Авесто: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
No edit summary
х тилло на, тило! using AWB
Сатри 3:
 
== Таърих ==
Авесто аввал ба тарзи шифоҳӣ аз ҷониби мубадони зардуштӣ аз даҳон ба даҳон мегузашт. Забони авестоӣ аз қадимтарин ва муҳимтарин забонҳои қадими эронӣ ба шумор меравад. Аз сабаби ба ин забон эҷод гардидани Авесто онро забони авестоӣ меноманд. Нахустин бор Авесто дар замони Дорои I (522—486 пеш аз милод) таҳрир гардида, ба қайди китобат дароварда шуда буд. Аммо аз он таҳрир то замони мо осоре намондааст. Бинобар маълумоти китоби пахлавии Шаҳристонҳои Эрон бо фармони шоҳ Виштосп [[Зардушт]] Авесторо дар 12000 пусти гов бо хати тиллотило навишта, онро дар хазинаи оташкадаи шоҳаншоҳи ҷой дода буд. Он вақт Авесто ба 1200 фрагард, яъне 1200 боб ҷудо мешуд. [[Искандари Мақдунӣ]] соли 331-и қабл аз мелод ҳангоми истилои Форс он нусхаро сузонда, хокистарашро ба об партофт нусхаи дигари Авесто дар тахтачаҳои тиллотило навишта шуда буд. Онро [[Искандари Мақдунӣ]] ба ватани худ бурда, матнашро ба юнонӣ тарҷума намуд.
 
Ниҳоят, дар охирҳои аҳди Хусрави Парвиз (590—628) таҳрири тозаи Авесто ба майдон омад, ки он Занд, яъне шарҳу тафсир номида шуд. Пеш аз ин дар асри IV барои сабти Авесто дар асоси [[хати оромӣ]] хати махсус ихтироъ гардида буд, ки [[хати авестоӣ]] номида мешуд. Он 44 ҳарф ва 3 шакли ду харфи чуфтовоз ва монанди [[хати арабӣ]] аз рост ба чап навишта мешуд. Ба ҳамин тариқ, Авесто дар тули қариб як ҳазору дусад сол чандин бор таҳрир хурда, суфта гардида, тағйирпазируфта, шакли мавҷудаи ҳозираро гирифтааст.<ref name="ReferenceB">Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе, 2016 565с.// kmt.tj силсилаи «Тоҷнома».</ref>
 
Тарзи навишту талаффузи Авесто дар асли паҳлавии он ''Апастак'' буда, маънояш асос ва матн мебошад. Ин китоби муқаддас маҷмуаи асотир, матнҳои дини мазҳабӣ ва масъалаҳои илму ахлоқ ва фалсафа буда, ба арзиши бузурги динӣ, адабӣ ва фалсафӣ молик аст.
Сатри 16:
[[Акс:Faravahar.svg|thumbnail|Фарваҳар]]
Таҳрири якум дар замони Сосониён муназзам гардида, ба 348-боб тақсим шуда, дар 21-китоб гирд оварда шуда будааст. Ин 21 китобро наск мегуфтанд, ки аз 350 000 калима иборат будаанд. Ин тахрир то ба замони мо омада нарасидааст.
Нусхаи кадимтарини таҳрири дуввуми Авесто, ки соли 1278 рунавис шуда, то замони мо боқи мондааст, чоряки таҳрири сосонии онро фаро гирифта, тамоми илми авестошиносӣ ва дониши инсоният дар хусуси ин ойин дар пояи хамин таҳрири Авесто қарор гирифтааст. Ин таҳрир ба панҷ бахши мустақил ҷудо шуда, тақрибан ховии 83 ҳазор калима аст.<ref name="ReferenceC">Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе,2016, — 565с.// kmt.tj силсилаи «Тоҷнома».</ref> Ин бахшхо чунин ном доранд:
 
