — [[Саразм]] шаҳраки бостониест, ки назди ш. [[Панҷакент]] вокеъ аст. Мавҷудияти [[Саразм]] ба давраи энеолит ва биринҷӣ мутобиқ карда мешавад.
*
* Ҳазорсолаи II - III—I то милод - — Қадимтарин давлатҳои ғуломдории [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]]: [[Давлати Пешдодиён]сарсулолаи давлати Пешдодиён Каюмарс мебошад] ва [[Давлати Каёниён]], [[Турон]] - — Давлати Афросиёб, [[Подшоҳии Бохтари қадим]], [[Давлати Суғди қадим]], [[Давлати Хоразми Бузург]], Порсу [[Давлати Мод]].
*
* Солҳои 550 – 330550—330 то милод - — ҳукумронии [[Давлати Ҳахоманишиҳо|Шоҳаншоҳии Ҳахоманишиҳо]], ки дар ҳайъати он [[Бохтар]], [[Суғд]], [[Хоразм]] ва сарзамини қабилаҳои сакои дохил мешуданд. [[Давлати Ҳахоманишиҳо|Шоҳаншоҳии Ҳахоманишиҳо]] - — аввалин империяи эронинажод дар тамаддуни олам аст.
*
* Соли 522 то милод - — шӯриши мардуми Марғиён бо сарварии [[Фрада]] зидди [[Дорои I]] Ҳахоманишӣ.
*
* Солҳои 329 - 327329—327 то милод - — забткориҳои [[Искандари Мақдунӣ]] (юнону мақдуниён) дар [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]].
*
* Солҳои 329 - 328329—328 то милод - — шӯриши озодихоҳии мардуми [[Давлати Суғди қадим|Суғд]] бо сарварии [[Спитамен]], ба муқобили [[Искандари Мақдунӣ]]. Дар ҷумҳури ба шарафи [[Спитаман|Спитамен]] ордени давлатӣ ва номи яке аз ноҳияҳо гузошта шудааст.
*
* Солҳои 250 - 125 то мелод - [[Давлати Юнону Бохтар]] - давлати юнониён, ки баъд аз [[Селевкиён]] дар [[Бохтар]] ва [[Суғд]] ҳукмрон буд.
*
* Солҳои 250—125 то мелод — [[Давлати Юнону Бохтар]] — давлати юнониён, ки баъд аз [[Селевкиён]] дар [[Бохтар]] ва [[Суғд]] ҳукмрон буд.
* Солҳои 250 то милод – соли 224 милодӣ - солҳои мавҷудияти Давлати Порт(Парфия). Шоҳаншоҳии форсизабони сулолаи [[Ашкониён (Шоҳони форсизабон)|Ашкониён]], ки бо империяи Рум ва [[Чин]] робитаҳои мутақобилаи дипломатӣ дошта буд.
*
* Солҳои 250 то милод — соли 224 милодӣ — солҳои мавҷудияти Давлати Порт(Парфия). Шоҳаншоҳии форсизабони сулолаи [[Ашкониён (Шоҳони форсизабон)|Ашкониён]], ки бо империяи Рум ва [[Чин]] робитаҳои мутақобилаи дипломатӣ дошта буд.
* Охири асри II-и то милод - асри IV милодӣ - Шоҳаншоҳии форсизабони [[Империяи Кушониён|Кушониён]]. Дар давраи ҳукумронии Канишка (охири асри I – ибтидои асри II) забони бохтарӣ (эронии шарқӣ) ба забони давлатии кушониён табдил ёфтааст.
*
* Охири асри II-и то милод — асри IV милодӣ — Шоҳаншоҳии форсизабони [[Империяи Кушониён|Кушониён]]. Дар давраи ҳукумронии Канишка (охири асри I — ибтидои асри II) забони бохтарӣ (эронии шарқӣ) ба забони давлатии кушониён табдил ёфтааст.
* Асри II-и то милод - ташаккули Роҳи бузурги абрешим, ки ҳамчун василаи пайвасткунандаи кишварҳои Шарқу Ғарб хизмат мекард. Ба воситаи ин роҳи корвонгузар, ки аз [[Чин]] ба воситаи [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]]то ба Рум тӯл мекашид хариду фуруши тичоратӣ ва робитаҳои мутаќобилаи фарҳангӣ ба амал меомад.
*
* Асри II-и то милод — ташаккули Роҳи бузурги абрешим, ки ҳамчун василаи пайвасткунандаи кишварҳои Шарқу Ғарб хизмат мекард. Ба воситаи ин роҳи корвонгузар, ки аз [[Чин]] ба воситаи [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]]то ба Рум тӯл мекашид хариду фуруши тичоратӣ ва робитаҳои мутаќобилаи фарҳангӣ ба амал меомад.
* 224 – 651 - солҳои мавҷудияти [[Давлати Сосониён]]. Шоҳаншоҳии форсизабони сулолаи Олӣ Сосон. Дар замони давлатдории Сосониён дини [[задуштӣ]] ба дараҷаи дини давлатӣ расид, китоби «[[Авесто]]» ҷамъ оварда шуд, идҳои [[Наврӯз]] ва Меҳргон ҷашнҳои умумихалқӣ гардиданд.
*
* 224—651 — солҳои мавҷудияти [[Давлати Сосониён]]. Шоҳаншоҳии форсизабони сулолаи Олӣ Сосон. Дар замони давлатдории Сосониён дини [[задуштӣ]] ба дараҷаи дини давлатӣ расид, китоби «[[Авесто]]» ҷамъ оварда шуд, идҳои [[Наврӯз]] ва Меҳргон ҷашнҳои умумихалқӣ гардиданд.
* Солҳои 80-90 асри IV – асри VI - солҳои мавҷудияти давлати форсизабони Ҳайтолиён.
*
* Солҳои 80-90 асри IV — асри VI — солҳои мавҷудияти давлати форсизабони Ҳайтолиён.
* 570 - 632 - солҳои зиндагии пайғамбар [[Муҳаммад]] (с.а.с) - асосгузори дини [[ислом]] ва давлати ягонаи араб - [[Хилофати Араб]].
*
* 570—632 — солҳои зиндагии пайғамбар [[Муҳаммад]] (с.а.с) — асосгузори дини [[ислом]] ва давлати ягонаи араб — [[Хилофати Араб]].
* 705 – 737 - солҳои аз тарафи арабҳо забт намудани [[Мовароуннаҳр]].
*
* 705—737 — солҳои аз тарафи арабҳо забт намудани [[Мовароуннаҳр]].
* 720 – 783 - солҳои ҳаракати халқӣ-озодихоҳӣ, ба муқобили забткорони араб бо сарварии [[Деваштич]](720-722), [[Абумуслим]](747-750), [[Сумбоди Муғ]](755) [[Муқаннаъ]](776-783).
*
* асри YIII – паҳншавии '''дини ислом''' дар [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]].
*
* 819 – 999 - солҳои ҳукумронии сулола ва ё [[Давлати Сомониён]] - аввалин давлати соҳибистиқлоли миллии [[тоҷик]]он.
*
* 720—783 — солҳои ҳаракати халқӣ-озодихоҳӣ, ба муқобили забткорони араб бо сарварии [[Деваштич]](720—722), [[Абумуслим]](747—750), [[Сумбоди Муғ]](755) [[Муқаннаъ]](776—783).
* Ташаккули халқи [[тоҷик]] дар замони давлатдории [[Давлати Сосониён|Сосониён]] (с. 224 - 651) сар шуда, дар аҳди [[Сомониён]] (с. 819 - 999) ба итмом расидааст.
*
* асри YIII — паҳншавии '''дини ислом''' дар [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]].
* 1150 - 1215 – солҳои мавҷудияти '''[[Ғуриён|Давлати Ғуршоҳон]]''', давлати дуюми соҳибистиқлоли тоҷикон дар [[Хуросон]].
*
* 1245-1381 - солҳои мавҷудияти '''Давлати Куртҳои Хирот''', давлати сеюми [[тоҷик]]он дар [[Хуросон]].
*
* 1336-1381819—999 — солҳои -ҳукумронии солҳоисулола мавҷудиятива '''ё [[Давлати СарбадорониСомониён]] — Сабзавор''' -аввалин давлати чаҳоруми соҳибистиқлоли миллии [[тоҷик]]он дар [[Хуросон]].
*
* Ташаккули халқи [[тоҷик]] дар замони давлатдории [[Давлати Сосониён|Сосониён]] (с. 224—651) сар шуда, дар аҳди [[Сомониён]] (с. 819—999) ба итмом расидааст.
* 1365 – 1366 - солҳои шӯриши сарбадорони [[Самарқанд]] зидди муғулҳо, таҳти сарварии [[Мавлонозода]].
*
* 1150—1215 — солҳои мавҷудияти '''[[Ғуриён|Давлати Ғуршоҳон]]''', давлати дуюми соҳибистиқлоли тоҷикон дар [[Хуросон]].
* Солҳои 60-ӯми асри XIX – соли 1895 - аз тарафи Русияи подшоҳӣ забт намудани [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]].
*
* 1245—1381 — солҳои мавҷудияти '''Давлати Куртҳои Хирот''', давлати сеюми [[тоҷик]]он дар [[Хуросон]].
* Соли 1867 – таъсисёбии Генерал-губернатории [[Туркистон]].
*
* Нимаи дуюми асри XIX – солҳои ташаккулёбии афкори маорифпарварӣ дар [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]].
*
* 1336—1381 — солҳои мавҷудияти '''Давлати Сарбадорони Сабзавор''' — давлати чаҳоруми соҳибистиқлоли [[тоҷик]]он дар [[Хуросон]].
* Соли [[1888]] – шӯриши деҳқонон бо сарварии [[Шӯриши Восеъ|Восеъ]] зидди зулми амири [[Бухоро]] дар Балҷувон
*
* Охири асри XIX - аввали асри XX - ба вуҷуд омадани ҳаракати ҷадидӣ дар [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]].
*
* 1365—1366 — солҳои шӯриши сарбадорони [[Самарқанд]] зидди муғулҳо, таҳти сарварии [[Мавлонозода]].
* [[11 март]]и соли [[1912]] - 2 январь ри соли 1913 – нашри аввалин рӯзномаи форсӣ - тоҷикӣ - «Бухорои Шариф» аз ҷониби ҷадидони [[Бухоро]]. [[11 март]] ҳамчун '''«Рӯзи матбуот»''' дар [[Тоҷикистон]] ҷашн гирифта мешавад.
*
* Соли [[1916]] - шӯриши мардуми [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]] ба муқобили сиёсати мустамликавии Русияи подшоҳӣ.
*
* Солҳои 60-ӯми асри XIX — соли 1895 — аз тарафи Русияи подшоҳӣ забт намудани [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]].
* [[25 октябр]]и соли [[1917]] - ғалабаи Инқилоби сотсиалистии Октябр ва бунёди Ҳокимияти Шӯравӣ дар Русия. Ноябри с. 1917-1918 – солҳои барпо намудани Ҳокимияти Шӯравӣ дар қаламрави имрӯза [[Тоҷикистон]]и Шимолӣ. Соли 1919 - барпо намудани Ҳокимияти Шӯравӣ дар қаламрави [[Бадахшон]].
*
* Соли 1867 — таъсисёбии Генерал-губернатории [[Туркистон]].
* [[2 сентябр]]и соли [[1920]] - сарнагун намудани ҳукумати амир дар [[Бухоро]]. Ташкилёбии Ҷумҳурии Халкии Шӯравии Бухоро.
*
* Нимаи дуюми асри XIX — солҳои ташаккулёбии афкори маорифпарварӣ дар [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]].
* Феврал – июни соли [[1921]] - барпо намудани Ҳокимияти Шӯравӣ дар Бухорои Шарки (ќаламрави имрӯза [[Тоҷикистон]]и Марказӣ ва Ҷанубӣ).
*
* Соли [[1888]] — шӯриши деҳқонон бо сарварии [[Шӯриши Восеъ|Восеъ]] зидди зулми амири [[Бухоро]] дар Балҷувон
* Ноябри с. 1917-1918 – солҳои барпо намудани Ҳокимияти Шӯравӣ дар [[Тоҷикистон]]и Шимолӣ ва Бадахшон.
*
* Охири асри XIX — аввали асри XX — ба вуҷуд омадани ҳаракати ҷадидӣ дар [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]].
* [[2 сентябр]]и соли [[1920]] - сарнагун намудани ҳукумати амирӣ дар [[Бухоро]]. Ташкилёбии Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро.
*
* Солҳои 1921-1923 – авҷи ҳаракати зиддишӯравӣ дар Тоҷикистони Марказӣ ва Ҷанубӣ.
*
* [[14 октябр]]и соли [[1924]] - ташкилёбии Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии сотсиалистии [[Тоҷикистон]].
*
* [[11 март]]и соли [[1912]] — 2 январь ри соли 1913 — нашри аввалин рӯзномаи форсӣ — тоҷикӣ — «Бухорои Шариф» аз ҷониби ҷадидони [[Бухоро]]. [[11 март]] ҳамчун '''«Рӯзи матбуот»''' дар [[Тоҷикистон]] ҷашн гирифта мешавад.
* [[16 октябр]]и соли [[1929]] - ташкилёбии Ҷумҳурии Шӯравии сотсиалистии [[Тоҷикистон]]. Мубаддал гардидани Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии сотсиалистии [[Тоҷикистон]] ба ҷумҳурии иттифоқӣ - [[ҶШC Тоҷикистон]].
*
* Солҳои [[1929]], [[1931]], [[1937]], [[1978]] – қабули Конститутсияҳо дар [[ҶШC Тоҷикистон]].
*
* Солҳои 1928-1930 - гузаштан аз ҳуруфоти форсии тоҷикӣ ба ҳуруфоти лотинӣ ва солҳои '''1939-1940''' аз ҳуруфоти лотинӣ ба кирилӣ дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
*
* Соли [[1916]] — шӯриши мардуми [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]] ба муқобили сиёсати мустамликавии Русияи подшоҳӣ.
