Қӯқанд: Тафовут байни таҳрирҳо
Content deleted Content added
х Бот: исправление двойного перенаправления на Қӯқанд (Ӯзбекистон) |
Шухрат Саъдиев (баҳс | ҳисса) Created by translating the page "Коканд" Барчасбҳо: тағйири масир ҳазф шуд тарҷумаи муҳтаво Тарҷумаи муҳтаво |
||
Сатри 1:
{{МА
| мақом = Шаҳр
| номи тоҷикӣ = Қӯқанд
| номи аслӣ = {{lang-uz|Qo‘qon/Қўқон}}
| тасвир = File:Kokandmix.jpg
| кишвар = Ӯзбекистон
| lat_deg = 40
| lon_deg = 70
| lat_min = 31
| lat_sec = 43
| lat_dir =
| lon_min = 56
| lon_sec = 33
| lon_dir =
| CoordAddon = type:city(180000)_region:UZ
| этнохороним =
| DST =
| сайт = http://qoqon.uz/
}}
[[Акс:KokandPalace.jpg|мини|200x200пкс| қасри Худоёрхон.]]
'''Қӯқанд''' ( узб. <span lang="uz" style="font-style:italic;">Qo'qon / Қӯқон</span> ) - шаҳрест дар [[Вилояти Фарғона|вилояти Фарғонаи]] [[Ӯзбекистон]] .
== Таърих ==
=== Маълумоти умумӣ ===
Қӯқанд яке аз қадимтарин шаҳрҳои Осиёи Марказӣ мебошад. Он бо номҳои гуногун аз [[Садаи X|асри]] [[:ru:X_век|X]] маълум буд, аммо дар [[Садаи XVIII|асри XVIII]] рушд кард .
Барои вазъи худ, хонигарии Қӯқанд 29 ҳокимро иваз кард, аз ҳама маъруфтарин хони ниҳоӣ - Худоёрхон буд, ки бо бераҳмӣ ва хасисии худ машҳур буд. Дар давраи ҳукмронии худ ӯ тахтро 4 маротиба аз даст дод ва дубора онро ба даст даровард. Вай барои ороиши шаҳр корҳои зиёдеро ба анҷом расонидааст: дар давраи ҳукмронии ӯ, биноҳо, масҷидҳо, мадрасаҳо сохта мешуданд. [https://samarkandtours.com/ru/uzbekistan/kokand/] <ref>{{Cite web|url=https://samarkandtours.com/ru/uzbekistan/kokand/|title=Коканд, Узбекистан|author=|website=|date=|publisher=|lang=|accessdate=2021-02-14}}</ref>
Сипас, ин шаҳр ба пойтахти хонии Қӯқанд табдил ёфт <ref>AN ACCOUNT OF THE KINGDOM OF CAUBUL, AND ITS DEPENDENCIES, IN PERSIA, TARTARY, AND INDIA; A VIEW OF THE AFGHAUN NATION, AND A HISTORY OF THE DOORAUNEE MONARCHY. BY THE HON. MOUNTSTUART ELPHINSTONE. NEW AND REVISED EDITION. IN TWO VOLUMES. VOL. I. LONDON: RICHARD BENTLEY, NEW BURLINGTON STREET, 1839. Р. 119</ref>, ки аз соли [[Соли 1709|1709]] то [[Соли 1876|1876]] дар ҳудуди [[Ӯзбекистон]], [[Тоҷикистон]], [[Қирғизистон]], ҷануби [[Қазоқистон]] ва [[Синзян-Уйғур|Вилояти Мухтори]] Шинҷон- [[Туркистони шарқӣ|Уйғури Чин (Туркистони Шарқӣ]] ) вуҷуд дошт <ref>Кокандское ханство</ref> .
Аз [[соли 1876]] - дар ҳайати [[Вилояти Фарғона (Империяи Русия)|вилояти Фарғонаи]] [[империяи Русия]] буд, пас - дар ҳайати [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон|ҶШС Узбекистон]], ҳоло - маркази маъмурии [[вилояти Фарғона]]<nowiki/>и [[Ӯзбекистон]] аст.
Қӯқанд 2 роҳи асосиро ба [[водии Фарғон]]<nowiki/>а мепайвандад: 1 - шимолу ғарбӣ тавассути кӯҳҳо ба [[Тошканд]] ва роҳи дигар - ғарбӣ тавассути [[Хуҷанд]] ( [[Тоҷикистон]] ).
Қӯқанд як сохтори хеле қадимаро нигоҳ доштааст, он аз қисмҳои нав ва кӯҳна иборат аст. Шаҳри нав дар асри XIX пур аз дӯконҳои тиҷоратӣ, биноҳои маъмурӣ, бонкҳо ва биноҳои боҳашамати саноатчиён буд.
Дар қисми кӯҳнаи шаҳр қасри хон - "Ӯрда", ёдгориҳои меъмории мардумии маҳаллаҳо, масҷидҳо, мадрасаҳо ва ёдгориҳои мазилсозии [[Садаи XIX|асри XIX]] - ибтидои [[Садаи XX|асри XX]] ҷойгир шудаанд.
=== Даван ===
Тадқиқоти бостоншиносии ёдгориҳои Муйи-Муборак, Тепакӯрғон, Эски Қӯрғон ва ғайра, ки дар шаҳри Қӯқанд ҷойгиранд, нишон доданд, ки дорои нишонаҳои тамаддун мебошанд.