# Ясно ([[Йасна]])
Сатри 32:
Ясно ([[Йасна]]), ки маънояш гироми доштан, ситоиш ва парастиш буда, вожаи ҷашни имрузаи тоҷики низ аз он реша ба вуҷуд омадааст. Қисми муҳими Ясно аз [[Готҳо]], яъне сурудҳо ва гимнҳое иборат аст, ки дар Авестои мавҷуда қисмати аз ҳама қадимтарин мебошад. [[Зардушт]] эҷодгари [[Готҳо]] дониста мешавад. Готро аввал госа мегуфтанд. Госа маънои сурудро дорад. Гот-гос-гох-суруду оҳанг буда, он дар таркибҳои Дугох, Сегох ва ғайра имруз ҳам зинда аст.
Дар [[Готҳо]] доир ба пайдоиши некӣ ва бадӣ, ҳамчунин муборизаи доимии онҳо бо якдигар, дар боисти асосии дини зардуштӣ дар бораи «пиндори нек, гуфтори нек ва кирдори нек», Равони Гов ва Офаридагони Гов. зиндагии он Дунё, офариниши инсони нахустин, ситоиши об, кӯхҳо, дархости маглубияти девҳо ва дигар масъалаҳои оёину ахлоқ Сухан меравад.
Готҳо баробари дуоҳо вазъи иҷтимоии чомеаи онрузаро низ хабар медихад. Таркиби иҷтимоии зардуштионро ба се гурӯҳи зайл ҷудо мекунад; 1) Рӯҳониён ба сардори пешвоиёнашон — мубадон. 2) Авлод, ки дар ҷомеа ва дар ноҳияе қабиларо ташкил мекунад. 3) Иттиҳоди қабилаҳо, ки чун қавм бо сардори пешвоёнашон ва сипаҳсолонро дар сарзамини ё кишваре сукунат доранд. Беҳтарин тартиботе, ки ба васлия Ясно тарғиб мегардад, ''Арта вахишта'' ном дошта барои неруманд гардидани ҷомеаи барзгарону чорводорони муқимӣ, ободии кишвар, ривоҷи кишт, тариққи додани чорводорӣ баргардонанд. Ҳуҷумҳои бодиянишони роҳзан ва зидди дурӯғ нигаронда шудааст. Шоҳи одил аз ибтидои ҷамъияти синфи орзуи халқ буд. Ҳамаи нерӯҳои ки барои он офарида шудаанд, ки бо ҳидояти мубадони покниҳод ва сипахсолорони қавмҳо ба парастиши Ахурамаздо, мадад ҷустан аз фариштагони некукор ва манфиати барзгарону чорводорон машғул бошанд, бо Аҳриман, [[Ажидаҳок (Заҳҳок)]], мубадони дурӯғгу, ки ''Карападҳо'' ном доштанд, ба муқобили зулм мубориза баранд, барои инсони пок роҳи расидан бо орзуро наздик намоянд.<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе,2016, — 565с.// kmt.tj силсилаи «Тоҷнома».<name="ReferenceC"/ref>
 
=== Яштҳо ===
Яштҳо ([[Йаштҳо]]) аз ҷиҳати мазмун ва сабк ба Ясно рақобат доранд. Аммо Фарқи асоси он аст, ки ҳар як Яшт ба як Йазат (Яздон, Эзит) мансуб буда, ба [[Аҳура Маздо]], [[Оноҳито|Ардвисура Анаҳито]], Меҳр, Митро (Хуршед), Баҳром ва амсоли инҳо хос аст. Яшт калимаи хоси авестойи буда, маънои ситоиш ва ниёишро дошта, ҳамагӣ 21 яшт то ба замони мо омада расидаанд. Дар ин қисми Авесто низ аз осотиру ривоятҳои [[кавм]]ҳои эронӣ зиёд карда мешавад. Дар он зикр мегардад; «Худои бузург Урмузд (яъне Ҳурмуз) ин ҷаҳонро офаридааст».<ref name="I-II 1998"/><ref name="ReferenceA"/><ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе,2016, — 565с.// kmt.tj силсилаи «Тоҷнома».<name="ReferenceC"/ref>
 
=== Вандидод ===
[[Вандидод]] аз калимаи форси миёнаи ''Видевдат'', ки аслан шакли вайроншудаи «ви даево датем» мебошад, ба вуҷуд омада, маънои қонуни зидди девонро дорад. Он аз 22 боб иборат буда, ин бобҳо ''Фаргард'' номида шуда, ба тариқи муколама иншо гардидаанд. Ин қисмати Авесто пурсишҳои Зардушт ва посухҳои [[Аҳура Маздо]]ро фаро мегирад. Дар Вандидод роҷеъ ба Аҳриман, бод, борон, сармо, гармо, кишварҳои офаридаи [[Аҳура Маздо]], асотир дар бораи Ҷамшед, Каюмарс ва ғайраҳо нақл карда мешавад.<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе, 2016 565с.// kmt.tj силсилаи «Тоҷнома».<name="ReferenceB"/ref>
 
Ба фармудаи [[Аҳура Маздо]] «Кассе, ки гандум мекорад, тухми неки мекорад, вақте ки гандумро барои кӯфтан омода месозад, девонро арак пахш мекунад, вақте ки онро ба осиёб мебарад, девон безобита мешавад, вақте ки хамирро барои пухтан тайёр мекунад, девон аз тарс ба доду фигон меояд».<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе, 2016 565с.// kmt.tj силсилаи «Тоҷнома».<name="ReferenceB"/ref>
 