* [[22 июн]]и соли [[1941]] - [[9 май]]и соли [[1945]] - солҳои [[Ҷанги Бузурги Ватанӣ]] ба муқобили фашистони [[Олмон]] ва иттифоқчёни он. 54 нафар аз ҷанговарони [[Тоҷикистон]] ба унвони Каҳрамони Иттиҳоди Шӯравӣ сазовор шудаанд.
*
* [[25 октябр]]и соли [[1917]] — ғалабаи Инқилоби сотсиалистии Октябр ва бунёди Ҳокимияти Шӯравӣ дар Русия. Ноябри с. 1917—1918 — солҳои барпо намудани Ҳокимияти Шӯравӣ дар қаламрави имрӯза [[Тоҷикистон]]и Шимолӣ. Соли 1919 — барпо намудани Ҳокимияти Шӯравӣ дар қаламрави [[Бадахшон]].
* Соли [[1951]] - бунёди Академияи илмҳои [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]], ки аввалин президенти он [[Садриддин Айнӣ]] буд.
*
* [[2 сентябр]]и соли [[1920]] — сарнагун намудани ҳукумати амир дар [[Бухоро]]. Ташкилёбии Ҷумҳурии Халкии Шӯравии Бухоро.
* Соли [[1961]] - оғози сохтумони Нерӯгоҳи барқии обии (ГЭС)-и Норак. Соли [[1972]] - агрегати 1-ӯм ва соли [[1979]] агрегати охирин – 9-ӯми [[НБО - Норак]] ба кор даромад.
*
* Феврал — июни соли [[1921]] — барпо намудани Ҳокимияти Шӯравӣ дар Бухорои Шарки (ќаламрави имрӯза [[Тоҷикистон]]и Марказӣ ва Ҷанубӣ).
* Соли [[1975]] - оғози кори заводи арзии (алюминии) тоҷик дар ш. [[Турсунзода]].
*
* 22 июли соли [[1989]] - қабул гардидани Қонуни [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] «Дар бораи забони давлатии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]» ва ба забони тоҷикӣ дода шудани мақоми давлатӣ. [[5 октябр]]и соли [[2009]] ба он тағийроту иловаҳо ворид карда шуд. [[5 октябр]] - [[Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон]]» аст.
*
* Ноябри с. 1917—1918 — солҳои барпо намудани Ҳокимияти Шӯравӣ дар [[Тоҷикистон]]и Шимолӣ ва Бадахшон.
* [[9 сентябр]]и соли [[1991]] - эълон гардидани '''Истиқлолияти давлатии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]''' дар Иҷлосияи Шӯрои Олии Ҷумҳурии [[Тоҷикистон]]. [[9 сентябр]] - «[[Рӯзи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон]]» аст.
*
* [[2 сентябр]]и соли [[1920]] — сарнагун намудани ҳукумати амирӣ дар [[Бухоро]]. Ташкилёбии Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро.
* [[21 декабр]]и соли [[1991]] - аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақид (ИДМ-СНГ) гардидани [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
*
* Солҳои 1921—1923 — авҷи ҳаракати зиддишӯравӣ дар Тоҷикистони Марказӣ ва Ҷанубӣ.
* [[2 март]]и соли [[1992]] - аъзои Созмони Миллали Муттаҳид (СММ - ООН) гардидани [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
*
* [[14 октябр]]и соли [[1924]] — ташкилёбии Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии сотсиалистии [[Тоҷикистон]].
* [[5 май]]и со[[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]997]] – солҳои ҷанги шаҳрвандӣ дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]. Зарари иқтисодии ин ҷанг зиёда аз 10 миллиард доллари амрикоиро ташкил дод.
*
* [[16 октябр]]и соли [[1929]] — ташкилёбии Ҷумҳурии Шӯравии сотсиалистии [[Тоҷикистон]]. Мубаддал гардидани Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии сотсиалистии [[Тоҷикистон]] ба ҷумҳурии иттифоқӣ — [[ҶШC Тоҷикистон]].
* [[16 ноябр]] - 2 декабри соли [[1992]] - баргузории иҷлосияи XVI Шӯрои Олии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] дар ш. [[Хуҷанд]]. Дар он, 19 ноябри соли [[1992]] [[Эмомалии Раҳмон]] раиси Шӯрои Олии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] интихоб гардид.
*
* Солҳои [[1929]], [[1931]], [[1937]], [[1978]] — қабули Конститутсияҳо дар [[ҶШC Тоҷикистон]].
* [[6 ноябр]]и соли [[1994]] - дар натиҷаи райпурсии умумихалқӣ [[Сарқонуни Тоҷикистон|Конститутсия (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон]] қабул гардид. [[6 ноябр]] - [[Рӯзи Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон]] аст. [[26 сентябр]]и соли [[1999]] ва [[22 июн]]и соли [[2003]] ба он тағйироту иловаҳо ворид карда шуд. [[6 ноябр]]и соли [[1994]] [[Эмомалӣ Раҳмон]] Президенти [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] интихоб шуд.
*
* Солҳои 1928—1930 — гузаштан аз ҳуруфоти форсии тоҷикӣ ба ҳуруфоти лотинӣ ва солҳои '''1939-1940''' аз ҳуруфоти лотинӣ ба кирилӣ дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
* '''[[27 июн]]и соли [[1997]]''' - баъди 8 даври гуфушуниди (с-и 1994-1997) байни тоҷикон (байни ҳукумати ҷумҳурӣ ва тарафи мухолифин),дар ш. [[Москва]], аз ҷониби Президенти [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] [[Эмомалӣ Раҳмон]] ва сарвари мухолифини тоҷик [[Саид Абдуллоҳи Нурӣ]] «Созишномаи умумии истиќрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» имзо гардид. '''27 июн - «[[Рӯзи ваҳдати миллӣ]]»''' дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] аст.
*
* [[4 июн]]и соли [[1997]] - 1 апрели соли [[2000]] - фаъолияти Комиссияи Оштии Миллӣ. Дар КОМ 26 нафар (13 нафар аз ҷониби ҳукумат ва 13 нафар аз мухолифини тоҷик) аъзо буданд. Комиссия санадҳои Созишномаи умумии сулҳ аз [[27 июн]]и соли [[1997]]- ро амалӣ намуд.
*
* [[22 июн]]и соли [[1941]] — [[9 май]]и соли [[1945]] — солҳои [[Ҷанги Бузурги Ватанӣ]] ба муқобили фашистони [[Олмон]] ва иттифоқчёни он. 54 нафар аз ҷанговарони [[Тоҷикистон]] ба унвони Каҳрамони Иттиҳоди Шӯравӣ сазовор шудаанд.
* [[6 ноябр]]и соли [[1999]], [[6 ноябр]]и соли [[2006]] - Интихоби такрории умумихалқии [[Эмомалӣ Раҳмон]] ба сифати [[Президенти Тоҷикистон]].
*
* Соли [[1951]] — бунёди Академияи илмҳои [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]], ки аввалин президенти он [[Садриддин Айнӣ]] буд.
* [[27 феврал]]и соли [[2000]] – баргузории интихобот ба Маҷлиси Намояндагон ва [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]ихобот ба Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]. Ташкилёбии парламенти касбӣ дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
*
* Соли [[1961]] — оғози сохтумони Нерӯгоҳи барқии обии (ГЭС)-и Норак. Соли [[1972]] — агрегати 1-ӯм ва соли [[1979]] агрегати охирин — 9-ӯми [[НБО - Норак]] ба кор даромад.
* [[30 октябр]]и соли [[2000]] - ба муомилот баромадани пули миллӣ - «сомонӣ» дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]
*
* [[15 июн]]и соли [[2001]] – аъзои Созмони Хамкории Шанхай гардидани [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
*
* Соли [[1975]] — оғози кори заводи арзии (алюминии) тоҷик дар ш. [[Турсунзода]].
* Солҳои 2005 – 2009 – сохтмон ва ба истифода супоридани [[НБО Сангтӯда – 1]] (670 МВТ)бо ҳамроҳии Федератсияи Русия.75% саҳмияҳо аз Русия («ЕЭС Русия») ва (25%) аз Ҳукумати [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]аст. 20 январи соли [[2008]] агрегати якӯм ва июли соли [[2009]] агрегати охирин – чаҳоруми НБО Сангтӯда–1 ба кор дароварда шуд.
*
* 22 июли соли [[1989]] — қабул гардидани Қонуни [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] «Дар бораи забони давлатии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]» ва ба забони тоҷикӣ дода шудани мақоми давлатӣ. [[5 октябр]]и соли [[2009]] ба он тағийроту иловаҳо ворид карда шуд. [[5 октябр]] — [[Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон]]" аст.
* Cоли [[2008]] – Идомаи сохтмони [[НБО Роғун]] бо иқтидори 3600 мВт.
*
* Солҳои 2006 - 2011 - таъмиру азнавсозии роҳи автомобилгарди '''[[Душанбе]] – [[Айнӣ]] – [[Шаҳристон]] – [[Истаравшан]] – [[Хуҷанд]] – Бӯстон – Чанак (сарҳади [[Ӯзбакистон]]) ''', ки 411 км дарозӣ дорад;
*
* [[9 сентябр]]и соли [[1991]] — эълон гардидани '''Истиқлолияти давлатии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]''' дар Иҷлосияи Шӯрои Олии Ҷумҳурии [[Тоҷикистон]]. [[9 сентябр]] — «[[Рӯзи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон]]» аст.
* Роҳи автомобилгарди '''[[Душанбе]] – Ҷирғатол - Саритош ([[Қирғизистон]])''';
*
* [[21 декабр]]и соли [[1991]] — аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақид (ИДМ-СНГ) гардидани [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
* Нақбҳои (тоннелҳои) автомобилгарди '''«Истиқлол» дар ағбаи Анзоб, "Шаршар" ва "Шаҳристон"''', ки ноҳияҳои шимоливу ҷанубии ҷумҳуриро ба ҳам пайвастанд;
*
* [[2 март]]и соли [[1992]] — аъзои Созмони Миллали Муттаҳид (СММ — ООН) гардидани [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
* сохтумони хати баландшиддати барқии ''' «Ҷануб – Шимол» (ЛЕП – 500кВт) ''', ки 350 км. дарозӣ дорад;
*
* [[5 май]]и со[[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]997]] — солҳои ҷанги шаҳрвандӣ дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]. Зарари иқтисодии ин ҷанг зиёда аз 10 миллиард доллари амрикоиро ташкил дод.
* сохтумони хати баландшиддати барқии ''' «Лолазор – Хатлон» (ЛЕП – 220кВт) '''.
*
* [[16 ноябр]] — 2 декабри соли [[1992]] — баргузории иҷлосияи XVI Шӯрои Олии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] дар ш. [[Хуҷанд]]. Дар он, 19 ноябри соли [[1992]] [[Эмомалии Раҳмон]] раиси Шӯрои Олии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] интихоб гардид.
* [[20 феврал]]и соли [[2006]] - оғоз гардидани сохтумони [[НБО Сангтӯда–2]], ки иқтидораш - 220 мВт мебошад. Сентябри соли 2011 агрегати якӯм ба истифода дода шуд ва бахори соли 2012 агрегати охирин – дуюми [[НБО Сангтӯда–2]] ба истифода дода мешавад. [[Ҷумҳурии Исломии Эрон]], баъди ба истифода додани,нерӯгоҳ, барки онро '''12,5 сол''' истифода мебарад. ( '''методи «Биоти» ''' меноманд). Баъди ба итмом расидани 12,5 сол, истифодаи барки [[НБО Сангтӯда–2]] пурра ба ихтиёри Ҳукумати [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] мегузарад.<ref>История таджикского народа. Том 6.(1941 - 2010) - Душанбе,2011.</ref><ref>Ҳотамов Н.Б., Довудӣ Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик (Китоби дарсӣ). – Душанбе,2011.</ref><ref>Муҳимтарин саҳифаҳои таърихи халқи тоҷик.Мураттибон Ҳотамов Н.Б.,Саъдиев Ш.С. Нашри дуюм. - Душанбе,2010,- с.4-10.</ref>
*
* [[6 ноябр]]и соли [[1994]] — дар натиҷаи райпурсии умумихалқӣ [[Сарқонуни Тоҷикистон|Конститутсия (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон]] қабул гардид. [[6 ноябр]] — [[Рӯзи Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон]] аст. [[26 сентябр]]и соли [[1999]] ва [[22 июн]]и соли [[2003]] ба он тағйироту иловаҳо ворид карда шуд. [[6 ноябр]]и соли [[1994]] [[Эмомалӣ Раҳмон]] Президенти [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] интихоб шуд.
*
* '''[[27 июн]]и соли [[1997]]''' — баъди 8 даври гуфушуниди (с-и 1994—1997) байни тоҷикон (байни ҳукумати ҷумҳурӣ ва тарафи мухолифин), дар ш. [[Москва]], аз ҷониби Президенти [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] [[Эмомалӣ Раҳмон]] ва сарвари мухолифини тоҷик [[Саид Абдуллоҳи Нурӣ]] «Созишномаи умумии истиќрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» имзо гардид. '''27 июн — «[[Рӯзи ваҳдати миллӣ]]»''' дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] аст.
*
* [[4 июн]]и соли [[1997]] — 1 апрели соли [[2000]] — фаъолияти Комиссияи Оштии Миллӣ. Дар КОМ 26 нафар (13 нафар аз ҷониби ҳукумат ва 13 нафар аз мухолифини тоҷик) аъзо буданд. Комиссия санадҳои Созишномаи умумии сулҳ аз [[27 июн]]и соли [[1997]]- ро амалӣ намуд.
*
* [[6 ноябр]]и соли [[1999]], [[6 ноябр]]и соли [[2006]] — Интихоби такрории умумихалқии [[Эмомалӣ Раҳмон]] ба сифати [[Президенти Тоҷикистон]].