Дар Муйи-Муборак якчанд пораҳои гилини асрҳои V—VI пайдо шуданд; таҳкурсии гилин, ки дар асрҳои V—VII ҳамчун пойдевори сохмони бинои бостонӣ хидмат кардааст; боқимондаҳои девори қалъа, ки дар асрҳои I—II аз пахса ва хишти хом сохта шудаанд, ва зиёда аз 400 сол амал кардаанд. Дар чуқурии 5 метр як қабати поёнии маданӣ бо маводҳои 2000 сол пеш кашф карда шуд.
Дар Тепакурғон, ки дар маркази шаҳр ҷойгир аст, ба мисли Муйи - Муборак, пойдевори давраи аввали асримиёнагӣ кашф карда шуд, ки он ҳамчун қалъаи бостонӣ бо манораҳои нимдоира хизмат мекард.
Из нижних слоёв получена богатая коллекция глиняной посуды с красным ангобом, которая относится к II—I векам до н.э. Вся она изготовлена на гончарном круге городскими искусными мастерами.
Умуман, маводи бостонҳиносӣ нишон медиҳанд, ки дар зери ин 2 ёдгорӣ (Муйи-Муборак ва Тепакурғон) таърихи қадимаи Қӯқанд пинҳон аст.
Осори бадастомада тахмин карда мешавад, ки аз он шаҳодат медиҳанд, ки на дертар аз асри VII пеш аз милод як қисми муайяни қаламрави ҳозираи шаҳр барои зироаткории обӣ азхуд карда шудааст.
Аммо шаҳр на дертар аз нимаи 2-юми асри II пеш аз милод пайдо шудааст ва маркази водии Сух, яъне пойтахти мулки минтақавӣ будааст, ки ба Фарғона дохил мешуд ("Даван" -и аз рӯи солномаҳои чинӣ).
=== Ҳавоканд ё Хӯқанд ===
Ҷуғрофиён ва сайёҳони асри [[Ибни Ҳавқал|Х араб]] Ал-Истахрӣ ва Ибни Ҳавкал шаҳри Ҳоваканд ё Хӯқандро зикр мекунанд, ки аз ҷиҳати масофа аз дарёи Шош ([[Сирдарё]]) ва Асха ба Кӯқанди ҳозира мувофиқ аст. Мувофиқи маълумоти сарчашмаҳои хаттӣ ва ривоятҳои маҳаллӣ, дар Фарғона, аллакай дар давраи истилои он аз ҷониби арабҳо, ки исломро дар ин ҷо ҷорӣ кардаанд (яъне аллакай дар аввали асри VIII), шаҳрҳои бостонии Ахси-Кент, Кубо (Кува), Риштон, [[Ӯш]], Боб (Поп), Косон (Кошон), Мо-ар-ғилон ([[Марғилон (Ӯзбекистон)|Марғелон]]), Андигон ([[Андиҷон]]), [[Узканд]], [[Исфара]], [[Ворух]], Сух, [[Конибодом]] ва [[Хуҷанд]]. Сайёҳони араби асри Х инчунин бисёр шаҳрҳои дигарро низ ёдовар мешаванд ва дар маҷмӯъ менависанд, ки дар водии Фарғона ба ҷуз шаҳрҳо, боз бисёр деҳаҳои калон мавҷуданд. Ҳавоканд ё Хӯқанд, ки аз як тараф [[Шоҳроҳи Абрешим|дар Роҳи Бузурги Абрешим]] байни [[Ҳиндустон|Ҳинду]] [[Ҷумҳурии Халқии Чин|Чин]] ва [[Эрон|аз тарафи дигар Форс]] ва [[Шарқи Наздик|Ховари Миёна ҷойгир аст]], шояд як маркази бузурги тиҷоратии Осиёи Миёна ба шумор мерафт. Дар [[Садаи XIII|асри XIII]] онро муғулҳо нобуд карданд <ref>[http://www.orexca.com/rus/monuments_kokand.shtml Исторические и архитектурные памятники Коканда]</ref>
<ref>{{Cite web|url=http://www.ots.uz/ru/uzbekistan/cities-of-uzbekistan/29-kokand|title=Коканд|deadlink=yes|accessdate=2011-06-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091227102305/http://ots.uz/ru/uzbekistan/cities-of-uzbekistan/29-kokand|archivedate=2009-12-27}}</ref> .
=== [[Хонигарии Бухоро]] ===
Территорияи хонигарии ояндаи Қӯқанд солҳои [[Соли 1500|1500]] - [[Соли 1709|1709]] ба ҳайати [[Хонигарии Бухоро|хонии Бухоро дохил мешуд]] .
Этнограф ва муҳаққиқи Осиёи Марказӣ В.П. Наливкин дар асоси маълумоти Мулла-Шамсӣ дар асари таҳқиқотии худ «Таърихи мухтасари хонигарии Қӯқанд» (Қазон. 1886, с. 55) менависад:{{Аввали иқтибос/Ҳуҷҷатнок}}«После смерти Рустема Хаджи-Султана придворные провозгласили правителем Ашир-Кула вместо старшего брата Пазыль-Аталыка, который ушёл в Риштан и через некоторое время поднял восстание.
В 1704 году Ашир-Кул с войсками двинулся в Риштан и окружил его, но в бою был убит. Тогда войско провозгласило правителем несовершеннолетнего Шахруха и продолжило осаду. Вскоре Пазыль-Аталык тоже погиб, после чего Риштан сдался и признал верховным правителем Шахруха».{{конец цитаты|источник=}}
<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote">
«После смерти Рустема Хаджи-Султана придворные провозгласили правителем Ашир-Кула вместо старшего брата Пазыль-Аталыка, который ушёл в Риштан и через некоторое время поднял восстание.
