|
! colspan="12" |[[Афсар]]он
|- bgcolor="#dadada"
! [[Дараҷаи низомӣ|РадаПоя]]
! colspan="4" | [[Солор]]он
! colspan="3" | [[Сардор]]он
|- align="center"
| '''Сардӯшиҳо'''<br>'''Ҷашнӣ'''
|[[File:RAF_A_F9GenArmy_1974Tajikistan-1991Army-OF-9.png|50px]]
|[[File:1955arm-tu03.svg|50px]]
|[[File:RAF_A_F7LtGen_since_2010par.svg|50px]]
|- align="center"
| '''Ҳаррӯза'''
| [[File:Tajikistan-Army-OF-99e.png|50px]]
| [[File:Tajikistan-Army-OF-8.png|50px]]
| [[File:Tajikistan-Army-OF-7.png|50px]]
! colspan="13" | {{flagicon|Tajikistan}} '''[[Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон|Нерӯҳои мусаллаҳи Тоҷикистон]]'''
|- bgcolor="#dadada"
! [[Дараҷаи низомӣ|РадаПоя]]
! colspan="2" | [[Размсоз]]он
! colspan="4" | [[Размовар]]он
Дараҷаҳои низомии тоҷикӣ реша дар таърихи низомии мардумони эронитабор доранд ва аз истилоҳоту лақабҳо ва мансабҳои низомии [[Ашкониён]], [[Сосониён]], [[Сомониён]] ва [[дараҷаҳои Нерӯҳои мусаллаҳи Эрон]] баргирифта ва ё аз рӯи онҳо сохта шудаанд<ref name="Джайхани" />.
Деринатарин ёдкард аз нерӯҳои размии ниёкони тоҷикон дар «[[Авесто]]» ва сангнавиштаҳои шоҳаншоҳони [[Ҳахоманишиён|Ҳахоманишӣ]] боз монда, ки «''*kāra-''» ‘''мардум-сипоҳ''’ (< ҳиндуурупоӣ: «''*koro-s'', ''*kori̯o-s''» ‘''[[ҷанг]]''; ''[[сипоҳ]]'', ''[[лашкар]]''’ < олмонӣ: «''Heer''» ‘''[[артиш]]''; ''[[нерӯи заминӣ]]''’; инглисии куҳан: «''Here''» ‘''артиш''’)<ref>''Эдельман Д. И.'' Этимологический словарь иранских языков / Институт языкознания РАН. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2011. — Т. 4 (i—k). — 416 с. — 800 экз. — ISBN 5-02-018124-2, ISBN 978-5-02-036478-3. (в пер.). — стр. 389—391</ref> ва «*''spāda''-» ‘''сипоҳ''’ хонда шудаанд.
Дар нерӯҳои размии Эрони бостон нақши вижаеро [[Гардуна|гардунасаворон]] доштанд, ки дар «[[Авесто]]» «''raθaē-štar-''» (аз {{lang-ae|«''raθa-»''}} ‘''гардуна''’ + {{lang-ae|«štar-»}} ‘''истода''’) номида шудаанд<ref name="Tafazzoli">[https://ia800301.us.archive.org/23/items/AsanianSocietyI.WarriorsIi.ScribesIii.Dehqans/Tafazzoli2000SasanianSocietyI.WarriorsIi.ScribesIii.Dehqans.pdf ''Tafazzoli A.'' Sasanian Society. I. Warriors. II. Scribes. III. Dehqāns. N.Y., 2000.]</ref>. Ҳамин вожа дар забони {{lang-pal|«''artēštār''»}} шуда ва «[[артиш]]» аз он гирифта шудааст<ref>''Ҳасандӯст, Муҳаммад''. Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ. Теҳрон: Фарҳангистони забону адаби форсӣ, Нашри осор, 1393. ISBN 978-600-6143-55-2.</ref>.
=== Сипоҳи Ҳахоманишиён ===
| [[Рада|''*daθa-'']]
| 10 сарбоз
| [[ГурӯҳбонРазмовар|''*daθapati-'']]
|-
| [[Вашт|''*θata-'']]
|}
Нерӯҳои мусаллаҳи Ҳахоманишиён (550 – 330 то милод) бар пояи радабандии даҳ-даҳӣ созмон ёфтаву ба забони {{lang-peo|«''*spāda-''»}} [''сипоҳ''] хонда мешудаанд. Дар сипоҳи Ҳахоманишиён аз 10 ''сарбоз'' як [[рада|«''*daθa-''»]] [''даҳа''] ташкил мешуда ва сардораш [[ГурӯҳбонРазмовар|«''*daθapati-''»]] [''даҳбад''] хонда мешудааст<ref name="Hinz">''W. Hinz'', Altiranisches Sprachgut der Nebenüberlieferungen, Wiesbaden, 1975.</ref>. Аз 10 ''даҳа'' як [[вашт|*θata-]] [''сада''] ташкил мешуда ва фармондеҳаш [[Сарвашт|«''*θatapati-''»]] [''садбад''] номида мешудааст<ref name="Hinz" />. Аз 10 ''сада'' як [[ҳанг|«''*hazāra-''»]] [''ҳазора''] ташкил мешуда ва фармондеҳаш [[Сарҳанг|«''*hazārapati-''»]] [''ҳазорбад''] хонда мешудааст<ref name="Marquart">''J. Marquart'', Untersuchungen zur Geschichte von Eran I, Göttingen, 1896.</ref>. Аз 10 ''ҳазора'' як [[лашкар|«''*baivara-''»]] [''бевара''] ташкил мешуда, ки фармондеҳаш [[Лашкарсолор|«''*baivarapati-''»]] [''беварбад''] номида мешудааст<ref name="Marquart" />. Сарфармондеҳи сипоҳи Ҳахоманишиён [[Сипаҳсолор|«''*spādapati-''»]] [''сипаҳбад''] ва ё «''*kārana-''» [''коран''] хонда мешуда, ки аз ҳамон «''*kāra-''» рӯидаастмешудааст<ref>''Шаҳбозӣ, Алиризо Шопур''. Ҷанг дар Эрони бостон // Ҷусторҳои эроншиносӣ. Теҳрон: Китоби марҷаъ, 1391.</ref>.