*
* [[27 феврал]]и соли [[2000]] — баргузории интихобот ба Маҷлиси Намояндагон ва [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]ихобот ба Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]. Ташкилёбии парламенти касбӣ дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
*
* [[30 октябр]]и соли [[2000]] — ба муомилот баромадани пули миллӣ — «сомонӣ» дар [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]
*
* [[15 июн]]и соли [[2001]] — аъзои Созмони Хамкории Шанхай гардидани [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]].
*
* Солҳои 2005—2009 — сохтмон ва ба истифода супоридани [[НБО Сангтӯда – 1]] (670 МВТ)бо ҳамроҳии Федератсияи Русия.75 % саҳмияҳо аз Русия («ЕЭС Русия») ва (25 %) аз Ҳукумати [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]аст. 20 январи соли [[2008]] агрегати якӯм ва июли соли [[2009]] агрегати охирин — чаҳоруми НБО Сангтӯда-1 ба кор дароварда шуд.
*
* Cоли [[2008]] — Идомаи сохтмони [[НБО Роғун]] бо иқтидори 3600 мВт.
*
* Солҳои 2006—2011 — таъмиру азнавсозии роҳи автомобилгарди '''[[Душанбе]] — [[Айнӣ]] — [[Шаҳристон]] — [[Истаравшан]] — [[Хуҷанд]] — Бӯстон — Чанак (сарҳади [[Ӯзбакистон]]) ''', ки 411 км дарозӣ дорад;
*
* Роҳи автомобилгарди '''[[Душанбе]] — Ҷирғатол — Саритош ([[Қирғизистон]])''';
*
* Нақбҳои (тоннелҳои) автомобилгарди '''«Истиқлол» дар ағбаи Анзоб, «Шаршар» ва «Шаҳристон»''', ки ноҳияҳои шимоливу ҷанубии ҷумҳуриро ба ҳам пайвастанд;
*
* сохтумони хати баландшиддати барқии ''' «Ҷануб — Шимол» (ЛЕП — 500кВт) ''', ки 350 км дарозӣ дорад;
*
* сохтумони хати баландшиддати барқии ''' «Лолазор — Хатлон» (ЛЕП — 220кВт) '''.
*
* [[20 феврал]]и соли [[2006]] — оғоз гардидани сохтумони [[НБО Сангтӯда–2]], ки иқтидораш — 220 мВт мебошад. Сентябри соли 2011 агрегати якӯм ба истифода дода шуд ва бахори соли 2012 агрегати охирин — дуюми [[НБО Сангтӯда–2]] ба истифода дода мешавад. [[Ҷумҳурии Исломии Эрон]], баъди ба истифода додани, нерӯгоҳ, барки онро '''12,5 сол''' истифода мебарад. ('''методи «Биоти» ''' меноманд). Баъди ба итмом расидани 12,5 сол, истифодаи барки [[НБО Сангтӯда–2]] пурра ба ихтиёри Ҳукумати [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]] мегузарад.<ref>История таджикского народа. Том 6.(1941—2010) — Душанбе,2011.</ref><ref>Ҳотамов Н. Б., Довудӣ Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик (Китоби дарсӣ). — Душанбе,2011.</ref><ref>Муҳимтарин саҳифаҳои таърихи халқи тоҷик. Мураттибон Ҳотамов Н. Б.,Саъдиев Ш. С. Нашри дуюм. — Душанбе,2010,- с.4-10.</ref>
*
* '''Муқаддасоти давлатии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]:'''
*
* Нишони давлатӣ - [[28 декабр]]и с. [[1993]];
*
* [[Парчам]]-Нишони давлатӣ — [[2428 ноябрдекабр]]и с. [[19921993]];
*
* [[Суруди миллӣПарчам]] - [[724 сентябрноябр]]и с. [[19941992]];
*
* [[Суруди миллӣ]] — [[7 сентябр]]и с. [[1994]];
*
* [[Сарқонуни Тоҷикистон|Конститутсия (Сарқонуни) Ҷумхурии Тоҷикистон]] - — [[6 ноябр]]и с. [[1994]].
== Давраи Авестоӣ ==
{{main| Авесто}}
[[Авесто]] (маънояш «асос», «дастур»,«"дониш»") - — қадимтарин сарчашмаи таърихии хаттӣ ва китоби муқаддаси зардуштиён аст, ки дар асрҳои VII то милод - — VI милодӣ ташаккул ёфта, то асри VI милодӣ, замони давлатдории Сосониён ҷамъ оварда шудааст. [[Авесто]] аз 21 наск, яъне китоби алоҳида иборат аст, ки то ба мо чаҳоряки он расидааст. Дар он таълимоти динии [[Зардушт]] ва дигар маводҳои таърихӣ, мансуб ба ҳамон давр гирд оварда шудааст.
Дар [[Авесто]] ва дигар сарчашмаҳои таърихӣ кишвари қадимаи сукунати тоифаҳои [[ориёӣ]] '''Айиряна Ваеҷаҳ – — Орёвиҷ''' номбар шудааст.
'''Айиряна Ваеҷаҳ – — Орёвиҷ''' (аз заб. авестоӣ – — «фазо, ё доманаҳои Ориё») – — маҳалли қадимаи сукунати тоифаҳои [[ориёӣ]]. Дар ҳазорсолаи II то милод аз ҳудуди имрузаи Урали Ҷанубӣ, [[Қазоқистон]], Туркистони Чин дар Шимол то водиҳои [[Осиёи Марказӣ|Осиёи Миёна]], Эрони Шарқӣ ва [[Афғонистон]] дар ҷануб ҷойгир щуда буд.
Дар замонҳои қадим ниёгони [[тоҷикон]]ро [[ориёӣ]] мегуфтанд. Имрӯз ба ориёиҳо: тоҷикон, эрониҳо, ҳиндуҳо, курдҳо, балуҷиҳо, тотҳо, паштуҳо, осетинҳо ва дигар халқҳо мансубанд.
[[Ориёӣ]] - — аз калимаи авастоии «aria» ва эронии «ariya» баромада маънояш «тоза», «асилзода» аст.
[[қабилаҳои ориёӣ]] - — номи қабилаҳои қадимтарини ҳиндуэронӣ мебошад, ки дар аввали ҳазораи дуюми то милод аз ҳиндуаврупоиҳо ҷудо шуда ба [[Осиёи Марказӣ]], ва охири ҳазораи дуюми то милод ба [[Эрон]] ва [[Ҳиндустон]]и Шимолӣ ҳиҷрат кардаанд. Дар сарчашмаҳои таърихӣ мардуми [[Ориёно]], ([[Давлати Пешдодиён]] ва [[Давлати Каёниён]]) [[Турон]], [[Подшоҳии Бохтари қадим]], [[Давлати Суғди қадим]], [[Давлати Хоразми Бузург]], Порсу [[Давлати Мод]] ва [[Хуросон]] аҷдодони «[[ориёӣ]]» номбар шудааст.
Дар Авесто ду кишвари таърихӣ [[Ориёно]] ва [[Турон]] номбар гардидааст, ки онҷо сулолаи Пешдодиён ва Каёниён ([[Давлати Пешдодиён]] ва [[Давлати Каёниён]]) ҳукумрон буданд.
'''Пешдодиён ва Каёниён''' – — аввалин сулолаҳои подшоҳии [[ориёӣ]], ки дар [[Осиёи Марказӣ]] дар охири ҳазораи III ва II то милод ҳукмронӣ кардаанд. Мувофиқи сарчашмаҳои қадим китобҳои «[[Авесто]]», «Шоҳнома»-и А. [[Фирдавсӣ]], «Таърихи Табарӣ» сулолаи Пешдодиён ([[Давлати Пешдодиён]]) аз Хушанг то Гаршосп ва сулолаи Каёниён ([[Давлати Каёниён]]) аз Қубод то Гуштосп(Виштосп) дар Эрон(Ориёно) подшоҳӣ кардаанд.
[[Ориёно]] – — (аз номи қабилаи айиря) – — кишвари ориёиҳо, заминҳои соҳили чапи Сирдарё, сипас, заминҳои соҳили чапи Амударё, сарзамини имрӯзаи Туркманистони ҷанубу ғарбй, Афғонистону Эрон.
[[Турон]]- (аз номи қабилаи туйиря) – — кишвари ориёиҳо, заминҳои соҳили рости Амударё доманакӯҳҳои Тиёншону Помир, [[Ҳафтруд]], [[Қазоқистон]] ва Урали ҷанубй.
==Тоҷикистон дар ҳайати давлатҳои таърихӣ==
== Тоҷикистон дар ҳайати давлатҳои таърихӣ ==
{| class="wikitable"
|-
! [[НОМИ ДАВЛАТҲО/ Пойтахт]]
! [[СУЛОЛАҲО / ШОҲОН]]
! [[ДАВРАИ МАВҶУДИЯТИ ДАВЛАТДОРӢ]]
|-
| Бохтар, ш. Бактра, Бахди (Балх)
|
| Асрхои IX – VIIX—VI то милод
| Тоҷикистони марказӣ ва ҷанубӣ, Ӯзбакистони ҷанубу ғарбӣ, Афғонистони шимолӣ
|-
| [[Суғд]], ш. Мароқанд ([[Самарқанд]]);
|
| Асрхои IX – VIIX—VI то милод
| Водихои [[Зарафшон]] ва Қашқадарё
|-
| [[Хоразм]], ш. Киат
|
| Асрхои IX – VIIX—VI то милод
| Ӯзбакистони шимолӣ, резишгоҳи Амударё, Қазоқистони ҷанубу ғарбӣ
|-
| [[Фарғона]] (Даван), ш. Асхикат
| Шоҳ Мугия
| Асрҳои II – III—I то мелод
| Водии Фарғона
|-
| Кирпанд
|
| Асрхои II – III—I то мелод
| Чин (Хитой) – — и шимолу ғарбӣ
|-
| [[Давлати Ҳахоманишиҳо|Шоҳаншоҳии Ҳахоманишиҳо]], ш. Персеполис
| [[Куруши Кабир]] – — Куруши II (с. 559 – 530559—530 то мелод), Камбизи II (с. 530 – 522530—522 то м.), Дорои I (с. 522 – 486522—486 то м.), Дорои II (c. 423 – 404423—404 то м.) ва диг.
| Солҳои 550 – 330550—330 то мелод
| Осиёи Хурд ва [[Осиёи Марказӣ]], [[Эрон]], [[Афғонистон]]и шимолӣ, [[Ҳиндустон]]и шимолу ғарбӣ
|-
| Порт (Парфия), ш. Нисса
| Шоҳаншоҳии сулолаи Ашкониён Аршак (с. 256 то м.) ва диг.
| Миёнаи асрхои III – IIIII—II то мелод – — то с. 224 мелод
| Эрони ғарбӣ, Мидия, ғарби Осиёи Марказӣ, Афғонистон ва Ҳиндустони шимолӣ
|-
| Юнону Бохтар, ш. Бактра, Бохтар (Балх)
| Диодот, (с. 256 то м) ва диг.
| Солхои 256 – 120256—120 то мелод
| Осиёи Марказӣ, Афғонистон ва Ҳиндустони шимолу ғарбӣ
|-
| Шоҳаншохии [[Кушониён]], ш. Пурушапура (Пешовар)
| Куджула Кадфиз I Вима Кадфизи II Канишка ва диг.
| Асрҳои I – IVI—IV мелод
| [[Осиёи Марказӣ]], [[Афғонистон]] ва [[Ҳиндустон]], шимолу ғарбии Чин
|-
| [[Давлати Сосониён]], ш. Ктесифон, Шуш
| Ардашери Бобакон (с. 224 - 242224—242), Шопури I (с. 242 - 272242—272), Шопури II (с. 309 - 379309—379), Баҳроми Гур (с. 421 – 439421—439), Хусрави I Анушервон (с. 531 – 579531—579), Хусрави Парвиз I (с. 591 – 628591—628) ва диг.
| Солҳои 224 – 651224—651
| [[Эрон]], [[Осиёи Марказӣ]], [[Афғонистон]], Кавкази ҷанубӣ
|-
| Давлати Ҳайтолиён
| Готифар, Хушнавоз, Ахшунвар ва диг.
| Аз солҳои 80 – — 90 асрҳои IV то VI
| [[Осиёи Марказӣ]], Туркистони шарқӣ, [[Афғонистон]] ва [[Ҳиндустон]]
|-
| Ҳукумронии [[Хилофати Араб]] дар [[Хуросон]]у [[Мовароуннаҳр]], ш. Димишқ, [[Бағдод]], [[Нишопур]]
| сулолаи Уммавиён (с. 661 - 750661—750) ва Аббосиён (с. 750 - 1258750—1258)
| солҳои 715 - 892715—892
| [[Осиёи Марказӣ]], [[Эрон]], [[Афғонистон]]
|-
|-
| Давлати [[Тоҳириён]] ш. Нишопур
| [[Тоҳир ибни Ҳусайн]] (с. 821 - 822821—822), Талха ибни Тоҳир (с. 822 - 828822—828), Абдулло ибни Тоҳир (с. 828 - 844828—844), Тоҳири II (с. 845 - 862845—862), Муҳаммад (с. 862 - 873862—873)
| Солхои 821 - 873821—873
| [[Хуросон]], [[Эрон]] ва [[Афғонистон]]и шимолӣ
|-
|-
| Давлати [[Саффориён]] ш. Нишопур
| [[Яъқуб ибни Лайс]] (с. 873 - 879873—879), [[Амр ибни Лайс]] (с. 879 - 903879—903);
| Солхои 873 - 900873—900
| [[Хуросон]], [[Эрон]] ва [[Афғонистон]]и шимолӣ
|-
|-
| [[Давлати Сомониён]] ш-ҳои [[Самарқанд]], [[Бухоро]]
| Асад ибни Сомон, Нӯҳ ибни Асад (с. 819 - 841819—841), Аҳмад ибни Асад (с. 841 - 864841—864), Насри ибни Аҳмад (с. 864 - 892864—892), [[Исмоили Сомонӣ|Исмоил ибни Аҳмади Сомонӣ]] (с. 892 - 907892—907), Аҳмад (с. 907 - 914907—914), Наcри II (с. 914 - 943914—943), Нӯҳ 1 (с. 943 - 954943—954)
| Солхои 819 - 999819—999
| Аз [[Хоразм]], Исфиҷоб ва Ҳафтруд дар шимол то Ғазнаву Сиистон дар ҷануб, аз баҳри Каспий дар ғарб то Помиру Олой дар шарқ
|-
|-
| [[Давлати Ғуриён]] ш –ҳои-ҳои Фирӯзкӯҳ ва [[Ғазна]]
| Алоуддин Ҳусейн (с. 1150 - 11631150—1163), Муизуддин ва Ғиёсиддин Муҳаммад (с. 1163 - 12031163—1203), Шахобиддин Мухаммад (с. 1203 - 12061203—1206); Ибтидои асри 1150 – 12151150—1215
| Солҳои 1150 - 12151150—1215
| [[Эрон]]и шарқӣ, [[Афғонистон]], [[Ҳиндустон]]и шимолӣ
|-
|-
| Давлати Куртҳои Ҳирот ш. Ҳирот
| Шамсиддин Муҳаммад (с. 1245 - 12781245—1278), Рукниддин (с. 1278 - 12911278—1291), Шамсиддин Кехин (с. 1291 - 13071291—1307), Малик Фахриддин (с. 1330 - 13701330—1370) ва диг.