В 1704 году Ашир-Кул с войсками двинулся в Риштан и окружил его, но в бою был убит. Тогда войско провозгласило правителем несовершеннолетнего Шахруха и продолжило осаду. Вскоре Пазыль-Аталык тоже погиб, после чего Риштан сдался и признал верховным правителем Шахруха».<templatestyles src="Шаблон:Конец цитаты/styles.css" /></blockquote>Пас аз забти Риштон, музофотҳои ҷанубӣ ва шимолу ғарбии водии Фарғона муттаҳид шуданд ва Шоҳрухбой беки 1-и соҳибихтиёр ва асосгузори давлати ягона гардид.
М.А. Маҳмуд-Хоҷа дар асари илмии худ «Таърихи Туркистон» (Тошканд. 1915, с. 8-11) менависад:{{Аввали иқтибос/Ҳуҷҷатнок}}«Шахрух дал указание о выборе удобного места для постройки урды и кургана. Посланные люди сочли таковым местом территорию между 2-мя саями, где жили «кук тунликлар». Здесь они возвели арк и вокруг него начали строить дворцы и здания».{{конец цитаты|источник=}}
<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote">
«Шахрух дал указание о выборе удобного места для постройки урды и кургана. Посланные люди сочли таковым местом территорию между 2-мя саями, где жили «кук тунликлар». Здесь они возвели арк и вокруг него начали строить дворцы и здания».<templatestyles src="Шаблон:Конец цитаты/styles.css" /></blockquote>Пас аз он, дар ҷои 4 деҳаи хурде-қалъаҳо "кук тунликҳо" (Калвака, Актепе, Эски-Қӯрғон ва Хоканд), шаҳри бузурги Қӯқанд, пойтахти хонигарии Коканд, ба вуҷуд омад.
=== Хонии Қӯқанд ===
[[Акс:Kokand_Khanate._Gate_of_the_Kokand_Palace_in_the_City_of_Kokand._Exterior_View,_with_Soldiers_of_the_Kokand_Khan's_Army_Standing_Outside_the_Entrance_WDL10730.png|чап|мини| Қӯқанд. Дарвозаҳои берунии қасри хон (солҳои 1870).]]
Хонҳои Қӯқанд аз сулолаи Минги Узбакистон саъй мекарданд, ки ба сулолаи худ шукӯҳи қадимаро диҳанд, ки онро таърихнигорони маҳаллӣ бо ҷидду ҷаҳд тарғиб карда буданд, ин сулоларо ҳатто ба Темурлан бунёд карданд ва изҳор доштанд, ки вай аз замонҳои қадим дар тамоми Фарғона ҳукмронӣ кардааст. Тибқи ривоятҳои маҳаллӣ, Султон [[Бобур|Бобури]] машҳур, аз авлоди Темур, аз Самарқанд ба Ҳиндустон тавассути Фарғона равон буд, ки яке аз занони ӯ дар роҳи кӯдакӣ дар роҳи Хуҷанд ва Конибодом дар он ҷо қарор гирифт. Кӯдакеро, ки Олтун-Бошик ном дошт (соли 1545 вафот кардааст), қабилаи ӯзбекии Минг (номи сулола), ки дар он даврон дар Фарғона буд, паноҳ додааст. Вақте ки номи ӯ маълум шуд, Олтун-бошик бий эълон карда шуд ва дар Асхӣ қарор гирифт. Унвони бий дар [[қавм]]<nowiki/>и ӯ меросӣ шуд. Яке аз авлоди Олтун-бошик Абдураҳим дар деҳаи Дикан-Тӯда маскан гирифт, аммо баъдтар шаҳри Қӯқанд макони аслии зисти ӯ шуд, ки онро тақрибан соли 1732 таъсис дод ва дар ибтидо Эскӣ-Қӯрғон ё Қалъаи Раҳимбой (бо номи асосгузори он) ном гирифт.
Сохтмони шаҳрро, ки таҳти роҳбарии Шоҳрух сар шада буд, писаронаш Абдураҳимбий ва Абдулкарим идома доданд. Мавқеи мусоиди ҷуғрофӣ дар даромадгоҳи [[водии Фарғона]] ба афзоиш ва густариши босуръати Қӯқанд мусоидат кард. Давлати ҷавон тадриҷан мустаҳкамтар шуда, ҳудудҳои худро бо торафт бештар аз ҳисоби заминҳо нав ба нав илова мекард. Абдукаримбий бародари хурди Абдураҳимбий буд, ки пас аз марги бародараш [[Соли 1734|дар соли 1734]] қудратро дар хонии Қӯқанд [[Соли 1734|ба мерос гирифт.]] Соли [[Соли 1740|1740]] ӯ фармон дод, ки Қӯқандро бо девори наве иҳота кунад, ки он баъдтар дар ҳифзи шаҳр аз ҳуҷуми ҷунгарҳо кӯмак кард. Дар солҳои [[Соли 1745|1745]] - [[Соли 1747|1747]] хонигарии Қӯқанд ба ҳамлаи қабилаи ҷунгариён дучор омад, ки онҳо [[Ӯш]], [[Андиҷон]], [[Марғилон (Ӯзбекистон)|Марғилонро]] забт намуданд ва Кӯқандро муҳосира карданд. Дар лаҳзаи муҳим Абдураҳимбий истеъдоди ташкилотчии ҳарбиро нишон дод ва душманро аз пойтахт баргардониданд
<ref>История Узбекистана. Том 3. Ташкент. 1993 год, с. 206.</ref> .
=== Ҳукмронии Норбутабий ===
Дар давраи Норбутабий ( [[Соли 1770|1770]] - [[Соли 1798|1798]] ) дар кишвар оромии нисбии сиёсӣ муқаррар карда шуд ва шароити мусоид барои рушди иқтисодӣ ба вуҷуд омад.
