Забони тоҷикӣ: Тафовут байни таҳрирҳо
Content deleted Content added
No edit summary |
Francis Tyers (баҳс | ҳисса) No edit summary |
||
Сатри 1:
{{Қуттии Забон
|ранги оила=Ҳинду-Аврупоӣ
|ном=Тоҷикӣ
|номи аслӣ=Тоҷикӣ
|акс=
|давлатҳо=[[Тоҷикистон]], [[Ӯзбекистон]], ва [[Қирғизистон]]
|оила1=[[забонҳои ҳинду-аврупоӣ|Ҳинду-Аврупоӣ]]
|оила2=[[забонҳои ҳинду-эронӣ|Ҳинду-Эронӣ]]
|оила3=[[забонҳои Эронӣ|Эронӣ]]
|оила4=[[забонҳои Ғарби Эронӣ|Ғарби Эронӣ]]
|оила5=[[забонҳои Ҷануби-Ғарби Эронӣ|Ҷануби-Ғарби Эронӣ]]
|оила6=[[забони форсӣ|Форсӣ]]
|системаи навиштан=[[Алифбои кирилликӣ|кирилликӣ]]
}}
'''Забони тоҷикӣ''' [[забон]]и давлатии [[Ҷумҳурии Тоҷикистон]] аст ва ба оилаи забонҳои ҳинду-аврупоӣ дохил мешавад. Забони точикӣ яке аз забонҳои бостонтарини ҷаҳон ба шумор меравад. Давраи нави инкишофи он дар асрҳои 7-8 сар шудааст. Бо ин забон шоирону нависандагони бузург [[Рӯдакӣ]], [[Фирдавcӣ]], [[Хайём]], [[Сино]], [[Ҷомӣ]],[[Мавлоно]], [[Ҳофиз]], [[Дониш]], [[Айнӣ]], [[Лоҳутӣ]], [[Турсунзода]] ва дигарон асарҳо эҷод кардаанд.
Забони точикӣ диққати олимон ва нависандагони оламро ба худ ҷалб кардааст. Ба омӯзиши забони порсӣ-точикӣ яке аз асосгузорони коммунизми илмӣ [[Фридрих Энгелс]] мароқ зоҳир карда буд. Забони тоҷикӣ рӯз то рӯз рушд мекунад ва Садҳо вожаҳои нав ба таркиби луғавии забони тоҷикӣ ворид мешаванд.
==Таснифот==
Ба оилаи [[забонҳои ҳинду-аврупоӣ]] ва [[забонҳои эронӣ]] дохил мешавад. Забони тоҷикӣ ба забонҳои порсиву дарӣ хеле монанд аст ва аҳолии кишварҳои [[Эрон]] ва [[Афғонистон]], инчунин дар Тошқурғони Ҷумҳурии Халқии [[Чин]] бо ин забон гуфтугӯ мекунанд.
==Тақсимоти ҷуғрофӣ==
===Шеваҳо===
Шеваҳои забони тоҷикӣ 4 гурӯҳ дорад.
* Шеваи шимолӣ (Шимоли Тоҷикистон, ҷануби [[Ӯзбекистон]] ва [[Қирғизистон]])
* Шеваи марказӣ (Шеваҳои [[Мастчоҳ]], [[Айнӣ]], [[Ҳисор]], ва [[Варзоб]])
* Шеваи ҷанубӣ (Шеваҳои [[Қаротегин]] ва [[Кӯлоб]])
* Шеваи ҷануби-шарқӣ (Шеваҳои [[Панҷ]] ва [[Дарвоз]])
==Фонология==
===Садонокҳо===
Забони тоҷикӣ 5 садонок дорад.
{| class="wikitable"
!colspan="4" align="center"| Садонокҳо тоҷикӣ
|-
!
!Пеш
!Марказ
!Қафо
|-
|Баланд
|[{{IPA|i}}]
|
|[{{IPA|u}}]
|-
|Миёна
|[{{IPA|e}}]
|[{{IPA|u̇}}]
|[{{IPA|o}}]
|-
|Паст
|[{{IPA|a}}]
|
|
|}
===Ҳамсадоҳо===
{| class="wikitable" style="text-align:center;"
!