| Солҳои 1245 – 13811245—1381
| [[Афғонистон]]
|-
|-
| Давлати Музаффариҳо. ш. Исфаҳон
| Муборизиддин Муҳаммад ибни ал – — Музаффарӣ (с. 1314 - 13581314—1358) ва диг.
| Солҳои 1314 – 13931314—1393
| Эрон – — Исфаҳон, Кирмон, Форс, Язд
|-
|-
| Давлати Сарбадорони Сабзавор ш. Сабзавор
| Амануддин Абдураззоқ (1336 - 13381336—1338) ва диг.
| Солҳои 1336 - 13811336—1381
| Эрони Шарқӣ
|-
|-
| Ҳоконии Турк (аз соли 603 Ҳоқонии Туркони ғарбӣ)
| Бумон (с. 551 - 553551—553), Мухон (с. 553 - 572553—572) ва диг.
| Солҳои 551 – 744551—744
| Осиёи Хурд, [[Осиёи Марказӣ]], Туркистони шарқӣ, [[Афғонистон]]
|-
|-
| Давлати Газнавиён ш. Ғазна
| Алптегин (с. 963 - 997963—997), Сабуктегин (с. 977 - 998977—998), Султон Маҳмуд (с. 998 - 1030998—1030), Масъуд I (с. 1030 - 10411030—1041) ва диг.
| Солҳои 963 – 1186963—1186
| [[Афғонистон]], [[Ҳиндустон]]и шимолу ғарбӣ, Тоҷикистони ҷанубӣ (Чағониён), Хоразм, Исфаҳон, Райи Эрон
|-
|-
| Давлати Қарахониён. ш. Узганд
| Бугрохон, Наср ибн Алӣ ва диг.
| Солҳои 999 - 1212999—1212
| Узбекистон (Фарғона, Термез, Хоразм), Тоҷикистон (Хатлон, Вахш)
|-
|-
| Давлати Салҷукиён ш. Марв
| Тоғралбек (с. 1038 - 10631038—1063), Алп Арслон (с. 1063 - 10721063—1072)
| Солҳои 1040 - 11571040—1157
| Дар ғарб аз соҳили баҳри Миёназамин то Кашғари Чин дар шарқ, аз баҳри Аралу Каспий то халиҷи Форс
|-
|-
| Давлати Хоразмшоҳиён ш. Урганҷ
| Отсиз (с. 1127 - 11531127—1153), Алоуддин Текеш (с. 1172 - 12001172—1200), Муҳаммад (с.1200 – — 1220) ва диг.
| Солхои 1097 - 12201097—1220
| Дар шимол аз баҳри Аралу Каспий то халиҷи Форс дар ҷануб аз куҳҳои Кавказ дар ғарб то Ҳиндукуш дар шарқ
|-
|-
| Давлати Чингизиён (улуси Чағатой)
| Чингизхон (с. 1206 - 12271206—1227), Уктой (с.1229 - — 1241) Гуюкхон (с. 1246 – 12481246—1248) ва диг.
| Солхои 1220 - 13701220—1370
| Муғулистон, Ҳафтруд, Хоразм, Осиёи Марказӣ, Олтой ва Чин
|-
|-
| Давлати Темур ва Темуриён ш - — ҳои [[Самарқанд]], [[Ҳирот]]
| [[Темур]] (с. 1370 - 14051370—1405), Шоҳрух (с. 1405 - 14471405—1447), Улуғбек (с. 1411 - 14471411—1447), Абусаид (с. 1451 - 14691451—1469) ва диг.
| Солхои 1370 - 15001370—1500
| Дар ғарб аз соҳили баҳри Миёназамин то Кашғари Чин дар шарқ, аз Дашти қипчоқ дар щимол то соҳили Ганга дар ҷануб
|-
|-
| Давлати Шайбониён. ш - — ҳои [[Самарқанд]], [[Бухоро]]
| Муҳаммад Шайбонихон (с. 1499 - 15101499—1510) ва диг.
| Солхои 1500 - 15991500—1599
| [[Осиёи Марказӣ]], Туркистони шарқӣ, Афғонистони шимолӣ
|-
| Давлати Аштархониён ш. Бухоро
| Сулолаи Ҷониён Боқимуҳаммад (с. 1599 - 16051599—1605) ва диг.
| Солхои 1599 - 17471599—1747
| Осиёи Марказӣ, Туркистони шарқӣ, Афғонистони шимолӣ
|-
| Аморати [[Бухоро]] ш. Бухоро
| Сулолаи манғитиён Муҳаммад Раҳимбий (с. 1753 - 17581753—1758) ва диг. Амири охирон Саид Олимхон (с. 1910 - 19201910—1920)
| Солхои 1753 – 19201753—1920
| Ӯзбекистони Марказӣ ва ҷанубӣ, Тоҷикистони марказӣ ва ҷанубӣ, Туркманистони шарқӣ
|-
|}
* Манбаъ:<ref>Муҳимтарин саҳифаҳои таърихи халқи тоҷик. Мураттибон Ҳотамов Н. Б.,Саъдиев Ш. С. Нашри дуюм. - — Душанбе,2010,- с.14-19.</ref>
== Номгузориҳои таърихӣ-ҷуғрофӣ ==
* '''[[Айиряна Ваеҷаҳ - Орёвиҷ]]''' (аз заб. авестои — «фазо, ё доманаҳои Ориё») — маҳалли қадимаи сукунати тоифаҳои (кишвари) ориёиҳо.
* '''[[Айиряна Ваеҷаҳ - Орёвиҷ]]''' (аз заб. авестои – «фазо, ё доманаҳои Ориё») – маҳалли қадимаи сукунати тоифаҳои (кишвари) ориёиҳо.
*
* [[Ориёно]] – — (аз номи қабилаи айиря) – — кишвари ориёиҳо, заминҳои соҳили чапи Сирдарё, сипас, заминҳои соҳили чапи Амударё, сарзамини имрӯзаи Туркманистони ҷунубу ғарбӣ, Афғонистону Эрон.
*
* [[Турон]] - — (аз номи қабилаи туйиря) – — кишвари ориёиҳо, заминҳои соҳили рости Амударё доманакӯҳҳои Тиёншону Помир, Ҳафтруд, Қазоқистон ва Урали ҷанубӣ.
*
* '''Дарёи Окс''' - — (аз заб. лотинӣ - — Ox), '''Ҷайҳун''' (аз заб. арабӣ) – — '''[[Амударё]]'''.
*
* '''Дарёи Яксарт''' (аз заб. лотинӣ - — Yaksart), '''Сайҳун''' (аз заб. арабӣ) – — '''[[Сирдарё]]'''.
*
* [[Хуросон]] – — кишварест, ки аз асри III-IVIII—IV дар давлати Сосониён мавриди истифода қарор гирифта дар маънои васеи калима сазамини Эрону Афғонистони имрӯза ва Вароруд-Мовароуннаҳрро, ки сокинонаш форсизабон буданд дар назар дошт. Минбаъд ин истиллоҳи ҷуғрофӣ ба сарзамини соҳили чапи [[Амударё]]-Вахш, имрӯза Туркманистони ҷанубӣ, Эрони шарќӣ ва Афғонистон низ нисбат дода мешавад.
*
* [[Вароруд (Варазруд)]] – — сарзамини байни [[Амударё]] ва [[Сирдарё]]. Номгузории форсии кишвар то забти арабҳо.
*
* [[Мовароуннаҳр]] (аз заб. араби – — «он сӯи дарё» - — и Аму) – — кишварест дар қисми рости [[Амударё]], имрӯза [[Тоҷикистон]], Ӯзбекистон, Туркманистони щарқӣ ва Қирғизистон, ки дар асри YIII аз тарафи Хилофати Араб забт шудааст.
*
* [[Кишвари Аҷам]] – — кишвари аҳолиаш форсизабон, яъне [[Хуросон]] ва [[Мовароуннаҳр]].
*
* [[Тахористон]] – — мамлакатест, ки дар ду соҳили дарёи Панҷ ҷойгир буд, сарзамини имрӯзаи Афғонистони шимолӣ, [[Тоҷикистон]]у Ӯзбекистони ҷанубӣ.
*
* [[Чағониён]] – — мулкест дар поёноби дарёи Чағонруд (Сурхондарё).
*
* [[Қубодиён]] - — мулкест дар соҳили ҷанубии дарёи Ромид (Кофаниҳон).
*
* [[Вахш]] – — мулкест дар водии дарёи Вахшаб (Вахш).
*
* [[Хуттал]] - — мулкест дар водии байни дарёи Вахш ва Панљ бо шаҳрҳои бостонии Хулбук ва Мунк. Дар асри IX ба ҳайати Хуттал мулкҳои [[Қубодиён]], Вашгирд ва [[Вахш]] тобеъ буданд.
*
* [[Вашгирд]] – — мулкест дар болооби дарёи Кофарниҳон, сарзамини имрӯзаи ноҳияи Файзобод.
*
* [[Рашт]] – — мулкест дар водии Раштонзамин, сарзамини имрӯзаи гурӯҳи ноҳияҳои Рашт.
*
* [[Кумед]] - — мулкест дар болооби дарёи Вахш, сарзамини имрӯзаи ноҳияҳои Дарвоз, Ванч ва Бадахшони шимолӣ.
*
* [[Каран]] - — мулкест дар сарзамини имрӯзаи ноҳияи Дарвоз.
*
* [[Вахон]] - — мулкест дар водии Вахондарё, сарзамини имрӯзаи ноҳияи Ишкошим.
*
* [[Шикинан]] - — мулкест дар, сарзамини имрӯзаи ноҳияи Шуғнон.
*
* [[Бадахшон]] - — мулкест дар соњили ғарби ва шарқии дарёи Панҷ , музофоти имрӯзаи Бадахшони Афғонистон.
*
* [[Шумон]] - — мулкест дар байни дарёи Кофарниҳон ва Хонаќои водии Ҳиссор.
*
* [[Аҳорун]] - — мулкест дар ду тарафи дарёи Қаротоғи водии Ҳиссор.
*
* [[Фарғона]] - — мулкест дар водии Фарғона, ки дар сарзамини имрӯзаи Тоҷикистон, ӯзбекистон ва Ќирғизистон ҷойгир аст.
*
* [[Истаравшан]] - — мулкест дар байни Сирдарё дар шимол ва ќаторкӯҳи Ҳиссор дар ҷануб ҷойгир шудааст. Сарзамини имрӯзаи ноҳияҳои Истаравшан ва Шаҳристон.
*
* [[Чоч ва Илок]] - — мулкест дар байни дарёи Чирчиқ ва Илок, дар имрӯза вилояти Тошканди ӯзбекистон
*
* [[Исфиҷоб]] - мулкест дар водии дарёи Арыси Қирғизистон.
*
* [[КешИсфиҷоб]] - — мулкест дар водии Ќашқадарё, дар имрӯза вилоятидарёи ШаҳрисабзиАрыси ӯзбекистонҚирғизистон.
*
* [[Хоразм]] – мулкест, ки дар асрҳои миёна дар резишгоҳи Амударё ҷойгир буд. Сарзамини имрӯзаи вилояти Хоразми ӯзбекистон.
*
* [[МарвКеш]] - — мулкест дар водии дарёиЌашқадарё, Мурғобидар имрӯза Туркманистонивилояти Шаҳрисабзи ҷанубӣӯзбекистон.
*
* [[Хоразм]] — мулкест, ки дар асрҳои миёна дар резишгоҳи Амударё ҷойгир буд. Сарзамини имрӯзаи вилояти Хоразми ӯзбекистон.
* [[Ҳирот]] - мулкест дар болоби дарёи Ҳарируди имрӯза Афғонистони шимолу ғарбӣ.
*
* [[ҒурМарв]] - — мулкест дар болобиводии дарёҳоидарёи Ҳарируд ва Ҳилманд, дарМурғоби имрӯза АфғонистониТуркманистони шимолӣҷанубӣ.
*
* [[БалхҲирот]] - — мулкест дар соҳили ғарбииболоби дарёи Панҷ,Ҳарируди музофотиимрӯза имрӯзаиАфғонистони Балхишимолу Афғонистонғарбӣ.
*
* [[ҶузҷонҒур]] - — мулкест дар водииболоби дарёидарёҳои ШибирғониҲарируд ва Ҳилманд, дар имрӯза Афғонистони шимолӣ.
*
* [[Балх]] — мулкест дар соҳили ғарбии дарёи Панҷ, музофоти имрӯзаи Балхи Афғонистон.