Таърихнигори Қӯқанд Мулло Олим Махдум Хоҷӣ салтанати Норбутабиро чунин тасвир мекунад:{{Аввали иқтибос/Ҳуҷҷатнок}}«В период его правления не было никаких забот и тревог, не было голода и дороговизны. Во времена того хана введена в оборот денежная система, из амбаров никто не покупал зерно, так как оно давалось даром.
Многие народы соседних областей, услышав о столь дешевой и мирной жизни, стали переселяться в Хуканд, что послужило причиной благоустройства и процветания Ферганы»<ref>Мирзо Олим Махдум Хожи. Тарихи Туркистон / Сузбоши ва изохлар. Ш. Вохидов, араб езувидан табдил. Ш. Вохидов ва Р. Холикованики, курсаткичлар. Ш. Воҳидов ва Д. Сангированики. Тошкент. Янги аср авлоди, 2008 год, с. 56</ref>.{{конец цитаты|источник=}}
<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote">
«В период его правления не было никаких забот и тревог, не было голода и дороговизны. Во времена того хана введена в оборот денежная система, из амбаров никто не покупал зерно, так как оно давалось даром.
Многие народы соседних областей, услышав о столь дешевой и мирной жизни, стали переселяться в Хуканд, что послужило причиной благоустройства и процветания Ферганы»<ref>Мирзо Олим Махдум Хожи. Тарихи Туркистон / Сузбоши ва изохлар. Ш. Вохидов, араб езувидан табдил. Ш. Вохидов ва Р. Холикованики, курсаткичлар. Ш. Воҳидов ва Д. Сангированики. Тошкент. Янги аср авлоди, 2008 год, с. 56</ref>.<templatestyles src="Шаблон:Конец цитаты/styles.css" /></blockquote>{{Аввали иқтибос/Ҳуҷҷатнок}}«… Все богаты и равны, в каждом доме полно зерна и не было другого выхода, как отдать зерно даром. За монету можно было купить овцу, и эту монету выпустил и ввёл в оборот Норбутахон. Со всех сторон приезжали переселенцы и собирались тут»
<ref>Сотиболдиев Г.О., Хайдаров М.Т. Социально-экономическое положение Кокандского ханства в эпоху Норбутабия (1763-1798)// Электронный научный журнал «Apriori». Cерия «Гуманитарные науки». 2016 год. №3, с. 4</ref>.{{конец цитаты|источник=}}
<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote">
«… Все богаты и равны, в каждом доме полно зерна и не было другого выхода, как отдать зерно даром. За монету можно было купить овцу, и эту монету выпустил и ввёл в оборот Норбутахон. Со всех сторон приезжали переселенцы и собирались тут»
<ref>Сотиболдиев Г.О., Хайдаров М.Т. Социально-экономическое положение Кокандского ханства в эпоху Норбутабия (1763-1798)// Электронный научный журнал «Apriori». Cерия «Гуманитарные науки». 2016 год. №3, с. 4</ref>.<templatestyles src="Шаблон:Конец цитаты/styles.css" /></blockquote>{{Аввали иқтибос/Ҳуҷҷатнок}}«… Все богаты и равны, в каждом доме полно зерна и не было другого выхода, как отдать зерно даром. За монету можно было купить овцу, и эту монету выпустил и ввёл в оборот Норбутахон. Со всех сторон приезжали переселенцы и собирались тут»
<ref>Сотиболдиев Г.О., Хайдаров М.Т. Социально-экономическое положение Кокандского ханства в эпоху Норбутабия (1763-1798)// Электронный научный журнал «Apriori». Cерия «Гуманитарные науки». 2016 год. №3, с. 4</ref>.{{конец цитаты|источник=}}
<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote">
«… Все богаты и равны, в каждом доме полно зерна и не было другого выхода, как отдать зерно даром. За монету можно было купить овцу, и эту монету выпустил и ввёл в оборот Норбутахон. Со всех сторон приезжали переселенцы и собирались тут»
<ref>Сотиболдиев Г.О., Хайдаров М.Т. Социально-экономическое положение Кокандского ханства в эпоху Норбутабия (1763-1798)// Электронный научный журнал «Apriori». Cерия «Гуманитарные науки». 2016 год. №3, с. 4</ref>.<templatestyles src="Шаблон:Конец цитаты/styles.css" /></blockquote>Норбутабий сарпарасти илм ва санъат буд. Дар ин вақт, дар Қӯқанд сохтмони фаъол идома дошт. Соли [[Соли 1798|1798]] сохтмони мадрасаи Норбутабий ба анҷом расид. Дар замони Норбутабий якчанд мадрасаҳо сохта шуданд: соли 1762 - Сулаймония, 1789 - Эшон Хонхӯҷа, 1794 - Имом Бакир, 1795 - Тура Ҳаким, 1798 - ба номи Норбутабий (бо номи Мадрасаи Мир то имрӯз боқӣ мондааст ).
Дар он замонҳо, шахсони машҳури фарҳангӣ дар Қӯқанд - Муҳаммад Ғозӣ, Нодир, Хуҷамназари Ҳувайдо, Хоҷа Маслаҳатуддин Умматвалӣ ва писари ӯ Хоҷа Муҳаммад Носируддин кор ва зиндагӣ мекарданд. Норбутабиӣ дар тӯли тамоми ҳаёти худ Хоҷа Муҳаммад Носируддин ва Хоҷа Муҳаммад Ёқуб Охундро парастиш мекард ва муриди онҳо буд. Вай инчунин писарони худ Муҳаммад Амин, Муҳаммад Олим ва Муҳаммад Умархонро барои тарбия ба Муҳаммад Носируддин дод
.