![[bilabial consonant|Bilabial]]
![[dental consonant|Dental]]/<br>[[Alveolar consonant|Alveolar]]
![[postalveolar consonant|Post-<br>alveolar]]
![[palatal consonant|Palatal]]
![[velar consonant|Velar]]
![[uvular consonant|Uvular]]
![[glottal consonant|Glottal]]
|-
|[[Nasal consonant|nasal]]
|м<br> {{IPA|/m/}}
|н<br> {{IPA|/n/}}
|
|
|
|
|
|-
|[[Plosive consonant|plosive]]
|п б<br>{{IPA|/p/}} {{IPA|/b/}}
|т д<br>{{IPA|/t/}} {{IPA|/d/}}
|
|
|к г<br> {{IPA|/k/ /g/}}
|қ<br> {{IPA|/q/}}
|ъ<br> {{IPA|/ʔ/}}
|-
|[[Fricative consonant|fricative]]
|ф в<br> {{IPA|/f/}} {{IPA|/v/}}
|с з<br> {{IPA|/s/}} {{IPA|/z/}}
|ш ж<br> {{IPA|/ʃ/}} {{IPA|/ʒ/}}
|
|
|х ғ<br> {{IPA|/χ/}} {{IPA|/ʁ/}}
|ҳ<br> {{IPA|/h/}}
|-
|[[Affricate consonant|Affricate]]
|
|
|ч {{Unicode|ҷ}}<br> {{IPA|/tʃ/}} {{IPA|/dʒ/}}
|
|
|
|
|-
|[[Trill consonant|trill]]
|
|р<br>{{IPA|/r/}}
|
|
|
|
|
|-
|[[Approximant consonant|Approximant]]
|
|л<br> {{IPA|/l/}}
|
|й<br> {{IPA|/j/}}
|
|
|
|-
|}
==Грамматика==
{{асос|Грамматикаи забони тоҷикӣ}}
===Морфология===
===Синтаксис===
==Луғат==
==Системаи навиштан==
{{асос|Алифбои тоҷикӣ}}
==Таърих==
Забони точики забони модар mардуми точик, ки аҳол aсос Cумҳур Tочикистонро таскил медиҳад, ба ҳисоб меравад. Берун аз марзи ин давлат забони точикиро точикони маҳалли дар бархе аз ноҳияҳойи кисвари Узбекистон ба ҳайси забони модар xес месиносанд ва ҳамчун воситайи гуфтугузори ҳарруза истифода мебаранд. Бо забони точики инчунин намояндагони миллатҳойи дигар, ки маскуни Точикистон ҳастанд, ҳангоми муомила бо точикзабонон ҳарф мезананд. 27 дарсади аҳол Aфгонистон, ки аз лиҳози етнологи точик ҳисоб месаванд ва худро точик меноманд, ҳарчанд бо забони аз точик Oсиёйи Миёна фарқи бузург надоста гуфтугу мекунанд, валекин забони хесро расман форс dари ваё кобули ном мебаранд, на точики. Тайи солҳойи охир забони точикиро аз муҳочирони миллатасон точик дар гусаҳойи гуногуни собиқ Иттифоқи Сурави,махсусан Русия, дар саҳрҳойи Ерон, Туркия, мамолики Иттиҳоди Аврупо ва дар Иёлоти Муттаҳидайи Амрикову Канада сунидан мумкин аст. Аз чиҳати забонсиноси забони точики ба гуруҳи гарб zабонҳойи ерон oйилайи калони ҳиндуаврупойи дохил карда месавад. Бар ин гуруҳ аз забонҳойи имруз зинда гайр аз точики ду забони дигар, ин ҳам босад, форс nавин (теҳрони), я'не забони Ерони имруза ва забони дар kобули, ки дар боло аз он сухан рафт, тааллуқ доранд. Ҳарсейи ин забони имруза давомгирандагони бевоситайи забони форс nав, ки ҳамчунин бо номворҳойи порси (форси ин сакли арабикунондасудайи ин калима аст), форс kлассик aдаби ё форс dари ма'руф аст, мебосанд. Он забон дар навбати худ аз забони форс mиёна, ки дар аҳди Сосониён чаҳорсад сол роли забони давлат cунин империюми бузургро ичро мекард ва имрузҳо дар байни забонсиносон чун забони паҳлави синохта месавад, сарчасма гирифта дар садсолаҳойи ҳастум ва нуҳум ба вучуд омад.