* [[Туркистон]] – дар асрҳои миёна зери ин номгузорӣ сарзамини қисми шимолии Сирдарё то доманакӯҳҳои Олтой дар назар дошта мешавад.
*
* [[Ҷузҷон]] — мулкест дар водии дарёи Шибирғони имрӯза Афғонистони шимолӣ.
* [[Туркистони шарқӣ]] - сарзамини имрӯзаи қисми шимолу шарқии Хитой([[Чин]]).
*
* [[Туркистон]] — дар асрҳои миёна зери ин номгузорӣ сарзамини қисми шимолии Сирдарё то доманакӯҳҳои Олтой дар назар дошта мешавад.
* [[Дашти Қипчоқ]] - сарзамини имрӯзаи даштҳои [[Қазоқистон]], Сибири ҷанубӣ ва дашту доманакӯҳҳои Олтой.
*
* [[Туркистони шарқӣ]] — сарзамини имрӯзаи қисми шимолу шарқии Хитой([[Чин]]).
* [[Бухорои Шарқӣ]] - сарзамини имрӯзаи [[Тоҷикистон]]и марказӣ ва ҷанубӣ, ки дар асрҳои XYIII ва ибтидои XX ба ҳайати аморати [[Бухоро]] дохил буданд.
*
* [[Дашти Қипчоқ]] — сарзамини имрӯзаи даштҳои [[Қазоқистон]], Сибири ҷанубӣ ва дашту доманакӯҳҳои Олтой.
* [[Кӯҳистон (номгузории таърихӣ-ҷуғрофӣ)|Кӯҳистон]] - мулкҳои болооби [[Зарафшон]]: Фалғар, Мастчоҳ, Фон, Киштут ва Моғиён, ки дар нимаи дуюми асри XIX мулкҳои ниммустақил (аз [[аморати Бухоро]]) буданд.
*
* [[Бухорои Шарқӣ]] — сарзамини имрӯзаи [[Тоҷикистон]]и марказӣ ва ҷанубӣ, ки дар асрҳои XYIII ва ибтидои XX ба ҳайати аморати [[Бухоро]] дохил буданд.
* [[Душанбе]] – пойтахти Ҷумҳурии [[Тоҷикистон]] аз соли 1924. [[Душанбе]]и имрӯза аз рӯи бозёфтҳои бостоншиносон аз асрҳои XV – XVI арзи ҳастӣ намудааст.
*
* [[Кӯҳистон (номгузории таърихӣ-ҷуғрофӣ)|Кӯҳистон]] — мулкҳои болооби [[Зарафшон]]: Фалғар, Мастчоҳ, Фон, Киштут ва Моғиён, ки дар нимаи дуюми асри XIX мулкҳои ниммустақил (аз [[аморати Бухоро]]) буданд.
* [[Осиёи Миёна]] – истилоҳоти ҷуғрофие, ки дар асри XX нисбати Ҷумҳуриҳои шӯравии [[Тоҷикистон]], [[Ӯзбекистон]], [[Туркманистон]] ва [[Қирғизистон]] истифода бурда мешуд.
*
* [[Душанбе]] — пойтахти Ҷумҳурии [[Тоҷикистон]] аз соли 1924. [[Душанбе]]и имрӯза аз рӯи бозёфтҳои бостоншиносон аз асрҳои XV—XVI арзи ҳастӣ намудааст.
*
* [[Осиёи Миёна]] — истилоҳоти ҷуғрофие, ки дар асри XX нисбати Ҷумҳуриҳои шӯравии [[Тоҷикистон]], [[Ӯзбекистон]], [[Туркманистон]] ва [[Қирғизистон]] истифода бурда мешуд.
*
* [[Осиёи Марказӣ]] — истилоҳоти ҷуғрофие, ки дар асри XXI нисбати сарзамини имрӯзаи ҷумҳуриҳои [[Тоҷикистон]], [[Ӯзбекистон]], [[Туркманистон]], [[Қирғизистон]] ва [[Қазоқистон]] истифода бурда мешавад. Дар маънои васеи калима, инчунин [[Афғонистон]], [[Эрон]] ва [[Покистон]] дар назар дошта мешавад.<ref>Муҳимтарин саҳифаҳои таърихи халқи тоҷик. Мураттибон Ҳотамов Н. Б., Саъдиев Ш. С. Нашри дуюм. — Душанбе,2010</ref>.
*
* [[Осиёи Марказӣ]] - истилоҳоти ҷуғрофие, ки дар асри XXI нисбати сарзамини имрӯзаи ҷумҳуриҳои [[Тоҷикистон]], [[Ӯзбекистон]], [[Туркманистон]], [[Қирғизистон]] ва [[Қазоқистон]] истифода бурда мешавад. Дар маънои васеи калима, инчунин [[Афғонистон]], [[Эрон]] ва [[Покистон]] дар назар дошта мешавад.<ref>Муҳимтарин саҳифаҳои таърихи халқи тоҷик. Мураттибон Ҳотамов Н.Б., Саъдиев Ш.С. Нашри дуюм. - Душанбе,2010</ref>.
*
== Тоҷикистон дар низоми Иттиҳоди Шӯравӣ ==
{{main| Республикаи Советии Социалистии Тоҷикистон|Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон}}
[[14 октябр]] соли 1924 дар натиҷаи таъиноти ҳудуди миллию давлатии ҷумҳурихои Шӯравии Осиёи Миёна дар ҳайати Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбакистон Ҷумҳурии Худмухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон таъсис ёфт, ки он аз вилоятхои Ғарм, Кӯлоб, Қӯргонтаппа, Ҳисор, кисман Сариосиё (аз ҳисоби Ҷумҳурии Халкии Шӯравии Бухоро) ва 12 ноҳия иборат буд. Вилояти махсуси Помир, ки пештар ба хайати Ҷумҳуриии Худмухтори Шӯравии Сотсиалистии Туркистон дохил мешуд, ба Вилояти Худмухтори Бадахшони Кухи табдил дода шуд ва [[2 январ]]и соли [[1925]] ба хайати Ҷумҳурии Худмухтори Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон ҳамроҳ гардид. [[4 сентябр]]и соли [[1929]] уезди [[Хуҷанд]] низ ба Тоҷикистон ҳамроҳ гардид.[[16/27 октябр]] соли 1929 [[Республикаи Советии Социалистии Тоҷикистон|Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] дар хайати вилоятхои [[Бадахшон]], Ғарм, [[Кулоб]], [[Кӯргонтеппа]], [[Ӯротеппа]], [[Панҷакент]], [[Хуҷанд]] ва [[Ҳисор]] ташкил шуд.
Ҷумхуриҳои нав ташкилёфтаи Иттиҳоди Шӯравӣ, аз чумла ҶШС Тоҷикистон аз рӯи намунаҳои умумииттифоқӣ идора мешуданд. Дар маънавиёти мардуми кишвар тағйироти нав ба амал омад. Айни замон бисёр анъанаҳои халқҳои мухталифи Осиёи Марказӣ, аз ҷумла тоҷикон дар замони ҳукуматдории шуравӣ ба инобат гирифта намешуданд. Дар [[Тоҷикистон]] идеологияи коммунистӣ ҳукумрон гардида, дини ислом ба зери таъқиб қарор гирифта буд, Қисми мардуми кишвар тартибу низоми шуравиро рад намуда бо Ҳукумати шуравӣ ҷангиданд (ҷанги шахрвандии с. 1918-19241918—1924). Аммо ба максад нарасида Ватани бобоияшонро тарк намуданд. Дар солхои 30-40 асри XX асосҳои нави истеҳсолоти саноатй дар [[Республикаи Советии Социалистии Тоҷикистон|Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] гузошта шуданд. Дар деҳот коллективонии хоҷагидории деҳқонӣ анчом ёфта, боиси аз байн рафтани деҳқонони мустақил гардид. Инқилоби мадани ба ҳаёти тоҷикон мактабҳои навъи шурави (мактаби маҳви бесаводии калонсолон, кудакистон, мактаби миёнаи наврасон, мактаб-интернат, омузишгоҳи касбӣ, мактаби олӣ) муассисаҳои илмиву фарҳангӣ (театр, китобхона, клуб, чойхонаи сурх-кироатхона, музей, боги истироҳат, кинотеатр, варзишгоҳ)- ро ворид намуд. [[Тоҷикистон]] комилан ба комплекси ягонаи умумииттифоқии хоҷагии халқ ҳамроҳ шуда, пурра тобеи Марказ (Иттиҳоди Шӯравӣ) гардид.
Солҳои 50-80 асри XX баъд аз ба сари давлат таъин гардидани сарварони таҳҷойи ба монанди Б. Ғафуров, Т. Улҷабоев, Ҷ.Расулов ва Қ.Махкамов иқтисодиёти [[Тоҷикистон]] рушд меёфт. Тоҷикистон ба мамлакати хоҷагидориаш индустриалӣ - — аграрӣ табдил ёфт, фархангу санъатӣ миллӣ эҳё гардид. Сатҳи зиндагии мардум беҳтар мегардид. Вале, бо вуҷуди он, Тоҷикистон нисбат ба дигар ҷумҳурихои шӯравӣ аз ҷиҳати таъмини манзили истиқомат, музди миёнаи маош, муассисаҳои илмӣ маориф, фарханг, шумораи бекорон ва диг. дар ҷойи охирон қарор дошт. Иқтисодиёти [[Республикаи Советии Социалистии Тоҷикистон|Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] асосан барои таъмини корхонаҳои марказии Иттиҳоди Шӯравӣ бо ашёи хом (неруи барқ, пахта, канданиҳои фоиданок, уран ва диг) нигаронида шуда буд.
[[24 августи соли 1990]] ичлосияи дуюми Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон, Эъломияи истиқлолияти [[Республикаи Советии Социалистии Тоҷикистон|Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] дар хайати Иттиҳоди Шӯравӣ қабул намуд.
Дар давраи мавҷудияти [[Республикаи Советии Социалистии Тоҷикистон|Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистонн]] (солҳои 1924 - 19911924—1991) халки тоҷик аз нав тамаддуну фарҳанг ва забони форсӣ-тоҷикиро дар каламрави хещ эҳё намуд. Сутуни ояндаи давлатдории соҳибистиқлоли Тоҷикистон гузошта шуд.
Пас аз "«табадуллот"»-и (ГКЧП) коммунистони тундрав 19-21 августи соли 1991 дар Москва, ки бемуваффақият анҷом ёфт, Шӯрои Олии Ҷумхурии Тоҷикистон '''9 сентябри соли 1991''' "«Дар бораи истиқлолияти давлатии Ҷумхурии Тоҷикистон"» Изхорот ва қарор қабул намуд.
== Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ==
== Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ==
[[Ҷумҳурии Тоҷикистон]] ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона [[9 сентябр]]и соли [[1991]] арзи вуҷуд кардааст.
Ҷумҳурии Тоҷикистонро Президент сарварӣ мекунад. [[Президенти Тоҷикистон]] Сарвари давлат ва Ҳукумати Ҷумхурии Тоҷикистон буда аз ҷониби шаҳрвандони ҷумхурӣ ба тарзи овоздиҳии умумӣ интихоб мешавад.
Мақоми олии намояндагӣ ва қонунгузории Ҷумхурии Тоҷикистон [[Маҷлиси Олӣ]] мебошад, ки аз ду палата – — Маҷлиси Миллӣ ва Маҷлиси Намояндангон иборат аст.
Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз сарвазир, муовинон, вазирон ва раисони кумитаҳои давлатй ташкил ёфтааст.
[[Сарқонуни Тоҷикистон|Конститутсия (Сарқонуни) Ҷумхурии Тоҷикистон]] [[6 ноябр]]и соли [[1994]] ба тариқи райъпурсии умумихалқӣ қабул шуда, [[26 сентябр]]и соли [[1999]] ва 22 июни соли [[2003]] ба он тағйироту иловаҳо дохил карда шуданд
Ҷумҳурии Тоҷикистон '''[[21 декабр]]и соли [[1991]]'''- аъзои [[Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил]] (ИДМ-СНГ) '''[[2 март]]и соли [[1992]]''' - — аъзои Созмони Милали Муттаҳид (СММ - — ООН) '''15 июни соли [[2001]]''' – — аъзои Созмони Ҳамкории Шанхай ва зиёда аз 50 ташкилотҳои байналмилалӣ мебошад.
== Таърихи мухтасари кишвар ==
Аҷдодони [[тоҷик]]он аз қадимулайём дар сарзамини ҳозираи [[Тоҷикистон]] ва дигар ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ сукунат доштанд. Соли 1980 дар вилояти Кӯлоб, наздикии Ховалинг ҳангоми ҳафриёти археологӣ бозёфтҳое ба даст омаданд, ки далели ҳанӯз ним миллион сол пеш дар замини [[Тоҷикистон]] зиндагӣ кардани одамони ибтидоӣ буданд. Дар кӯҳсори [[Тоҷикистон]] ёдгориҳои давраи мезолит ва неолит ёфт шуданд. Ду қабати поёнии мадании бошишгоҳи Тутқавул, наздикии Норак (ҳазораҳои Х-VII то мелод) ба давраи мезолит мансубанд. Ҳанӯз дар асри санг маскуншавии баландкӯҳҳо, аз ҷумла Помир оғоз мегардад. Дар Помири шарқӣ дар баландии 4200 метр аз сатҳи баҳр қароргоҳи шикорчиёни кӯчманчй - — Ошхона ифтитоҳ гардид. Дар мағораи Шахта тасвирҳои рӯисангии мансуб ба неолити ибтидоӣ ёфт шуданд. Дар онҳо ҳайвоноти тирхӯрда ва шикорчиён тасвир шудаанд.