=== Ҳукмронии Умархон ===
Дар бунёди фарҳангӣ, Умархон кӯшиш кард, ки ба [[Амир Темур|Темур]] тақлид кунад ва барои гул-гулшукуфии илм ва адабиёт дар Қӯқанд шароит фароҳам овард. <ref>История Средней Азии. Москва. Евролинц. Русская панорама. 2003 год, с. 330</ref> ...
Дар вақти ҳукмронии Умархон, масҷидҳо ва мадрасаҳо дар шаҳрҳо монанди Қӯқанд, [[Тошканд]], Туркистон, [[Чимкент]], Сайрам, Авлиё-Ота сохта шуда буданд, Шахри нави [[Шаҳрихон]] бунёд карда шуд.
Маърифатпарварӣ, фарҳангпарварӣ, гуманизм - ин дидгоҳҳои шоир Амирӣ баъдтар ба мавҷи нави тавонои рушди фарҳанги минтақа табдил ёфт.Дар он рӯзҳо як навъ маркази адабӣ дар Қӯқанд ба вуҷуд омад. Тибқи иттилои манбаъҳо, дар ин ҷо зиёда аз 70 шоирон машғули эҷодиёт буданд Дар дарбори хон беҳтарин шоирон, рассомон ва хаттотон ҷамъ омада буданд. Худи Умархон бо тахаллуси адабии Амирӣ шеър менавишт. Маҷмӯаи ашъори ӯ то ба мо расидааст, ки зиёда аз 10 ҳазор сатрро ташкил медиҳад. Дар маҷмӯъ, 307 шеър бо забони узбекӣ, 159 шеъри дигар бо забони тоҷикӣ навишта шудааст. Пажӯҳишгоҳи шарқшиносии ба номи Абурайҳони Берунии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Ӯзбекистон 17 нусхаи дастнависи девони Амирия ва 545, ки шеърро дар бар мегирад: 465 [[ғазал]], 53 [[мухаммас]] ([[байт]]<nowiki/>е иборат аз 5 [[Мисраъ|мисра]]<nowiki/>ъ), 5 мусамман. (байте иборат аз 8 мисраъ), 6 муссадас (байте иборат аз 6 мисраъ) ва 16 туйук ([[Рубоӣ|рӯбоӣ]], ки дар асоси калимасозӣ сохта шудааст). Ҷойи намоёнро дар ҳаёти дарбор зани Умархон Моҳларойим ( Нодира ) ишғол мекард (1792-1842). Вай дар ҳаёти фарҳангии хонӣ ҳамчун сарпарасти илм, адабиёт ва санъат фаъолона ширкат варзидааст. Ҷараёни тавонои адабии эҷодкардаи Амирӣ дар он солҳои дур имкон дод, ки маорифпарварон ва шоирони маъруф (Муқимӣ, Фурқат, Муҳий, Оразий, Тажаллий ва дигарон) дар водии Фарғона пайдо шаванд.
=== Ҳукмронии Муҳаммад Алихон ===
Даврони рушди Қӯқанд таҳти ҳукмронии Муҳаммад Алихон ва модари ӯ Нодира идома ёфт. Дар асарҳои таърихӣ ва адабии ҳамзамонони Надира (Ҳакимхон, Хатиф, Мушриф ва дигарон) маълумоте мавҷуд аст, ки шоира ҳамчун ҳомии ҳунар дар ҳаёти иҷтимоӣ ва фарҳангӣ фаъолона ширкат варзидааст.
Нодира дар рушди илму адаб кумак кард, дар сохтмони биноҳои [[мадраса]]<nowiki/>ҳо , корвонсаройҳо ва марказҳои тиҷоратӣ ширкат варзид. Шоир Увайсӣ, мураббии фарзандонаш, аз боварӣ ва дӯстии махсуси ӯ баҳра мебурд. Тамоми ҳаёти Надира ва эҷодиёти ӯ бо ҳамдардӣ ба мазлумон фаро гирифта шудааст ва ғамхорӣ дар бораи маърифати мардумро фаро мегирад. Вай ба нақши [[адабиёт]] дар ҳаёти маънавии ҷомеа баҳои баланд дод.
2 пули хиштӣ ба сӯи шаҳр мебурданд сохта шуда буданд. Яке аз онҳо, Хишт-купрук (бо дуконҳои хурд барои савдо ташкил карда шудааст) дар давраи ҳукмронии Мадали Хон (1822-1842) ва қушбегӣ Хоҷадотхо (то соли 1936 вуҷуд дошт) сохта шудааст. Пули 2-юми Дерезлик, ки онро соли 1856 дар даврони ҳукмронии Худоёрхон як бинокори маҳаллӣ Муслимқул сохта буд, дар рӯ ба рӯи Арк ҷойгир буд. Мисли Хишт-Купрук, он бо дуконҳо пур шуда буд ва бомпӯш шуда буд, ки одамонро аз нурҳои сӯзони офтоб муҳофизат мекард. Мисли шаҳрҳои асримиёнагӣ, Қӯқанд бо девори қалъагии гилини 18-километра ва 12 дарвоза иҳота карда шуда буд. Хандақҳои чуқур иборат аз 3 қатор, ки аз деворҳои берунӣ мегузаштанд, аз об пур карда мешуданд. Сохтмони девори қалъа дар ниҳоят дар замони ҳоким Шералихон солҳои 1842-1843 ба итмом расид.
=== Ҳукмронии Худоёрхон ===
[[Акс:Khudayar_Khan_Palace,_Kokand_(495578).jpg|чап|мини| Намуди даромадгоҳи қасри Худоёрхон.]]