Аз ҳамон вақт инчониб дар таркиби лугав zабони форси аз калимаҳойи араби хеле васе истифода карда месавад. Ҳиссайи лексикайи аз забони араби иқтибоссуда дар ба'зе матнҳойи насри классики то 80 фойизро таскил медиҳад. Дар забони форс kлассики дар давоми қарнҳойи 9-17 адабиёти бойи оламсумул ечод карда суд дар сарзаминҳойи Осиёйи Миёна, Ерон, Афгонистон, инчунин дар Озарбойчон, Покистон ва Ҳиндустон, ки дар давраҳойи гуногуни та'рих забони давлатиясон форси буд. Гарчанде ки тули ин садсолаҳо забони классики, я'не забони адабиёт тагйири зиёде надид ва чун пестара дар тамоми олами форсизабон ягона буд, забони гуфтугуй mардум, забони зинда ба таври интенсиви дигаргуниҳойи нав мепазируфт ва аз забони адаби торафт дур месуд. Ба замми ин дар натичайи ба миён омадани фарқиятҳойи намоён дар инкисофи сиёси, дини ва ичтимой kисварҳойи олами форсизабон, хусусан ба'д аз қарни пуросуби 16ум дар байни севаҳойи ҳам адаби, ҳам гуфтугуй mинтақаҳойи гуногун номонандиҳойи чиддийе пайдо гастанд. Одди карда гуйем, забони ҳар як давлат роҳи инкисофи хесро пес гирифт. Ҳаминтавр, аз асри сонздаҳ сар карда метавон дар борайи забони точики чун мафҳуми илми сухан гуфт. Ба ин маром забони точикиро забони аҳол fорсизабони Осиёйи Миёна аз садсолайи 16ум минба'д донистан чоиз аст. Аммо мисли он ҳоле ки дар боло ёдоварас судем, дар дохили худи забони точики низ фарқиятҳо арзи ҳасти кардан гирифтанд ва ба ин минвол ба асри 19 омада ҳам байни забони адабиёту забони омма, ҳам байни лаҳчаҳойи маҳалҳойи гуногун фарқияти бузурге ба миён омад. Ҳануз ҳамон вақт маорифпарвари Бухоро Аҳмади Донис кусис ба харч дод, то забони адабиро оммафаҳм ва аз ибораҳойи дусвору такаллуфомез бари гардонад. Лекин кори асосиро дар самти ба роҳ мондани нормайи ягонайи забон дар айёми Сурави олимон ва адибони точик бо сарвар Sадриддин Айни анчом доданд. Ҳамчун асоси забони адаби забони классик aсрҳойи 16-19 бидуни арабизмҳойи дусворфаҳми он гирифта суд, валекин сохти грамматики ва лексикайи забони навбунёди точикиро севайи мардуми точикзабони вод Zарафсон, аз чумла Бухорову Самарқанд таскил дод. Далели ин қарори забонсиносони онвақтайи точик ин буд, ки дар ин минтақа точик nисбатан асил ва тоза боқи мондааст. Дар ин забон, я'не забони расман точики, дар солҳойи Сурави адабиёти
Фарқиятҳойи асос zабони точики аз забони дар Aфгонистон ва форс Eрон: Забони адаб tочик аз чиҳати фонетики ва лугави байни ин ойилайи сегона ҳам ба форс kлассики ва ҳам ба паҳлави аз ҳама бестар наздики дорад. Я'не, забони точики қадимтар аст, фонетика (дар инчо кобули ба точики наздиктар аст) ва таркиби лугав oн тули асрҳо дигар насуда ва бинобарин архаики мондааст.