Барои кӯҳсор ва доманакӯҳҳои [[Тоҷикистон]] маданияти давраи неолит хос буд, ки он Маданияти Ҳисор номида шудааст. Намояндагони ин маданият, ба ақидаи баъзе олимон, бо чорводорию зироаткорй машғул буданд. Айни замон шикор дар хоҷагии онҳо нақши калон мебозид. Дар маҳалли биёбонии Қайроққум, шимоли [[Тоҷикистон]] боқимондаҳои сершумори қароргоҳҳои аҳди биринҷӣ таҳқиқ шуданд. Аксари онҳо ба охири ҳазораи III ва аввали ҳазораи II пеш аз мелод мансубанд. Намояндагони маданияти қайроққуми аҳди биринҷй асосан бо чорводорй машғул буданд, вале айни замон аз зироату кори маъдан - — пӯлодгудозию кулолӣ низ огоҳӣ доштанд. Дар ҷануби Тоҷикистон, дар поёноби дарёи Қизилсу, Вахш ва Кофарниҳон маданияти дигар, Маданияти Бешкентии аҳди биринҷӣ бо зироаткорй, қароргоҳҳои мустаҳкам, дараҷаи баланди истеҳсоли сафолот вусъат ёфта буд. Ин маданият ба ёдгориҳои аҳди биринҷии Туркманистони ҷанубӣ ва Осиёи ҷанубу ғарбӣ наздик аст.
== Ниёгони тоҷикон дар давраи қадим ==
Дар нимаи аввали ҳазораи I то мелод ачдодони тоҷикони ҳозира - — бохтариҳову суғдиён аҳолии асосии давлатҳои қадимтарини ғуломдории Осиёи Миёна - — [[Бохтар]] ва [[Суғд]] буданд. [[Бохтар]] - — қисмҳои марказй, ҷанубй ва шарқии Тоҷикистони ҳозира (ҷануб ва ҷанубу шарқтар аз қаторкӯҳҳои Ҳисор) ва [[Суғд]] - — ҳавзаи Зарафшон, Қашқадарё ва музофоти шимолии қаторкӯҳҳои Ҳисорро фаро мегирифтанд. Аҳолии қадимаи водии Фарғона (музофоти Даван), ҳамчунин қабилаҳои сершумори кӯчманчй ва нимкӯчманчии сакҳо - — сокинони Помир, Тиёншон ва Сирдарё ачдодони тоҷикон буданд. Забони ин халкиятҳо ба шохаи шарқии гурӯҳи забонҳои эронй тааллуқ дошта, аз забони тоҷикии дертар ташаккулёфта фарқ мекарданд.
Дар асри VI пеш аз мелод шоҳ Куруш [[Бохтар]] ва [[Суғд]]ро забт намуда, онҳо ба давлати форси Ҳахоманишиён дохил мегарданд. Дар асри IV пеш аз мелод онҳо як қисми давлати Искандари Мақдунй шуда, аз асри III пеш аз мелод ба давлати ворисони ӯ - — Селевкиён дохил мегарданд. Баъдтар аз он салтанати [[Юнону Бохтар]] ҷудо мешавад. Миёнаҳои асри II пеш аз мелод дар натичаи муборизаи озодихоҳонаи бохтариҳову суғдиён ҳокимияти мақдуниҳо дар Юнону Бохтар сарнагун мешавад. Тахориҳо ба Бохтар якҷоя бо қабилаҳои массагетҳову сакоиҳо омада дар озодкунии мамлакат ва ҳаёти минбаъдаи сиёсӣ нақши калон бозиданд. Аз асри IV сар карда Бохтар Тахористон номида мешуд. Тахориҳо чун чузъи асосй ба халқи нав ташаккул ёфтаистодаи [[тоҷик]]он дохил мегарданд. Сипас [[Тахористон]] якчоя бо қисми зиёди Осиёи Миёна, қаламрави Афғонистони ҳозира ва Ҳиндустони шимолӣ дар ҳайати давлати бузург бо сарварии сулолаи Кӯшониён буд. Ин замони нашъунамои иқтисодиёту маданият, ривоҷёбии алоқаҳо бо Аврупои шарқй, Рум, Чин ба ҳисоб меравад. Ёдгориҳои бостоншиносии замони Кӯшониён пайвастани санъати осиёмиёнагӣ, юнонӣ ва ҳиндиро инъикос менамоянд.
Дар асрҳои VI-VVI—V ба [[Суғд]] ва [[Тахористон]] қабилаҳои даштнишини Ҳайтолиён меоянд, аз асри VI бошад дар ин сарзамин ҳокимияти Ҳоқонии турк барқарор мегардад. Дар асрҳои V-VIV—VI раванди феодализатсия торафт бештар вусъат меёбад. Аз асри VI то нимаи дуюми асри Х1Х дар қаламрави Тоҷикистони ҳозира муносибатҳои феодалй бо то андозае нигоҳ дошта шудани зуҳуроти боқимондаи кӯҳна, нақши калони ҷамоат, ғуломдорй ҳукмрон буданд. Болоравии иқтисодиёт, ки асрҳои VI-VIIVI—VII, қабл аз истилои араб ба амал меомад, боиси боз ҳам бештар ба табақаҳои ичтимои ҷудо шудан мегардад. Аъёну ашрофи заминдор обу заминҳои обёришавандаро азони худ мекарданд.
Баробари болоравии иқтисодиёт маданият пеш рафта, шаҳрҳо тараққй мекарданд. Панчакент яке аз марказҳои маданияти ибтидоии асримиёнагии [[Осиёи Миёна]] буд. Қасру иншоотҳои мазҳабӣ, толорҳои бошукӯҳ, ҳайкалу мусаввараҳои рангин бо сужетҳои оиди мавзӯи эпосҳо аз дарачаи баланди маданияти бадеӣ, санъат ва меъмории он замон далолат медиҳанд. Ёдгории катибаҳои Суғд, ки дар вақти кофтукови Калъаи Муғ ёфт шуданд, ба аввалҳои асри VIII мансубанд. Қалъаҳои феодалони асри миёнаи ибтидой хеле мустаҳкам карда шуда буданд (масалан Қалъаи Болои шаҳри Исфара).
Аз нимаи дуюми асри VII суғдиёну тохариҳо чун халқҳои Осиёи Миёна муқобили ғосибони араб мубориза мебурданд. Вале ханӯз то миёнаҳои асри VIII арабҳо Осиёи Миёнаро истило намуда, ба ҳайати хилофат дохил карданд. Халқҳои Осиёи Миёна ба зӯран чорй карда шудани дини ислом, забони арабӣ сахт муқобилият нишон медоданд, бар зидди ҳокимони араб исён мебардоштанд. Алалхус шӯриш таҳти роҳбарии [[Муқаннаъ]] (солҳои 770-780770—780) хеле тӯлонӣ буд. Истилогарон ёдгориҳои маданиро несту нобуд мекарданд, шаҳрҳоро харобу валангор месохтанд, аз аҳолӣ андозҳои сершумори беинсофона ситонида, ба корҳои ичборӣ чалб мекарданд.
== Давлати аввалини тоҷикон ==
[[Акс:Ismoili somoni.jpg|right|thumb|400px|Исмоил ибни Аҳмади Сомонӣ]]
Асрҳои IX-XIX—X сарзамини ҳозираи [[Тоҷикистон]] ба ҳайати давлати бузурги [[Сомониён]] (с.819 - — 999) дохил буд, ки он вилоятҳои калони таърихию маданй - — [[Мовароуннаҳр]] (байни дарёҳои Ому ва Сир) ва [[Хуросон]]ро (сарзамини ҷанубу ғарбии дарёи Ому) ташкил мекард.
Дар ин давра Самарқанду Бухоро марказҳои калонтарини касбу ҳунар ва савдо, ҳамчунин илм, адабиёт ва санъат буданд. Дар доираи давлати Сомониён раванди ташаккулёбии халқи тоҷик анҷом ёфта, дар он паҳншавии забони тоҷикии ғарбии эронӣ то ин замон бавуҷуд омада нақши муҳим мебозид. Он ба тадриҷ забонҳои маҳаллии шарқии эрониро танг карда мебаровард ва дар аҳди Сомониён забони ҳукмрон гардид. Маданият, илм, адабиёт ва санъат бо ҳамин забон нашъунамо меёфт.
Ташаккули халқи тоҷик дар замони давлатдории Сосониён (с.224 - — 651) сар шуда, дар аҳди Сомониён (с.819 - — 999) ба итмом расидааст.
== Тоҷикон дар асрҳои миёна ==
Аз охири асри ХIII ба доираи аҳолии муқимии тоҷикон то андозае гурӯҳҳои этникии туркҳо ва турку муғулҳо сар медароранд. Дар баъзе ноҳияҳо ин ҳолат боиси туркгардонии тоҷикони водинишин мешавад. Дар манотиқи кӯҳй ва шаҳрҳо ин раванди туркгардонй камтар зуҳур меёфт.
Дар асри XIV [[Тоҷикистон]] ба ҳайати давлати бузурги Темур ва дар асри XV ба қаламрави ворисони ӯ - — темуриён меафтад, ки он аз Ҳинд то Волга ва аз Сурия то Хитой доман паҳн карда буд. Болоравии маданияти давлати темуриён бо фаъолияти набераи Темур - — Улуғбек вобаста аст, ки дар нимаи аввали асри XV хукмронӣ мекард. Нашъунамои илм, алалхусус астрономия, эҷодиёти олимон, адибону рассомони машҳур, ки дар Самарқанду Ҳирот зиндагӣ мекарданд, ба ҳамин давра мансуб аст. Ва дере нагузашта маркази давлат ба онҷо, яъне ба Самарқанд гузаронида мешавад.
Дар асри XVI қаламрави Тоҷикистон ба давлати ӯзбaкони шайбонй бо пойтахташ [[Бухоро]] дохил мешавад. Дар ин давра хонигарии Бухорою Хива ва дертар, дар асри XVIII хонигарии Қӯқанд ташкил меёбанд. Дар онҳо хонҳои сулолаҳои ӯзбек ҳукмронӣ мекарданд. Тоҷикон асосан дар хонигариҳои [[Бухоро]]ю Қӯқанд зиндагй менамуданд. Барои хонигариҳои осиёмиёнагии асрҳои XVI-XVIIIXVI—XVIII парокандагии феодалй, чангу низоъҳои тӯлонӣ хос буданд. Ҷангҳои дохиливу хориҷӣ боиси харобшавии системаҳои обёрикунӣ, пастравии зироаткорӣ гардида, баъзан вилоятҳо батамом ғорат мешуданд.
Ба синфҳо ҷудошавии ҷамъият пурзӯр мегардид, деҳқонону косибони истисморшаванда ба заминдорони феодал, хону амалдорони онҳо, низомиёну рӯҳониён муқобилият нишон медоданд. Деҳқонон - — тоҷикону ӯзбекҳо, ки дар заминҳои давлативу хусусӣ заҳмат мекашиданд, ба амалдорону бойҳо андозу хирочҳои миёншикани ҳархела месупориданд, доимо қарздор буда, торафт бештар хонасалоту қашшоқ мешуданд. Корҳои мухталифи иҷборӣ: сохтмони қасрҳо, системаи обёрикунӣ, роҳсозӣ маъмул буданд.
Рентаи феодалӣ махлут буд: коркардадиҳй ва пулӣ. Вазъияти деҳқонони чоряккор, ки барои қисми ночизи ҳосил дар замини бойҳо кор мекарданд, алалхусус вазнин буд. Ғуломдорӣ низ чой дошта, он танҳо баъди ба Русия ҳамроҳ карда шудан бекор мегардад. Зулму ситами бераҳмона, андозҳои вазнин боиси шӯришу исёнҳо (соли 1758 дар Бухоро, аввали асри Х1Х дар Истаравшан, [[Хучанд]] ва дигар чойҳо) мегардиданд.
Таъсири пурзӯри рӯҳониёни иртиҷоъпараст ба ҳамаи ҷабҳаҳои ҳаёти халқ ба инкишофу тараққии илму санъат таъсири манфӣ мерасонд, маданияти ин давра рӯ ба таназзул оварда буд.
Рақобати Англияву Русия барои вусъату ривоқ додани бозори фурӯш ба [[Русия]] ҳамроҳ карда шудани Осиёи Миёнаро тезонид. Соли 1868 мувофиқи шартномаи байни Русияву Бухоро қисми зиёди қаламрави аморат ба ҳайати генерал - — губернатории Туркистон дохил карда шуд. Амир аз ҳуқуқи муносибати мустақилона бо давлатҳои хориҷй маҳрум гардид.
[[Аморати Бухоро]] акнун бо заминҳои маҳдудгаштааш чун мулки тобею вобастаи Русия вуҷуд дошт. Қисми шимолии Тоҷикистони ҳозира ба Русия дертар ҳамроҳ карда мешавад. Ҳамон вақт пас аз фурӯ нишондани шӯриши зиддифеодалии солҳои 1873-18761873—1876 дар Қӯқанд заминҳои он ба [[вилояти Фарғона]] дар ҳайати генерал - — губернатории Туркистон ҳамроҳ карда шуд. Соли 1886 дар Бухоро агентии сиёсии императории Русия ташкил мегардад. Соли 1895 бо муоҳидаи байни Русияву Англия сарҳади аморати Бухоро бо [[Афғонистон]] қад-қади дарёи Панҷ дар Бадахшон муқаррар гардид. Қисмҳои ҷанубу шарқй ва марказии Тоҷикистони ҳозира - — Бухорои шарқй ва Помири ғарбӣ дар ҳайати аморати Бухоро боқӣ монда, соҳили чапи Дарвоз, қисмҳои соҳили чапи Вахон, [[Ишкошим]], [[Шуғнон]], [[Рӯшон]] ба Афғонистон гузаштанд.