Қасри Худоёрхон (1871-1873) ё "Урда" -ро худи хони Қӯқанд Худоёрхон сохтааст. Мир Убайдуллоҳ банақшагир ва меъмори он буд. Дар сохтмони қаср устодони Кӯқанд, Риштон, Конибодом, Чуст, Намангон, Ӯро-Теппа ва Қошғар ширкат варзиданд. Масоҳати умумии қаср 4 гектарро ташкил медиҳад, таҳкурсии он 3 метр баланд бардошта шудааст. Дар қисми болоии дарвозахона бо ҳарфҳои арабӣ навишта шудааст: "Саид Муҳаммад Худоёрхони Бузург". Аз ин сабаб, роҳи махсуси алоҳида сохта шуда буд, то ба дарвозаи асосӣ аз самти шарқ ворид шаванд. Қаср бо анъанаи меъмории Осиёи Миёна сохта шудааст. Арки баланди даромадгоҳ бо болопӯшҳои рангини сафолини осмониранги кабуд, ки дар паҳлӯҳои он 2 манора ҷойгиранд, ороиш ёфта буданд. Дар ду тарафи фасад деворҳои дароз бо шишаҳои ороишӣ ҷойгиранд, боз 2 манораи дигар дар кунҷҳои бино ҷойгиранд. Тамоми фасади қаср бо мозайкаи рангоранги кандакорӣ кардашуда пӯшонида шуда буд. Номи он устодони аҷоиби халқӣ, ки дар сохтмон ва ороиши қаср кор кардаанд, боқӣ мондааст - инҳо бинокорон Мулло Суярқул ва усто Солихоҷа, усто Фозилхоҷа, ганҷкорҳо усто Мамасодиқ ва усто Юлдош Наҷарбошӣ мебошанд.
Особенно отличились мастера-облицовщики из Риштана усто Абдулло, усто Джамил, усто Джалил и усто Закир. Их искусство получило высокую оценку правителя Коканда.
По распоряжению Худояр-хана на фасаде южного крыла дворца почерком «куфи» была сделана надпись: «Художник, искусство которого подобно искусству Бехзада, украсил каменные плиты».
Ҳар сол Қӯқанд ба шаҳре табдил меёфт, ки қаламрави он бемайлон меафзуд. Сайёҳи Маҷористон Вамбери навиштааст, ки аз ҷиҳати минтақаи ишғолкардааш Қӯқанд аз Хива 6 маротиба, аз Теҳрон 4 маротиба ва аз Бухоро 2 маротиба бузугтар аст.
Дар дохили шаҳр, биноҳои истиқоматии 1-ошёна бо деворҳои гилин, ки ба кӯча рӯ ба рӯ буданд, бартарӣ доштанд.
Шаҳр ба 4 қисм - деҳа (Саримазор, Ҳуҷанд, Риштон ва Марғилон) тақсим шуда буд, ки ҳар яки онҳо аз маҳаллаҳо иборат буданд.
Дар ибтидои асри XX 72 маҳалла мавҷуд буд, ки дар онҳо тақрибан 10.000 хонавода, 120 мактаб (ҳар кадоме аз 10 то 20 талаба доштанд) ва 40 мадраса мавҷуд буданд.
Дар замони шукуфоии хонигарии Коканд, шаҳр маркази асосии динии тамоми [[Вилояти Фарғона (Империяи Русия)|вилояти Фарғона буд]] - дар он зиёда аз 300 [[масҷид]] мавҷуд буд.
Вуруд ба шаҳр тавассути 12 дарвоза сурат мегирифт ва онҳо вобаста ба самти роҳҳое, ки ба он роҳ мерафтанд (номгузорӣ шуданд: шимолӣ - Саримазор, Ганҷирован ва Намангон; ҷанубӣ Сух, Катаған ва Исфара; ғарбӣ Хуҷанд, Қудуқлуқ ва Ғозӣ-Яғлик). ; шарқӣ Риштон, Чимиён ва Марғилон).
=== Ҳукумати [[генерал-губернатории Туркистон]] ===
19 феврали соли [[Соли 1876|1876]] Қӯқандро артиши Русия таҳти фармондеҳии генерал Скобелев забт кард. Хонии Қӯқанд аз ҷониби Русия барҳам дода шуд ва Қӯқанд дар ҳайати як қисми [[Генерал-губернатории Туркистон|генерал-губернатории Туркистон ба]] [[Империяи Русия|вилояти ташаккулёфтаи Фарғона дохил шуда]], маркази маъмурии уезди Кӯқанд гардид .
Пас аз ба Россия ҳамроҳ шудани Қӯқанд, қасри хон ба қалъа табдил ёфт ва тавассути маҳаллаҳои шаҳр роҳҳои автомобилгард гузаронида шуданд, ки дар онҳо биноҳои меъмории Аврупоӣ пайдо шуданд.
Шаҳр зуд ба маркази бузурги фаъолияти капиталистӣ дар Туркистон табдил ёфт ва аз рӯи шумораи бонкҳо ҳатто аз Тошканд пеш гузашт.
=== Мухторияти Туркистон ===
Тақрибан 3 моҳ (аз [[27 ноябр|27 ноябри соли]] [[Соли 1917|1917]] то [[22 феврал|22 феврали соли]] [[Соли 1918|1918]] ) шаҳри Қӯқанд бо раҳбарии Мустафо Чокай маркази давлати ба расмият нашинохтаи [[Мухторияти Туркистон]] (номи расмӣ "Туркистон мухтариятӣ") буд.
