Кӯлоб: Тафовут байни таҳрирҳо

Хатлон бо истихроҷи тиллою намаки худ низ дар таърих шӯҳрати беандоза дошт. Ногуфта намонад,ки яке аз намунаҳои аввалини шеъри дарии форсии точики,ки то ба замони мо омада расидааст,маҳз ба номи Хатлон марбут аст. Табари муаррихи машҳур дар «Таърих-ар-русул вал-мулук»-и худ бори аввал зимни тавсифи ҳаводиси соли 108/726 ва сипас зимни овардани ҳаводиси санаитаърихи 119/737 он китъаро зикр намудааст. Дар соли 737 мелоди сарлашкару волии Хуросон Асад ибни Абдуллоҳ ба Хуттал ҳуҷум оварда аз Ҳокони турк — Курсугонун мадад мехоҳад. Ӯ ба ёри пеш меояд. Асад аз ин ҳол бохабар шуда ба зуди аз назди Ҷабалу-л мулх (Кӯҳи намак,ки имруз дар Кӯлоб бо номи [[Хоҷа Мӯъмин]] маъруф аст) гузашта ба соҳили дарёи Панҷ мерасад ва аз бисту се ҷои дарё ба гузаштан шуруъ мекунад. Ҳануз убур ба охир нарасида буд,ки туркону хатлониён аз дарё гузашта бори дигар лашкари Асадро мунхазим сохтанд. Асад бо ҳоли табоҳ ба Балх муроҷиат мекунад. «Ана дар ҳамин газоҳо — навишта буд Табарӣ — мардум ба форсӢ ба ӯ чунин гуфтанд:

Аз ҳуҷумҳои мазкур ду ҷанг боиси харобии нихоят сахти [[Хатлон]] гардидаанд. Яке аз онҳо бо номи шоҳзодаи қарахонӣ — Буритегин ва дигар бо номи Алпарслони салҷуқӣ марбут мебошад. Тибқи маълумоти овардаи соҳиби «Таърихи Байҳақӣ» Буритегини мазкур, ки номаш Иброҳим ибни Наср буд, дар санаитаърихи 1038-1039 бо кумичиёну туркони ганҷина, ки дар дараҳои [[Шумон]]у [[Вашгирд]] байни Чағониёну Хутталон мезистанд, ба Вахшу Хутталон ҳуҷум бурда, онҳоро то наздикиҳои [[Хулбук]] — пойтахти Хутталон ғорат карданд. Амири Ғазнавӣ Масъуд баъди шунидани ин хабар чунин гуфта буд: "Буритегин баъдтар аст аз туркманон, ки фурсате ҷуст ва дартохту бештар аз Хутталон ғорат кард. Ва агар мо пасттар (дертар) расидеми, вай он навоҳи ғорат кардӣ"

Гуфтан мумкин аст, ки бо ин ҷанги дар санаитаърихи 456/1063-1964 рух дода, бо Хатлону маркази он зарбаи мухлик дода шуд. Баъд аз таърихи мазкур номи маркази Хатлон шахри [[Хулбук]]ро дигар дар маохизи таърихӣ дучор намеоем. Баръакс дар давраи мазкур муаррихон аз қалъаи Кӯлоб дар наздикиҳои [[Ҷайхун]] ёд кардаанд, ки ба гумони голиб он дар ҷои шаҳри Кӯлоби имрӯза вокеъ буд. Чунин ба назар мерасад, ки баъди дар санаитаърихи 1038-1039 аз тарафи Буритегину кумичиёну туркони ганчина хароб карда шудани шаҳрҳою деҳоти Хатлон табдил ёфт. Баъди хароб сохтани қалъа ҳаёт дар он мавзеъ ба кулли катъ нагардид ва чи тавре ки дар боло қайд кардем, дар он қо бо мурури замон деҳа ва сипас шаҳре бо номи Кӯлоб дар асрҳои XV-XVI қомат афрохт. Бо ҳамин, дигар то асри XVI оиди шаҳри Кӯлоб дар сарчашмаҳои таърихӣ маълумоте дучор намегардад. Як нафар амирони турк Сайиди Алии Раис, ки ашъори зиёдеро аз девонҳои [[Саъдӣ]], [[Амир Хусрави Деҳлавӣ]] ва Мавлоно [[Ҷалолиддини Румӣ]] аз бар медонист ва худ низ ба форсӣ шеър мегуфт, дар асари ба забони турки навишта — «Миръоту-л-мамолик» («Ойинаи кишварҳо») оиди Хатлону шаҳри Кӯлоб ва мавзеи тавозуди мазори ҳазрати Амири Кабир [[Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ]] маълумоти тозаи пурқимат додоааст. Аз порчаи мазкур чунин бармеояд, ки Дили яке аз мавзеъҳои асосии Хатлон будааст, зеро тобути мубораки Сайид Алии Ҳамадониро шогирдонаш дар асри XIV, бори аввал маҳз дар Дилии Хатлон гуронида будаанд, на дар шаҳри Кӯлоб ки шояд дар он замон ободу машҳур набуд. Аз мавзеи Дили як нафар амирзодаи муғул — Мирзо Ҳайдар дар асари худ «Таърихи Рашидӣ» ҳамчун яке аз мавзеъҳои муҳими Хатлон ёд кардааст. Мирзо Ҳайдар дар соли 912/ 1506-1507 ҳангоми аз Хисори Шодмон ба Бадахшон аз ӯзбекҳо гурехтанаш аввало дар Пушинг (деҳаест маъруф то имрӯз бо ҳамин ном дар [[ноҳияи Данғара]]и [[вилояти Хатлон]]) истода, сипас аз он ҷо ба Дилии бозор меравад: «Чун бо Дилии бозор, ки аз курайёти муътабараи Хатлон аст, расида шуд, ин аҳвол маълум гашт».<ref name="Таърихи Кӯлоб. Бойгонӣ">[https://kulobjonvatanam.wordpress.com/about/ Таърихи Кӯлоб. Бойгонӣ]</ref>