Ҳамроҳшавӣ ба Русия ҳам барои тоҷикон ва ҳам барои халқҳои дигари Осиёи Миёна аҳамияти калони мусбӣ дошт, чангу низоъҳои байнихудӣ барҳам хӯрданд, раванди таназзули хоҷагии натуралии феодалӣ ва инкишофи унсурҳои муносибатҳои капиталистӣ оғоз ёфт. Тақвияти муносибатҳои иқтисодӣ, сиёсию маданӣ бо Русия ба инкишофи иттифоқи халқи заҳматкаши тоҷикон ва русҳо, ҳамчунин дигар халқҳои Русия, тавлиди синфи коргари тоҷик, шиносо шудани тоҷикон бо маданияти пешқадами инқилобию демократӣ мусоидат намуд.
Айни замон тоҷикон, чун дигар халқҳои [[Осиёи Марказӣ]] зери зулму истибдоди дукарата монданд. Акнун онҳоро ҳам истисморгарони худӣ ва ҳам ҳокимияти мутлақи шоҳ бо системаи истисмори ичтимоиву иқтисодии халқҳои гӯшаву канори Русия азобу шиканча медод. Тоҷикон дар ҳаракати миллии озодихоҳона иштирок доштанд. Шӯришҳои охири асри Х1Х дар Ӯротеппа (соли 1875), уезди Хӯҷанд (соли 1880), як қатор уездҳои Фарғона далели онанд. Деҳқонони аморати Бухоро низ зуд-зуд ба муқобили амир ва ҳокимони маҳаллӣ сар мебардоштанд. Шӯриши соли [[1885]] дар [[Балҷувон]] таҳти [[Шӯриши Восеъ|сарварии Восеъ]] аз чунин ошубҳои деҳқонӣ ба ҳисоб меравад.
Инқилоб ба Бухоро якҷоя бо Армияи Сурх омада, амирро сарнагун сохт ва соли 1920 [[Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро]] ташкил шуд. Солҳои 1918-19261918—1926 дар гӯшаву канори Осиёи Миёна ҷанги гражданӣ мерафт. Соли 1924 [[Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] дар ҳайати [[ҶШС Ӯзбекистон]] ташкил ёфт. Ба қаламрави ҷумҳурӣ 12 кенти кишвари Туркистон, Бухорои Шарқӣ ва як қисми Помир дохил гардиданд. Маркази асосии сиёсию маданӣ - — [[Бухоро]] ва [[Самарқанд]] дар дохили сарҳади ҶШС Ӯзбекистон монданд.
== [[Республикаи Советии Социалистии Тоҷикистон|Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] ==
Ҷумхуриҳои навташкилёфта, аз ҷумла [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] (аз соли 1929) аз рӯи намунаҳои умумииттифоқй идора мешуданд, Айни замон бисёр анъанаҳои халқҳои мухталиф ба инобат гирифта намешуданд. Асосҳои нави саноатй гузошта шуданд, коллективонӣ анҷом ёфта, боиси аз байн рафтани деҳқонони мустақил гардид. Дар натичаи гузаронидани маъракаи маҳви бесаводӣ (солҳои 1926—1936) саводнокии мардум соли 1937 ба 72 фоиз расид. Маъракаи «Ҳуҷум (озодшавии занон)» оғоз гардида, системаи советии нигаҳдории тандурустӣ инкишоф меёфт. Тоҷикистон комилан ба комплекси умумииттифоқии хоҷагии халқ ҳамроҳ шуда, пурра тобеи Марказ(СССР) гардид.
Дар давраи мавҷудияти [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] (солҳои 1924—1991) халки тоҷик аз нав тамаддуну фарҳанг ва забони форсӣ-тоҷикиро дар қаламрави хеш эҳё намуд. Сутуни ояндаи давлатдории соҳибистиқлоли Тоҷикистон гузошта шуд.
Дар маънавиёти мардуми кишвар тағйироти нав ба амал омад. Айни замон бисёр анъанаҳои халқҳои мухталифи Осиёи Марказӣ, аз ҷумла тоҷикон дар замони ҳукуматдории шуравӣ ба инобат гирифта намешуданд. Дар [[Тоҷикистон]] идеологияи коммунистӣ ҳукумрон гардида, дини ислом ба зери таъқиб қарор гирифта буд, Қисми мардуми кишвар тартибу низоми шуравиро рад намуда бо Ҳукумати шуравӣ ҷангиданд (ҷанги шахрвандии с. 1918—1924). Аммо ба мақсад нарасида Ватани бобоияшонро тарк намуданд. Дар солҳои 30-40 асри XX асосҳои нави истеҳсолоти саноатй дар [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] гузошта шуданд. Дар деҳот коллективонии хоҷагидории деҳқонӣ анҷом ёфта, боиси аз байн рафтани деҳқонони мустақил гардид. Инқилоби маданӣ ба ҳаёти тоҷикон мактабҳои навъи шуравӣ (мактаби маҳви бесаводии калонсолон, кудакистон, мактаби миёнаи наврасон, мактаб-интернат, омӯзишгоҳи касбӣ, мактаби олӣ) муассисаҳои илмиву фарҳангӣ (театр, китобхона, клуб, чойхонаи сурх — қироатхона, осорхона, боғи истироҳат, кинотеатр, варзишгоҳ)- ро ворид намуд. Иқтисодиёти [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] комилан ба комплекси ягонаи умумииттифоқии хоҷагии халқ ҳамроҳ шуда, пурра тобеи Марказ (Иттиҳоди Шӯравӣ) гардид.
Солҳои 50-80 асри XX баъд аз ба сари давлат таъин гардидани сарварони таҳҷойи ба монанди Б. Ғафуров, Т. Улҷабоев, Ҷ. Расулов ва Қ. Махкамов иқтисодиёти [[Тоҷикистон]] рушд меёфт. Тоҷикистон ба мамлакати хоҷагидориаш индустриалӣ — аграрӣ мубаддал гардид, фархангу санъатӣ миллӣ эҳё шуд. Сатҳи зиндагии мардум беҳтар мегардид. Вале, бо вуҷуди он, ҶШС Тоҷикистон нисбат ба дигар ҷумҳурихои шӯравӣ аз ҷиҳати таъмини манзили истиқомат, музди миёнаи маош, муассисаҳои илмӣ, маориф, фарҳанг, шумораи бекорон ва диг. дар ҷойи охирон қарор дошт. Иқтисодиёти [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] асосан барои таъмини корхонаҳои марказии Иттиҳоди Шӯравӣ бо ашёи хом (неруи барқ, пахта, канданиҳои фоиданок, уран ва диг.) нигаронида шуда буд.
Ҷумхуриҳои навташкилёфта, аз ҷумла [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] (аз соли 1929) аз рӯи намунаҳои умумииттифоқй идора мешуданд, Айни замон бисёр анъанаҳои халқҳои мухталиф ба инобат гирифта намешуданд. Асосҳои нави саноатй гузошта шуданд, коллективонӣ анҷом ёфта, боиси аз байн рафтани деҳқонони мустақил гардид. Дар натичаи гузаронидани маъракаи маҳви бесаводӣ (солҳои 1926-1936) саводнокии мардум соли 1937 ба 72 фоиз расид. Маъракаи "Ҳуҷум (озодшавии занон)" оғоз гардида, системаи советии нигаҳдории тандурустӣ инкишоф меёфт. Тоҷикистон комилан ба комплекси умумииттифоқии хоҷагии халқ ҳамроҳ шуда, пурра тобеи Марказ(СССР) гардид.
[[24 августи соли 1990]] ичлосияи дуюми Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон, Эъломияи истиқлолияти [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] дар ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ (ИҶШС) қабул намуд. Вале ин амал танҳо қадами аввалини эълон намудани истиқлолияти Тоҷикистон дар ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ буд.
Дар давраи мавҷудияти [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] (солҳои 1924 - 1991) халки тоҷик аз нав тамаддуну фарҳанг ва забони форсӣ-тоҷикиро дар қаламрави хеш эҳё намуд. Сутуни ояндаи давлатдории соҳибистиқлоли Тоҷикистон гузошта шуд.
Дар маънавиёти мардуми кишвар тағйироти нав ба амал омад. Айни замон бисёр анъанаҳои халқҳои мухталифи Осиёи Марказӣ, аз ҷумла тоҷикон дар замони ҳукуматдории шуравӣ ба инобат гирифта намешуданд. Дар [[Тоҷикистон]] идеологияи коммунистӣ ҳукумрон гардида, дини ислом ба зери таъқиб қарор гирифта буд, Қисми мардуми кишвар тартибу низоми шуравиро рад намуда бо Ҳукумати шуравӣ ҷангиданд (ҷанги шахрвандии с. 1918-1924). Аммо ба мақсад нарасида Ватани бобоияшонро тарк намуданд. Дар солҳои 30-40 асри XX асосҳои нави истеҳсолоти саноатй дар [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] гузошта шуданд. Дар деҳот коллективонии хоҷагидории деҳқонӣ анҷом ёфта, боиси аз байн рафтани деҳқонони мустақил гардид. Инқилоби маданӣ ба ҳаёти тоҷикон мактабҳои навъи шуравӣ (мактаби маҳви бесаводии калонсолон, кудакистон, мактаби миёнаи наврасон, мактаб-интернат, омӯзишгоҳи касбӣ, мактаби олӣ) муассисаҳои илмиву фарҳангӣ (театр, китобхона, клуб, чойхонаи сурх - қироатхона, осорхона, боғи истироҳат, кинотеатр, варзишгоҳ)- ро ворид намуд. Иқтисодиёти [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] комилан ба комплекси ягонаи умумииттифоқии хоҷагии халқ ҳамроҳ шуда, пурра тобеи Марказ (Иттиҳоди Шӯравӣ) гардид.
Солҳои 50-80 асри XX баъд аз ба сари давлат таъин гардидани сарварони таҳҷойи ба монанди Б. Ғафуров, Т. Улҷабоев, Ҷ. Расулов ва Қ. Махкамов иқтисодиёти [[Тоҷикистон]] рушд меёфт. Тоҷикистон ба мамлакати хоҷагидориаш индустриалӣ - аграрӣ мубаддал гардид, фархангу санъатӣ миллӣ эҳё шуд. Сатҳи зиндагии мардум беҳтар мегардид. Вале, бо вуҷуди он, ҶШС Тоҷикистон нисбат ба дигар ҷумҳурихои шӯравӣ аз ҷиҳати таъмини манзили истиқомат, музди миёнаи маош, муассисаҳои илмӣ, маориф, фарҳанг, шумораи бекорон ва диг. дар ҷойи охирон қарор дошт. Иқтисодиёти [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] асосан барои таъмини корхонаҳои марказии Иттиҳоди Шӯравӣ бо ашёи хом (неруи барқ, пахта, канданиҳои фоиданок, уран ва диг.) нигаронида шуда буд.
[[24 августи соли 1990]] ичлосияи дуюми Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон, Эъломияи истиқлолияти [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон]] дар ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ (ИҶШС) қабул намуд.Вале ин амал танҳо қадами аввалини эълон намудани истиқлолияти Тоҷикистон дар ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ буд.
== Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи истиқлолият ==
'''Истиқлолияти озуқаворӣ, амнияти энергетикӣ ва рањоёбӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ — ҳадафҳои стратегии сиёсати дохилии [[Тоҷикистон|Ҷумҳурии Тоҷикистон]]мебошанд'''.
== Ҳафриётҳо ==
[[Акс:National Museum of Tajikistan 2.JPG|thumb|National Museum of Tajikistan 2]]
Ачдодони тоҷикон аз қадимулайём дар сарзамини ҳозираи [[Тоҷикистон]] ва дигар ҷумҳуриҳои [[Осиёи Миёна]] сукунат доштанд. Соли 1980 дар вилояти Кӯлоб, наздикии [[Ховалинг]] ҳангоми ҳафриёти археологй бозёфтҳое ба даст омаданд, ки далели ҳанӯз ним миллион сол пеш дар замини Тоҷикистон зиндагй кардани одамони ибтидой буданд. Дар кӯҳсори Тоҷикистон ёдгориҳои давраи мезолит ва неолит ёфт шуданд. Ду қабати поёнии мадании бошишгоҳи Тутқавул, наздикии [[Норак]] (ҳазораҳои Х-VII то мелод) ба давраи мезолит мансубанд. Ҳанӯз дар асри санг маскуншавии баландкӯҳҳо, аз чумла Помир оғоз мегардад. Дар Помири шарқй дар баландии 4200 метр аз сатҳи баҳр қароргоҳи шикорчиёни кӯчманчй - — Ошхона ифтитоҳ гардид. Дар мағораи Шахта тасвирҳои рӯисангии мансуб ба неолити ибтидой ёфт шуданд. Дар онҳо ҳайвоноти тирхӯрда ва шикорчиён тасвир шудаанд. Барои кӯҳсор ва доманакӯҳҳои Тоҷикистон маданияти давраи неолит хос буд, ки он [[Маданияти Ҳисор]] номида шудааст. Намояндагони ин маданият, ба ақидаи баъзе олимон, бо чорводорию зироаткорй машғул буданд. Айни замон шикор дар хоҷагии онҳо нақши калон мебозид. Дар маҳалли биёбонии Қайроққум, шимоли Тоҷикистон боқимондаҳои сершумори қароргоҳҳои аҳди биринчй таҳқиқ шуданд. Аксари онҳо ба охири ҳазораи III ва аввали ҳазораи II то аз мелод мансубанд. Намояндагони маданияти қайроққуми аҳди биринчй асосан бо чорводорй машғул буданд, вале айни замон аз зироату кори маъдан - — пӯлодгудозию кулолй низ огоҳй доштанд. Дар ҷануби Тоҷикистон, дар поёноби дарёи қизилсу, Вахш ва Кофарниҳон маданияти дигар, маданияти бишкентии аҳди биринчй бо зироаткорй, қароргоҳҳои мустаҳкам, дарачаи баланди истеҳсоли сафолот вусъат ёфта буд. Ин маданият ба ёдгориҳои аҳди биринчии Туркманистони ҷанубй ва Осиёи ҷанубу ғарбй наздик аст.