Он дар қаламрави [[Ӯзбекистон|Ӯзбекистони]] муосир, [[Қазоқистон]] ва [[Қирғизистон]] (дар он замон - дар қаламрави вилоятҳои [[Вилояти Ҳафткӯл|Семиреченск]], Сирдарё ва [[Вилояти Фарғона (Империяи Русия)|Фарғона)]] [[Генерал-губернатории Туркистон|генерал-губернатори Туркистони-]] [[Империяи Русия|империяи Россия вуҷуд дошт]] .
Мувофиқи маълумоти як қатор муаррихон, [[Мухторияти Туркистон]] аввалин [[Мардумсолорӣ|давлати]] мустақили демократӣ ва [[Давлати дунявӣ|дунявӣ]] [[Осиёи Миёна|дар Осиёи Марказӣ буд]] .
=== ҶШС Узбекистон ===
[[12 феврал|12 феврали соли]] [[Соли 1918|1918]] [[Босмачиҳо|босмачиёни Эргаш]] ба қалъаи Кӯқанд ҳамла кард, ки онро нерӯҳои ҳарбии инқилобӣ дафъ карданд.
Пас аз 3 рӯз, ҷузъу томҳои "[[Мухторияти Туркистон]]" ва босмачиён, пас аз ҷангҳои кӯчагӣ, гвардиячиёни сурхро дубора ба қалъа пас гар доданд ва онро бастанд.
[[11 апрел|11 апрели]] [[Соли 1919|1919,]] қӯшунҳои шӯравӣ босмачиёни [[Мадаминбек]] ва шӯришгарони сафедгвардиячиёни К. Осиповро дар назди истгоҳи Қӯқанд ва Серово торумор карданд.
Дар моҳи июни [[соли 1920]] отряди махсуси шӯравии П. Парамонов, босмачиёни боқимондаро дар минтақаи шаҳри Қӯқанд мағлуб намуданд <ref>Составитель Сергей Пискунов. [http://www.hrono.ru/sobyt/1918basm.html Борьба с басмачами в Средней Азии (1918—1938). Хронология событий.] Сайт «Хронос»//hrono.ru</ref> .
Соли 1920 маркази [[вилояти Фарғона]] аз [[Фарғона|Скобелев]] ба Қӯқанд кӯчонида шуд . Соли 1924, пас аз тақсимоти миллӣ-ҳудудӣ, Қӯқанд ба ҳайати ҶШС [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон|Ӯзбекистон]] дохил карда шуд.
=== Замони пас аз шӯравӣ ===
== Ҷуғрофия ==
Қӯқанд дар шарқи [[Ӯзбекистон]], дар қисми ҷанубу ғарбии [[водии Фарғона]] ҷойгир аст. Он 228 км ҷанубу шарқии пойтахти Ӯзбекистон - [[Тошканд]], 115 км ғарби [[Андиҷон]] ва 88 км ғарби [[Фарғона]] ҷойгир аст .
== Население ==
=== Аҳолӣ то барӯйхатгирии 1897 ===
Мувофиқи барӯйхатгирии умумии аҳолии [[Империяи Русия]], ки {{OldStyleDate|9|февраля|1897 года|28|января}} <ref>Демоскоп Weekly.</ref> бо роҳи пурсиши мустақиман тамоми аҳолӣ дар ҳамон сана, мутобиқи [[омор]] ки соли [[Соли 1895|1895]] тасдиқ шудааст "Низомнома дар бораи барӯйхатгирии умумии 1-уми аҳолии Империяи Россия", Қӯқанд шаҳри бузурги Осиёи Марказӣ буд.
'''Аҳолӣ ва таркиби қавмии вилояти Фарғона дар шаҳрҳо дар соли 1897''' <ref>Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 года. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи, кроме губерний Европейской России</ref>
{| class="wikitable"
!Города
!Всего
![[Сарт|сарты]]
![[Ӯзбекҳо|узбеки]]
![[Тоҷикон|таджики]]
![[Русҳо|русские]]
![[Қирғизҳо|киргизы]]
!кашгарцы
![[Туркҳо|тюрки]]
!поляки
![[Олмониҳо|немцы]]
!армяне
!цыгане
!евреи
!татары
|-
|Коканд
|81 354
|20 907
|54 673
|2696
|1542
|74
|73
|69
|215
|61
|36
|439
|275
|206
|-
|[[Намангон|Наманган]]
|62 017
|52 890
|6
|691
|1026
|48
|10
|6670
|192
|46
| -
|2
|110
|194
|-
|[[Андиҷон|Андижан]]
|47 627
|45 366
|4
|51
|950
|37
|4
|5
|194
|49
|7
|2
|97
|114
|-
|[[Марғилон (Ӯзбекистон)|Старый Маргелан]]
|36 490
|35 645
| -
|3
|98
|20
|33
|4
|1
| -
|2
| -
|652
|7
|-
|[[Ӯш|Ош]]
|34 157
|8
|5
|107
|989
| -
| -
|32 432
|188
|45
| -
| -
|46
|24
|-
|[[Чуст]]
|13 785
|257
|376
|12 718
| -
| -
| -
|421
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|-
|[[Фарғона|Новый Маргелан]]
|8928
|2308
|300
|236
|4563
|88
|19
|5
|727
|158
|49
|9
|186
|151
|}
Профессор И.Балдауф боварӣ дошт, ки русҳо калимаи " [[сарт]] " -ро аз қазоқҳо қабул кардаанд, ки барои онҳо ин вожа тобиши ошкоро таҳқиромез дорад. "Забони сарт" воқеан вуҷуд надошт. Модели барӯйхатгирии соли 1897 боиси зарурати таъсиси забони ба ном "сартиро" дар якҷоягӣ бо миллати ба ном "сарт" шуд. Баъзе тарроҳони шӯҳратпарасти забонҳои мустамликавӣ ба навиштани грамматика ва луғатҳои "забони сартӣ" шурӯъ карданд. Идеяи "забони сартӣ" Н. Остроумов лоиҳаи дурнамо буд, аммо ин таҷриба ба нокомӣ гирифтор шуд ва маҳкум шуд <ref>Ingeborg Baldauf, Some Thoughts on the Making of the Uzbek Nation.Cahiers du Monde russe et soviétique, Vol. 32, No. 1, 1991, с.80 </ref> .