Ҳолоонки тарзи талаффузи ерониҳо баройи гусҳойи точикон ва афгониҳо бегона мерасад, чунки модернтар ва мулойимтар аст. Ибораҳо, стилистика ва тарзи чумлабанд tочикон тамоман дигаранд. Дар натичайи ҳамзист mардуми точик бо мардуми туркзабон, хусусан бо халқи узбек дар тули асрҳо, ба забони точик gуфтугуйи ва лаҳчаҳойи он зиёдтар калимаҳойи баромадасон турки ворид гастаанд. Бар'акс фойизи лексикайи араби дар забони точики нею дар забонҳойи форсию дари, я'не забонҳойи давлатҳойи исломи баландтар аст. Ҳам ба точик aдаби, ҳам ба точик gуфтугуйи муддати саст-ҳафтод соли охир забони руси та'сири бузург расонидааст ва расонида истодааст. Ҳаминтавр, калимаҳойи байналмилалиро забони точики аз руси иқтибос карда меояд то ҳануз, дар ҳоле ки теҳрони аз фаронсави ва кобули аз инглиси истифода мекунад. Рост аст, ки имрузҳо метавон дар матбуот ва телевизиони Точикистон ба сакли фаронсави-теҳрон kалимаҳойи хоричи дучор омад, ки корбаст карда месаванд ба чойи песина тарзи рус nависти онҳо, масалан конфронс ба чойи конферентсия, ё ки сосёлози ба чойи сотсиология. Вале чиддитарин фарқияти забони точикиро аз кобулию теҳрони дар грамматика пайхас мекунем. Чунин саклҳо мисли "рафта истодаам; падарама чойи корасон"-точикон ё "дарам мирам, есмес Фаридоон ҳастес"-и ерониҳо байни ҳамдигари онҳо фаҳмо нестанд. Ва албатта, наметавон қайд накард ин нуктаро, ки тамоми адабиёти форс kлассики ба хатти араби нависта суда ва ин хат то ҳануз дар Ерону Афгонистон чори аст, миллати точик босад, аз сабабҳойи сиёси ду бор тайи 80 соли охир алифбоясро дигар кард, аввал аз ҳуруфи араби ба лотини, ба'д ба чириллик гузаст. Ин яке аз омилҳойи асосийест, ки ин забонҳоро боз ҳам аз якдигар дуртар сохтааст.
==Мисолҳо==
==Шеър дар васфи забони тоҷикӣ==
:Қанд ҷӯйи, панд ҷӯйи эй писар,
:Ҳарчи меҷӯйи, биҷӯ,
:Бекарон баҳрест, гавҳар беҳисоб,
:Ҳарчи меҷӯйи, биҷӯ.
:Порсӣ гӯйи, дарӣ гӯйи варо,
:Ҳарчи мегӯйи, бигӯ.
:Лафзи ишқу дилбари гӯйи варо,
:Ҳарчи мегӯйи, бигӯ.
:Баҳри ман танҳо забони модар аст
:Ҳамчу меҳри модар аст.
:Баҳри ӯ ташбеҳи дигар нест нест,
:Чунки шири модар.
:З-ин сабаб чун шӯхиҳои дилбарам
:Дӯст медорам варо,
:Чун навозишҳои гарми модарам
:Дӯст медорам варо.
''Аз [[Мӯъмин Қаноат]]''
==Инҷоро ҳам бингаред==
==Сарчашмаҳо==
{{Забон-нопурра}}
[[Гурӯҳ:Забонҳо]]
[[Гурӯҳ:Забонҳои эронӣ|тоҷикӣ]]
[[bg:Таджикски език]]
[[br:Tadjikeg]]
[[bs:Tadžički jezik]]
[[ca:Tadjik]]
[[cs:Tádžičtina]]
[[cv:Таджик чĕлхи]]
[[de:Tadschikische Sprache]]
[[diq:Taciki]]
[[en:Tajik language]]
[[eo:Taĝika lingvo]]
[[es:Idioma tayiko]]
[[et:Tadžiki keel]]
[[fa:فارسی تاجیکی]]
[[fi:Tadžikin kieli]]
[[fr:Tadjik]]
[[ga:Táidsícis]]
[[gl:Lingua taxica]]
[[hu:Tádzsik nyelv]]
[[id:Bahasa Tajik]]
[[it:Lingua tagica]]
[[ja:タジク語]]
[[ka:ტაჯიკური ენა]]
[[ko:타지크어]]
[[lt:Tadžikų kalba]]
[[lv:Tadžiku valoda]]
[[mk:Таџикистански јазик]]
[[nds:Tadschiksche Spraak]]
[[nl:Tadzjieks]]
[[nn:Tadsjikisk språk]]
[[no:Tadsjikisk]]
[[pl:Język tadżycki]]
[[pt:Língua tadjique]]
[[ru:Таджикский язык]]
[[sv:Tadzjikiska]]
[[sw:Kitajiki]]
[[ta:தாஜிக் மொழி]]
[[th:ภาษาทาจิก]]
[[tr:Tacikçe]]
[[uk:Таджицька мова]]
[[zh:塔吉克语]]
| |||