Дар нимаи аввали ҳазораи I то мелод ачдодони тоҷикони ҳозира - — бохтариҳову суғдиён аҳолии асосии давлатҳои қадимтарини ғуломдории Осиёи Миёна - — Бохтар ва Суғд буданд. Бохтар қисмҳои марказй, ҷанубй ва шарқии Тоҷикистони ҳозира (ҷануб ва ҷанубу шарқтар аз қаторкӯҳҳои Ҳисор) ва [[Суғд]] - — ҳавзаи Зарафшон, Қашқадарё ва музофоти шимолии қаторкӯҳҳои Ҳисорро фаро мегирифтанд. Аҳолии қадимаи [[водии Фарғона]] (музофоти Даван), ҳамчунин қабилаҳои сершумори кӯчманчй ва нимкӯчманчии сакоиҳо - — сокинони Помир, Тиёншон ва Сирдарё ачдодони тоҷикон буданд. Забони ин кавмҳо ба шохаи шарқии гурӯҳи забонҳои эронй тааллуқ дошта, аз забони тоҷикии дертар ташаккулёфта фарқ мекарданд.
Дар асри VI пеш аз мелод шоҳ Куруш Бохтар ва Суғдро забт намуда, онҳо ба давлати форси ҳахоманишиён дохил мегарданд. Дар асри VI пеш аз мелод онҳо як қисми давлати [[Искандари Мақдунй]] шуда, аз асри III пеш аз мелод ба давлати ворисони ӯ - — салчуқиҳо дохил мегарданд. Баъдтар аз он салтанати Юнону Бохтар чудо мешавад. Миёнаҳои асри II пеш аз мелод дар натичаи муборизаи озодихоҳонаи бохтариҳову суғдиён ҳокимияти мақдуниҳо дар [[Юнону Бохтар]] сарнагун мешавад. Тохариҳои ба Бохтар якчоя бо қабилаҳои массагетҳову сакҳо омада дар озодкунии мамлакат ва ҳаёти минбаъдаи сиёсй нақши калон бозиданд. Аз асри IV сар карда Бохтар Тохаристон номида мешуд. Тохариҳо чун чузъи асосй ба халқияти нав ташаккул ёфтаистодаи тоҷикон дохил мегарданд. Сипас [[Тохаристон]] якчоя бо қисми зиёди Осиёи Миёна, қаламрави Афғонистони ҳозира ва Ҳиндустони шимолй дар ҳайати давлати бузург бо сарварии сулолаи кӯшониён буд. Ин замони нашъунамои иқтисодиёту маданият, ривочёбии алоқаҳо бо Аврупои шарқй, Рум, Чин ба ҳисоб меравад. Ёдгориҳои бостоншиносии замони кӯшониён пайвастани санъати осиёмиёнагй, юнонй ва ҳиндиро инъикос менамоянд.
Фарханги модди ва маънави
Дар '''[[Феҳристи мероси фарҳангии умумибашарии ЮНЕСКО]] дар [[Тоҷикистон]]''' 1 номгуй (дар соли [[2012]]) дар феҳристи асосӣ сабт шудааст.<ref name="td">{{citeweb|url=http://whc.unesco.org/en/statesparties/tj|title=Список объектов Всемирного наследия ЮНЕСКО в Таджикистане}}</ref>.
Объекти номбаршуда аз рӯи 2 хусусият зикр ёфтааст.<ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/criteria/|title=Критерии}}</ref>
[[Саразм]] исботи мавҷуд будани робитаҳои тиҷоратӣ ва фарҳангии байни кӯчманчиёни чорводор ва зироаткрони [[Осиёи Марказӣ]] мебошад. Ёдгории давраи энеолити [[Саразм]] дар наздикии ш. [[Панҷакент]] ҷойгир аст. Ҳаёт дар маскангоҳ ба чор давра ҷудо гашта аз ҳазорсолаи IV - — то ҳазорсолаи II то мелодро дарбар мегирад.
Инчунин, боз 16 номгӯй ёдгориҳои таърихӣ - — фарҳангии [[Тоҷикистон]] - — ба '''[[Феҳристи мероси фарҳангии умумибашарии ЮНЕСКО]]''' дар соли [[2012]] ворид шудаанд.
== Феҳрист ==
! width=6% scope="col"| Ёдгориҳои умумиҷаҳонӣ #Хусусият
|-
| '''1''' ||
|[[Саразм]],<br/> {{lang-en|Proto-urban site of Sarazm<ref name="sarazm">{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1141|title=Proto-urban site of Sarazm|lang=en}}</ref>}} <br /> || Минтақа: [[Панҷакент]]|| — || [[2010]] || [http://whc.unesco.org/en/list/1141/ 1141] || ii, iii
|}
<br />
{| class="wikitable sortable plainrowheaders" style="text-align:center"
|- bgcolor="#cccccc"
! width=6% scope="col"| Ёдгориҳои умумиҷаҳонӣ #Хусусият
|-
| '''1''' || ||Мақбараи Амир Ҳамза Ҳазрати Шоҳ, <br/>{{lang-en|Mausoleum of "Amir Khamza Khasti Podshoh"<ref name="tenttj">{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/statesparties/tj/|title=Tentative List of Tadjikistan|lang=en}}</ref>}} <br /> || Минтақа: [[ноҳияи Исфара]], деҳаи Чоркуҳ || — || [[1999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1378/ 1378] ||
|-
| '''2''' || ||Маскани Тахти Сангин, <br/>{{lang-en|The Site of Ancient Town of Takhti-Sangin}} <ref name="tenttj"/> <br /> || Минтақа: [[вилояти Хатлон]] || — || [[1999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1379/ 1379] ||
|-
| '''4''' || ||[[Мадрасаи Хоҷа Машҳад]] <br />{{lang-en|Mausoleum of "Khoja Mashkhad"}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: [[Ноҳияи Шаҳритус]], деҳаи Саед || - || [[1999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1381/ 1381] ||
|-
| '''54''' || ||Дайри[[Мадрасаи буддоииХоҷа Аҷина-ТеппаМашҳад]] <br />{{lang-en|Buddhistic cloisterMausoleum of Ajina-Tepa"Khoja Mashkhad"}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: [[ҚӯрғонтеппаНоҳияи Шаҳритус]], деҳаи Саед || —- || [[1999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/13821381/ 13821381] ||
|-
| '''65''' || ||ДимнаиДайри (Қасрибуддоии ҳокимони) ХулбукАҷина-Теппа <br />{{lang-en|PalaceBuddhistic of the governorcloister of KhulbukAjina-Tepa}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: [[вилояти ХатлонҚӯрғонтеппа]], деҳаи Қуррбоншаҳид || -— || [[1999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/13831382/ 13831382] ||
|-
| '''76''' || ||МақбараиДимнаи (Қасри Хоҷаҳокимони) НақшронХулбук <br />{{lang-en|MausoleumPalace of "Hodjathe Nashron"governor of Khulbuk}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: [[Турсунзодавилояти Хатлон]], деҳаи Қуррбоншаҳид || - || [[1999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/13841383/ 13841383] ||
|-
| '''87''' || ||ШаҳракиМақбараи [[Панҷакент]]иХоҷа қадимНақшрон <br />{{lang-en|The SiteMausoleum of Ancient"Hodja Town of PyanjekentNashron"}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: Шаҳраки [[ПанҷакентТурсунзода]] || - || [[1999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/13851384/ 13851384] ||
|-
| '''98''' || ||Шаҳраки [[Мақбараи Муҳаммад БашороПанҷакент]]и қадим <br />{{lang-en|MausoleumThe Site of "MukhammadAncient Bashoro"Town of Pyanjekent}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: деҳаи Мазори ШарифШаҳраки [[Панҷакент]]|| - || [[1999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/13861385/ 13861385] ||
|-
| '''109''' || ||Шаҳри[[Мақбараи ШаҳристониМуҳаммад қадим - [[ҚаҳқаҳаБашоро]]) <br />{{lang-en|The SiteMausoleum of Ancient"Mukhammad Town of Shahristan (Kahkakha)Bashoro"}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: [[Истаравшан]]деҳаи Мазори Шариф || - || [[1999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/13871386/ 13871386] ||
|-
| '''1110''' || ||Шаҳри БоғиШаҳристони миллииқадим — [[ТоҷикистонҚаҳқаҳа]] ) <br />{{lang-en|TajikThe NationalSite Parkof Ancient Town of Shahristan (Kahkakha)}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: [[Вилояти мухтори Кӯҳистони Бадахшон]], [[ноҳияи Тавилдара]], [[ноҳияи ҶиргатолИстаравшан]] || [[1992]]- || [[20061999]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/20911387/ 20911387] || vii, viii, ix, x
|-
| '''1211''' || || Боғи миллии [[Кӯҳҳои ФонТоҷикистон]] <br />{{lang-en|FannTajik mountainsNational Park}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: қаторкӯҳи[[Вилояти Ҳисормухтори Кӯҳистони Бадахшон]], қаторкӯҳи[[ноҳияи ЗаравшонТавилдара]], [[ноҳияи Ҷиргатол]] || -[[1992]] || [[2006]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/21072091/ 21072091] || vii, viii, ix, x
|-
| '''1312''' || || Мамнуъгоҳи [[БешаиКӯҳҳои палангонФон]] <br />{{lang-en|TigrovayaFann Balkamountains}} <ref name="tenttj"/> || Минтақа: [[вилоятиқаторкӯҳи Хатлон]]Ҳисор, қаторкӯҳи Заравшон || [[1938]]- || [[2006]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/21082107/ 21082107] || ixvii, x
|-
| '''1413''' || || Мамнуъгоҳи Кусавлисай[[Бешаи палангон]] <br />{{lang-en|ZakaznikTigrovaya KusavlisayBalka}}<ref name="tenttj"/> || Минтақа: [[вилояти СуғдХатлон]] || [[19591938]] || [[2006]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/21092108/ 21092108] || viiix, x
|-
| '''1514''' || || Мамнуъгоҳи [[Даштиҷум]]Кусавлисай <br />{{lang-en|StateZakaznik reserve Dashti DjumKusavlisay}} || Минтақа: [[Вилоятивилояти мухтори Кӯҳистони БадахшонСуғд]] || 1983[[1959]] || [[2006]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/21102109/ 21102109] || vii, x
|-
| '''1615''' || || Мамнуъгоҳи [[ЗоркӯлДаштиҷум]] <br />{{lang-en|Zorkul State Reservereserve Dashti Djum}} || Минтақа: [[Вилояти мухтори Кӯҳистони Бадахшон]] || [[2000]]1983 || [[2006]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/21112110/ 21112110] || vii, x
|-
| '''16''' || || Мамнуъгоҳи [[Зоркӯл]] <br>{{lang-en|Zorkul State Reserve}} || Минтақа: [[Вилояти мухтори Кӯҳистони Бадахшон]] || [[2000]] || [[2006]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/2111/ 2111] || vii, x
|}
== Адабиёт ==
* [http://kmt.tj/?book_id=163 Гафуров Б. Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. – — М.: Наука,1972. – — 658 с.];
* [[Бобоҷон Ғафуров|Б. Ғафуров]]. Тоҷикон. Таърихи қадимтарин, қадим ва асри миёна. Китоби 1. - — Душанбе, 1973; Китоби 2, Душанбе, 1985;
* [[Бобоҷон Ғафуров|Б. Ғафуров]]. Тоҷикон. Таърихи қадимтарин, қадим, асри миёна ва давраи нав. Китоби 1,2. - — Душанбе, 1998. - — 870 с.;
* [[Бобоҷон Ғафуров|Б. Ғафуров]]. Тоҷикон. Таърихи қадимтарин, қадим, асри миёна ва давраи нав. Китоби 1,2. - — Душанбе, 2008. - — 870 с. 1998, 2009;
* Давлатдории тоҷикон дар асрҳои IX – XVIIX—XVI. Мураттиб ва муҳаққиқ: [[Нурмуҳаммад Амиршоҳӣ]]. – — Душанбе, 1999;
* История таджикского народа. Т. I - VII—VI. – — Душанбе, 1998 - 20111998—2011;
* [[Аҳрор Мухторов| Мухторов А.]] Сомониён: Замон ва макон. – — Душанбе, 1999;
* [[Наршахӣ|Наршахӣ А.]] Таърихи Бухоро. – — Душанбе, 1979;
* [[Нӯъмон Неъматов|Неъматов Н. Н.]] Давлати Сомониён. - — Душанбе, 1989;
* [[Нӯъмон Неъматов|Неъматов Н. Н.]] Давлати тоҷикбунёди Сомониён. - — Д., 1999;
* [[Нӯъмон Неъматов|Неъматов Н. Н.]] Исмоили Сомонӣ: Тавсифи таърихию маънавии шахсият. - — Хуҷанд, 2001;
* Таърихи Табарӣ. Ҷилдҳои 1-2. – — Теҳрон, 2001;
* Ҳотамов Н. Б., Довудӣ Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик (Китоби дарсӣ). – — Душанбе, 2011 ва 2015.
== Пайнавиштҳои беруна ==
* [http://whc.unesco.org/en/statesparties/tj Официальный сайт ЮНЕСКО. Список объектов Всемирного наследия в Таджикистане]
* [http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_pictures/3182/ Словари и энциклопедии на Академике]
* [http://www.tajikinvest.tj/ru/index/index/pageId/177/ Национальные парки и природные заповедники]
* [https://www.twirpx.com/file/2199073/ Ҳотамов Н., Довудӣ Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик. — Душанбе: 2011. — 584 с. (Файли формати ZIP)]
* {{Cite web|url=https://www.tajik-gateway.org/wp/history/|title=История Таджикистана|author=|website=tajik-gateway.org|date=|publisher= |lang=ru|accessdate=2019-06-28}}
== Нигаред низ==
* [[Тоҷикистон]]
* [[Портал:Таърих]]
== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
{{Тоҷикистон}}
[[Гурӯҳ:Осиё]]
[[Гурӯҳ:Тоҷикистон]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Тоҷикистон]]
[[Гурӯҳ:Мавзеъхои сайёҳии Тоҷикистон]]
| 