=== Аҳолӣ дар соли 1911 ===
Дар маҷмӯъ 118,854 нафар аҳолӣ. Аз онҳо, сартҳо 92.505 (78%), ӯзбекҳо 17.120 (14%), русҳо 4.738 (4%) <ref>Статистический обзор Ферганской области за 1911 год. Скобелев.1914.</ref> .
=== Аҳолӣ дар асри XXI ===
По состоянию на 1 января 2016 года, численность населения составляла более 239 900 жителей<ref name="uz.2014">{{Cite web|url=http://www.stat.uz/upload/str2.jpg|title=Статистический буклет «О населении языком цифр»|deadlink=yes|accessdate=2014-10-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141014235825/http://www.stat.uz/upload/str2.jpg|archivedate=2014-10-14}}</ref>. Коканд является одним из трёх крупных городов Ферганской области наряду с [[Фарғона|Ферганой]] и [[Марғилон (Ӯзбекистон)|Маргиланом]].
Қисми зиёди аҳолӣ [[ӯзбекҳо]] мебошанд (беш аз 90%), аммо намояндагони зиёда аз 30 миллат низ дар ин шаҳр зиндагӣ мекарданд.
=== Афзоиши шумораи аҳолии Қӯқанд <ref>Ата-Мирзаев. Народонаселение Узбекистана: история и современность.</ref> ===
Год Численность населения
1897 81 300
1939 84 700
1959 105 100
1990 175 000
1995 187 000
1998 191 100
1999 193 800
2000 197 400
2007 206 500
2013 233 500
2016 239 900
2020 254 700
== Иқтисод ==
Қӯқанд маркази саноати [[кимиё]], коркарди пахта, мошинсозӣ, хӯрокворӣ ва сабук мебошад. Ҳаҷми маҳсулоти дар корхонаҳои бузурги саноатӣ истеҳсолшуда дар соли 2006 ба 72,9 миллиард сум баробар шуд.
Ҳиссаи корхонаҳо аз рӯи соҳаҳо инҳоянд:
* саноати хӯрокворӣ - 32,2% (ҶСК Қоканддон Маҳсулотлари, ҶСК Қоканд йог-мой, КМ Эффектив Ойл, ҶСК Мастона);
* кимиёвӣ - 28% (ҶДММ "КокандСФЗ", ҶДММ "Коканд Спирт");
* коркарди пахта - 27,4%;
* мошинсозӣ - 6,6% (ҶСК Кокандмаш, ҶДММ Электромаш, ҶСК Заводи Механикии Қӯқанд (ҶСК Кукон Механикаи Заводи / Qo'qon Mexanika zavodi OAJ), ҶСК Мототемиркунӣ);
* нур - 5,8% (ҶСК Улуғбек, ҶДММ Шоиатлас, КМ Кофра).
Қӯқанд инчунин як истгоҳи калони роҳи оҳан аст. Идораи вилоятии роҳи оҳани Фарғона (филиали роҳи оҳан) дар ин ҷо ҷойгир аст.
== Ҳокимон ==
# Мавлянқулов Ҳаҷиқул Турақулович (1991-1999),
# Хоҷаев Абдухаким Султанович (1999-2004),
# Усмонов Маъруф Аъзамович (2004 (?) - октябри 2006),
# Каримов Хайетхон Салимович (октябри 2006 - ноябри 2008),
# Собиров Шухрат Уринбоевич (ноябри 2008 - декабри 2011),
# Абдуллоев Акром Анарқулович (декабри 2011 - апрели 2017),
# Ҷалилов Раҳматалӣ Камбарович (апрели 2017 - апрели 2018),
# Усмонов Маъруф Азамович (апрели 2018 - ҳозира) дар. ).
== Бародаршаҳрҳо ==
* [[Почон|Пучон]] (Вилояти [[Кёнги]] [[Ҷумҳурии Корея|, Ҷумҳурии Корея]] ) - аз [[соли 2018]] <ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.uz/ru/2018/08/06/kokand/|title=Коканд и Пхочхон стали побратимами|author=Газета.uz|lang=ru|accessdate=6 августа 2018}}</ref> .
== Пайвандҳо ==
* Қӯқанд (фурудгоҳ)
* Хонии Қӯқанд
* [[Генерал-губернатории Туркистон|Ҳукумати генералии Туркистон]]
* [[Туркистон|Туркистон (минтақа)]]
* [[Вилояти Фарғона (Империяи Русия)]]
* [[Вилояти Фарғона|Вилояти Фарғона (Узбекистон)]]
* [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон|ҶШС Ӯзбекистон]]
== Эзоҳ ==
{{Эзоҳ|2|refs=<ref name="ReferenceA">История Узбекистана. Т.3. Ташкент, 1993, с.207</ref>}}
== Истинодҳо ==
* [http://hokandi.narod.ru/ hokandi.narod.ru]
* [http://bse.sci-lib.com/article062600.html БСЭ].
[[Гурӯҳ:Википедия:Пайванди мустақими мақола ба Викианбор]]
[[Гурӯҳ:Category:Шаҳрҳои Ӯзбекистон]]
[[Гурӯҳ:Pages with unreviewed translations]]
| |||