=== Виспарад ===
[[Виспарад]] аз калимаи авестои висператаво гирифта шудааст, ки маънояшро бо тоҷики имруза « ҳамаи доварон» гуфтан мумкин аст.
Аз ҷиҳати мазмун ин қисман ба Ясно каробат дорад. Он дуоҳоеро фаро мегард, ки дар ситоиши Яздон ва ниёиш ба даргоҳи он хос буда, ҳангоми тоату ибодати зардуштиён тиловат мегардид. Виспарад аз 24 боб таркиб ёфта, он бобҳо карда номида мешавад. Ин қисмати Авесто нисбат ба Ясно ва Яштҳо хеле баътар танзим гардидааст. Дар Виспарад Готҳо чун сурудҳои муқаддас ситоиш ёфта, ҳар ҷо мисраъҳо ва бандҳои алоҳидаи Готҳо иқтибос оварда мешавад.<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе, 2016 565с.// kmt.tj силсилаи «Тоҷнома».<name="ReferenceB"/ref>
 
=== Хурдак-Авесто ===
Сатри 52:
 
== Таърихи Авесто ==
Ҳеҷ миллате дар ҷаҳон чунин асари гаронбаҳои таърихӣ надорад. Матни пурраи Авасторо дар замони забткориҳои [[Искандари Мақдунӣ]] сухтанд. Мувофики ахбори таърихи ''[[Авасто]] дар ду нусха дар 12 ҳазор пусти [[гов]] бо оби [[тиллотило]] навишта шуда буд'' ва яке дар хазинаи шоҳи дар Персеполис ва дигаре дар маъбад нигоҳ дошта мешуд. Мақдуниҳо қасри шоҳро ғорат карда, баъд оташ заданд ва Авасто ҳамроҳи дигар китобҳои хазина сухт. Нусхаи дуюмро ба Юнон бурданд ва онҷо нобуд гашт. Мувофиқи гуфтаи муаррихи юнони Плини, [[Авасто]]и [[Зардушт]] ''китоби бузургтарин дар ҷаҳон ва аз 2 миллион байт иборат буд''. Тахмин меравад, ки Плини ин маълумотро аз ҳамон нусхаи ба Юнон бурда гирифтааст. Баъди юнониҳоро аз Ориёшаҳр рондан Портҳо ба гирд овардани Авасто пардохтанд ва ин кор ба анҷом расида буд ё не, мо намедонем. Ба ҳар ҳол Авасто дар замони [[Сосониён]] аз нав мураттаб мешавад. Аммо ''ба Сосониён аз 1200 боб 347 бобро барқарор кардан муяссар гардид''. Азбаски [[Авасто]] бо лаҳҷаи мардуми Бохтар навишта шуда буд, барои фаҳмидани вай лугати тафсирие тартиб дода шуд, ки он [[Занди Авесто|«Занд»]] ном дошт. Дар замони [[Сосониён]] муъбадон [[Авасто]]ро мувофиқи шарҳи «[[Занди Авесто]]» мефаҳмиданд. ''Тафсири паҳлавии Занд аз 2094200 вожа иборат буд.''<ref name="ReferenceA"/><ref>Бобоҷон Ғафуров. Тоҷикон. Китоби I—II. — Душанбе, Ирфон, 1998</ref>
 
Авасторо дубора арабҳо сузониданд. Дар асрҳои VII—IX арабҳо тоҷиконро ба бефарҳангӣ таъна мезаданд ва ба иззати нафси онӽо мерасиданд. Дар муқобил ғурури миллии онҳо бедор шуд ва номи миллати худро тоҷик-тоҷдор аз нажоди пок муаррифӣ сохтанд ва ба тарҷимаи осори хаттии худ ба арабӣ шуруъ намуданд. Дар замони халифа Маъмун, ки модараш аз тоҷикони Балх буд мубоҳисае байни диндорони мусулмон, насрониён ва иброниён ташкил карда шуд, ки дар он мубади зардуштӣ бо Номи Озарфаранбағ ([[Отурфарнбағ]]) ширкат дошт. Дар ин мубоҳиса Озарфаранбағ нисбат ба ҳамаи намояндагони динҳои дигар дастболо шуд ва халифа ба у иҷозат дод, ки дар бораи Авасто ва ойини [[Зардушт]] китобе мураттаб кунад. Озарфаранбағ ба навиштани китобе ба номи «[[Динкард (Китоб)|Динкард]]» сар мекунад, лекин онро тамом карда наметавонад, зеро уро диндорони исломи куштанд. Навиштани «[[Динкард (Китоб)|Динкард]]»-ро мубад Озарбод (Отурпати) давом дода, ба охир мерасонад «[[Динкард (Китоб)|Динкард]]» мухтасаран дар бораи бахшҳои [[Авасто]], аз ҷумлаи 21 китоби замони Сосониён маълумот медиҳад.<ref name="ReferenceD">Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе,2016, — 565с.// kmt.tj силиаи «Тоҷнома».</ref>
 
