Ориёӣ: Тафовут байни таҳрирҳо

Дар сарчашмаҳои қадим якчанд кишварҳои ориёӣ номбар шудаанд: дар "Михр-яшт" навишта шудааст, ки ''Аирьошаяну'' ("Маскани ориёиҳо") шаш кишварро дарбар мегирад:Ишкат ва Поурут (дар кӯҳсори Ҳиндукш), Моуру ва Харойа ([[Марв]] ва [[Ҳирот]]), Гава-[[Суғд]] ва Хваиризем ([[Суғд]] и [[Хоразм]]). Дар "Видевдод" (қисмати [[Авесто]]) 16 кишвар номбар гардидааст, аз ҷумла « «Airyanəm vaējah» - "Аирянам Ваэҷаҳ" ([[Ориёно]] "Фарохнои ориёиҳо"). Инчунин, дар [[Авесто]] панҷ халқи ориёӣ номбар шудааст:ориёӣ (airya-) - офарандагони [[Авесто]] ва халқҳои дигар (ғайри эътқоди [[Дини зардуштӣ]]) - туйиря (tūirya-), сайрима (sairima-), саини (sāini-) ва дахҳо (dåŋha-), ки ба халқҳои эронизабон (яъне, ориёиҳо) нисбат дода шудаанд. Маҳз аз ҳамин тазоди авестои минбаъд тазоди [[Эрон]] (кишвари ориёиҳо) ва [[Турон]] -— [[Давлати Афросиёб]] ба миён омадааст.<ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B8%D0%B8</ref>

Дар сарчашмаҳои таърихӣ мардуми кишвари [[Ориёно]] -— [[Давлати Пешдодиён]]у [[Давлати Каёниён|Каёниён]] ва [[Турон]] -— [[Давлати Афросиёб]], [[Подшоҳии Бохтари қадим]], [[Давлати Суғди қадим]], [[Давлати Хоразми Бузург]], Порсу [[Давлати Мод]] ва [[Хуросон]] аҷдодони ориёӣ номбар шудааст.

'''Ориёиҳо''' — номи тоифаҳои қадими ҳиндуэрони (эрони-«ā́rya», ҳиндуи қадим "aryah", порсии қадим "aria", авестои – "агуа") ғ дар ҳазораҳои IV ибтидои 1 то мелод [[Эрон]]у [[Осиёи Марказӣ]], даштҳои шимолии байни Олтою Тяншоу Ҷанубии Уралу атрофии Баҳрҳои Аралу Каспий мезистанд ва бо воситаи ҳичрат дар Анатолияю ҷанубии Кавказу Арманистони таърихи, Балкану Аврупои Шаркию Маркази чой гирифтанд .

Олимони забоншинос эҳтимол мекунанд ки «калимаи агуа шояд аз решаи феълии –ar»-ҳаракат кардан», дар ҳаракат будан» пайдо шуда бошад»( Р.Додихудоев) . Ин унвон дар бисёр этноним, антропоним ва топонимҳои Эронзамини таърихи-географи дучор мешаванд. Аз ҷумла олими Юнони Қадим Страбон аҳолии Форсу Мод, Бохтару Суғдро ориёни номидааст. Калимаи «эрон» дар забонҳои форсии қадим, форсии миёнаю муосир, тоҷики, дарии афғон, забони осетин ( allon) ,боқи мондааст . Дар ҳазораи II то милод тоифаҳои ориёнии ҳиндуэрони ба ду гурӯҳ ҷудо шуда , минбаъд истилоҳҳои ориёни истифода мешавад .

Оиди забони ориёниҳои нахуст, ғайр аз хулосаи асосии ҳундиэрони будани вай ,дигар маълумоти аник дар илм вуҷуд надорад . Лекин шубҳа нест ,ки забони ориёниҳои аввалин бо забони авестоӣ, ки аз рӯи осори лиссонии ҳамагонаи «Авесто» олимон тартиб додаанд, яканд. Забони авестои-яке аз забонҳои қадими гурӯҳи эронии шарки аст. Дар «Авесто» ду шеваи ҳамин забон - шеваи қадимтару архаистии Готҳо ( сурудҳои готҳо, чанд боби «Яснои хаптанхаити») ва шеваи Хурд-Авесто китобат шудаанд. Мувофиқи ақидаи эроншиноси бузург Е. Э. Бертельс ин забон дар ҳавзаи Ҳамун ( шарқии Балх ва шимолу ғарбии Марв ) маълум будааст ва онро забони бохтарии қадим ҳам номидаанд. Авестошиносон дар асоси омузиш фонетикаи Авесто ва истифодаи усули муқоисави таърихи фонетикаи забони авестоиро барқарор карданд.