Дар ҳамин давра якчанд китобҳои дигар монанди «Ардовирафнома», «Минуи хирад», «[[Бундахишн]]» ва дигар адабиёти зардуштӣ навишта шуданд, ки мо аз онҳо дар бораи ойини [[Маздаясно]] маълумот мегирем.<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе,2016, — 565с.// kmt.tj силиаи «Тоҷнома».<name="ReferenceD"/ref>
 
== «Авесто» ҳамчун сарчашмаи таърихӣ ==
Сатри 80:
 
«Авесто»-и имрӯза аз китобҳои «Ясно» — «Назр» — «Ниёз», маҷмуи матнҳои маросимӣ; «Яштҳо» («Яшт» — «Ниёиш» — «Ситоиш»), сурудҳо дар васфи худоёни дини Зардуштӣ; «Видевдат» — «Қонун» ба муқобили «Девон» (шакли баъдинаи нодуруст ҳоло «Вандидод»).
Ғайр аз ин ба «Авесто» якчанд қисматҳои ҳаҷман хурд ва камаҳамият дохил мешаванд. Ҳамин тавр «Авесто» на танҳо доир ба дини зардуштӣ, балки доир ба баъзе оину мазҳабҳои эронии қадим ва русумоти қабилавие, ки ба замони умумияти ҳиндуаврупоӣ дахл доранд, маълумот медиҳад.<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе,2016, — 565с.// kmt.tj силиаи «Тоҷнома».<name="ReferenceD"/ref>
 
Ба ҳамаи ин маҳдудиятҳо нигоҳ накарда, «Авесто» муҳимтарин ва ягона маъхазест барои равшан намудани таърихи қадимтарини эрониёни шарқӣ, яъне мардуми [[Осиёи Миёна]], [[Афғонистон]] ва он қисмати [[Эрон]], ки дар шафати Осиёи Миёна воқеъ гардида аст.
Сатри 124:
Таҳлили «Готхо» аз ҷихати ичтимои -сиёси (дар ин бобат корҳои В. И. Абаев ва И. М. Дяконов мухиманд) нишон медихадб ки онхо инъикоскунандаи холату авзои ҷамъияте мебошанд, ки дар остона ва ё дар огози офариниши давлат аст.
 
Чамоаи дар «Готхо» тасвир шуда аз торочгари, тохтутози вахшиёнаи хамсоягон, горат шудани чорпоён ба дод омадааст. «Готхо» ба зиндагии орому осоишта ва мавчудияти маконҳои гул -гулшукуфон бо сарварии шохони «хуб», даъват мекунанд .Хамаи ин тагироти бузурги ичтимоиро талаб мекард, ки чараёни онхо дар он замон хеле тезутунд буд .Ин холатро низ ба назар гирифтан зарур аст.ки «дар давраи авали чамъияти синфи мавкеи халқунандаро дар байни синфи хукумрон хамеша аъёну ашрофи кабила — пешвоён ва рухониёне, ки дар заминаи сохти чамоати ибтидои ба миён омада будаанд, ишгол мекард. Аммо давлати муттахида танхо анъанаҳои кабилави ва хукумронии олигархиро, ки бо решаҳои махлли ва чамоавии худ пурқувват буда ва аз ин вачхо доимо чудоиталаб аст; аз миён бардошта, ба вучуд омада метавонад».<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. — Душанбе,2016, — 565с.// kmt.tj силиаи «Тоҷнома».<name="ReferenceD"/ref>
 
Ба хамин тарик, муносибатҳои ичтимои — сиёсии давраи мазкурро дар Осиёи Миёна ҳамчун муносибатҳои гузариш аз сохти ибтидоии чамоати ба сохти чамъиятии синфи маънидод кардан мумкин аст. Чамъоати кабилави аз байн рафта, чамъоати дехот ба миён меомад . «Оилаи чудогона вохиди хоҷагии чамъият шуда мемонад»- гуфтааст Ф.Энгелс. Асоси чамъоати дехотро бар хилофи чамоати кабилави, на муносибатҳои кабилави, балки алокаҳои хоҷаги ва территорияви иашкил мекарданд .Дар таърихи мардуми Осиёи Миёна чамъоати дехот роли калоне бозида, асарҳои аср пояндаву баркарор будааст. « Истибдоди шарқ ива хукумронии истилогарони бодиянишине, ки чои якдигарро мегирифтанд, дар давоми ҳазорхо сол бо ин чамоаҳои кадими ягон коре карда натавонистаанд» ,- кайд мекунад Энгелс «Анти -Дюринг» .
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/wiki/Авесто"