Забони авестои дорои 14 садонок ва 34 ҳамсадо аст. Зада дар забони авестои ба забони форсии қадим ният дорад. Зада дар Готҳои Авесто оҳанги аст. Ҳиссаҳои номи дорои 8 падеж , ҷинсҳои мардона, занона вам иёна, шумораҳои танҳо , дугона ва ҷамъ, феъл, катигорияҳои замони хозираҳозира, оянда,гузашта ва осори хос аст. Ҷои калима озод аст. Забони авестои аз ҷихати сохти синтаксис ива морфологи ба санскрити ҳинди ва забони форсии қадим хеле наздик аст, ки охирин аз забонҳои қадимтарини соҳибат ва соҳибдавлати форси ( Ҳахоманишиён) Буда, ба туфайли гурӯҳи катибаҳои Бесутун ва дигар маълумаст. Мувофиқи маълумоти Герадот забони форси қадим ба забони қабилаҳои саку-массагетии даштҳои Наздиарал хеле наздик будааст. Сохти овозии забони форси қадим давраи ибтидои нахустзабонҳои эрониро тачассум мекунанд, 22 ҳамсадо дорад, морфологияш системаи бойи флективии ба забонҳои авестои ва санскрит наздики дорад, аксари падежҳояшон дар ҳар сеи онҳо мавҷуданд.

Олимони забоншинос дар фаҳмидани асосҳои забони ориёнҳои қадимтарин реконструксияи ( барқарор кардани) забони мабдаъи доданд. Ҳолатҳои муқаддаму умуми дар асоси маҷмӯи айниятҳои фонетики, грамматики ва маънои дар асоси маҷмӯи айниятҳои таърихи ба вуҷуд оварданд( А.Мейс,1938;В.Порсиг,1964;ва ғайра ) Ва бояд дар ибтидои давраи ориёни маҷмӯи шеваҳои ба ҳамдигар хеле наздик будаас, ки тадриҷан дар натиҷаи тараққиёти мустақилона баъд ба забонҳои алоҳида ҷудо шудаанд . Таърих ва маълумоти бисёри экстралингвисти шаҳодати ин воқеият ҳастанд.

Дар хулоса оиди забони оғозии ориёниҳо эҳтимоли бештари маъмули реалии таърихидошта дар ин аст ; нахустзабони ориёни дар ибтидо дар худи сарзамини Ариана-Арйана Вайҷаи «Авесто» чун маҳсули меҳнати дурударозу мушкили замони азхудкунии табиату муҳити зисти нахустмеҳани худ ва гузариш аз тарзи хаёти истеъмоли маҳсули тайёри табиат ( шикор ва ҷамъоварии меваҳои рустани ) ба тарзи нави ҳаёти истеҳсоли ( зироаткори, чорводори, хунарҳоиҳунарҳои қадимтари маъданкори , [[кулолӣ]] , бофандагию дузандагӣ ва ғ.) , дарккунии муҳити зисти атроф ва худмуқовиматсозии ҷисми , меҳнати , ва хусусан зеҳнию маънави инсон рост меояд ва давраҳои инқилоби перманентии неолити , энеолит ива биринҷиро дарбар мегирад. Оиди хулосаи дигари (дуюми) асосии маъмултари ориёншиносии имруза дар кисми дуюми ҳамин боби китоби дарси сухан меравад.

Дар ин ҷо бошад, аввалан оиди [[ҳиҷрат]] (миграция), яъне заминкушоӣ ва паҳншавии қавмҳои ориёнии қадимтарин дар [[Осиё]] ва [[Аврупо]] ба хотир орем . Дар вақти тадқиқотҳои лингвисти ва ҳарфиётҳои бостоншиносии (археологи, топонимики, эпиграфики ва ғ.) дарозмуддати натиҷаноки асрҳои XIX-XX чанд минтақаи хеши, ҷамбастагии хоҷаги, иҷтимои вамаданидошта ҷудо шуданд, ки ба маълумоти хаттии “ Авесто ” ва дигар сарчашмаҳои мавҷудаи қадими эрони, юнону руми, ҳинди, ва ғайра рост меоянду аз сабаби нопуррагии онҳо боиси баҳсҳои доманадору бисёрфикрии олимони ориёншинос шуданд. Агар аз шимолу ғарб ин минтақаҳоро номбар кунем, руйхати зерини гурӯҳҳои калони онҳо чунин мешавад:

1. Қавмҳои гурӯҳи маданиятҳои андроновии даштҳои шимол аз нахустбозёфти бошишгоҳи Андроново дар Енисей то бошишгоҳҳою қабристонҳои даштҳою доманакӯҳҳои Урали ҷанубӣ, поёноби Волга, Каспийи Шимолӣ ва қавмҳои маданиятҳои Тозабогоби ва Суяргонии Баҳри Арал. Дар ин даштҳо баъдтар, дар хазораи I то милод қавмҳои конфедератсияҳои скифусакои ва массагети ривоҷ меёбанд , ки ориёни нажоди сони буда, осорҳои археологии онҳо, хусусан қабристону курғонҳо дар Туваю Олтои Кӯҳӣ , даштҳои шимолии Осиёи Маркази , мавзеҳои поёноби Сирдарё ва атрофи Баҳри Арал кашф шуданд. Ин минтақаҳои Ориёнзамин дар “Авесто” чун Арйана Вайча ( Фазои бузурги Ориёни ) тасвир шудааст .

2. Минтақаи бунёдии бузурги муҳими ориёни зироаткор, чорводор, маъдангудоз, ҳунарманд ва нахусшаҳру деҳанишини Осиёи Миёна, ки чанд манбаъҳои ҳавзаҳои Мурғоб, Теҷан, зарафшон ва Амударёро офаридаанд. Унвонҳои димнаҳою бошишгоҳҳою қабристонҳои онҳо дар харитаи пешниҳодшудаи ҳамин боби китоби дарси номбар шудаанд.( ниг.) .