Агар шумори нерӯҳои ин ягонҳоро бо воҳидҳои низомии артишҳои имрӯзӣ ҳамсанҷӣ кунем, ''даҳа'' бо [[Рада|''отделение'']], ''сада'' бо [[Вашт|''рота'']], ''ҳазора'' бо [[Ҳанг|''полк'']], ''бевара'' бо [[Лашкар|''дивизия'']] ва ''сипоҳ'' бо [[Артиш|''армия'']] баробар мешаванд. Бо ҳамин қиёс, ''даҳбад'' бо ''сержант'' ё ''старшина'', ''садбад'' бо ''лейтенант'' ё ''капитан'', [[Сарҳанг|''ҳазорбад'']] бо ''майор'' ё ''полковник'', [[Гундсолор|''беварбад'']] бо ''генерал-майор'' ё ''генерал-лейтенант'' ва ''сипаҳбад'' бо ''генерал-полковник'' ё ''генерали артиш'' баробар мешаванд.
! Фармондеҳ
|-
| [[ГурӯҳРада|''*radag'']]
| 10 сарбоз
| [[ГурӯҳбонРазмовар|''*radagpān'']]
|-
| [[Вашт|''wast'']]
Дар [[сипоҳи Ашкониён]] ''даҳаҳо'' ба [[забони паҳлавӣ]] ''*radag'' ([[рада]]), ''садаҳо'' — [[Вашт|''wast'']] [''васт''], ''ҳазораҳо'' — [[Ҳанг|''drafš'']] [''дирафш''], ''бевараҳо'' — [[Гунд|''gund'']] [''гунд''] номида мешуданд<ref>''Farrokh, Kaveh''. Sassanian Elite Cavalry AD 224-642. Oxford: Osprey, 2005. ISBN 1841767131. — с. 6—7</ref>. Фармондеҳони ин ягонҳо мутаносибан [[Сарвашт|''wast-sālār'']] [''васт-солор''], [[Сарҳанг|''drafš-sālār'']] [''дирафш-солор''] ва [[Гундсолор|''gund-sālār'']] [''гунд-солор''] хонда мешуданд<ref>''Ҷалолӣ'', ''Эраҷ''. Артиши Эрон дар асри Сосониён. Теҳрон: Вадиъат, 1384. – 170 с. ISBN 964-7805-48-9.</ref>. Нерӯҳои мусаллаҳи Ашкониён низ чун замони Ҳахоманишиён [[Сипоҳ|''spāδ'']] [''сипоҳ''] ва фармондеҳашон [[Сипаҳсолор|''spāδpat'' ё ''spāδbad'']] [''сипаҳбад''] номида мешуд<ref name="Shahbazi">[http://www.iranicaonline.org/articles/army-i ''A. Sh. Shahbazi'', “ARMY i. Pre-Islamic Iran,” Encyclopædia Iranica, II/5, pp. 489-499]</ref>.
Бояд гуфт, ки сипоҳи подшоҳии [[Арманистон]], ки фармонбардори Эрон буд, низ ҳамчун сипоҳи Ашкониён ба «''гунд''», «''дрош''» ва «''вашт''» бахшбандӣ мешуд<ref name="Айвазян">[https://www.academia.edu/35927114/Терминология_организационной_структуры_Армянской_Армии_в_IV_V_вв._The_Terminology_of_the_Organizational_Structure_of_the_Armenian_Army_in_the_4-5th_centuries_А._Айвазян._Армяно-персидская_война_449_451_гг._Кампании_и_сражения._Eреван_Воскан_Ереванци_2016_СПб._Алетейя_2017._С._360-464 ''Айвазян А.'' Терминология организационной структуры Армянской Армии в IV—V вв. // А. Айвазян. Армяно-персидская война 449–451 гг. Кампании и сражения.– Eреван: Воскан Ереванци, 2016; СПб.: Алетейя, 2017.]</ref>. Ҳануз ҳам дар Нерӯҳои мусаллаҳи Арманистон [[вашт|рота]] ба забони {{lang-hy|«Վաշտ»}} [''вашт''], [[ҳанг]] — «''գունդ''» [''гунд''] ё «''Զորագունդ''» [''зӯрагунд''], [[сарҳанг]] — «''Գնդապետ''» [''гндапет''] ва [[генерал-полковник]] — «''գեներալ—գնդապետ''» [''general-gndapet''] номида мешаванд.
=== Сипоҳи Сосониён ===
| [[Рада|''radag'']]
| 10 сарбоз
| [[РадабонРазмовар|''*radagbān'']]
|-
| [[Таҳм|''tahm'']]
| [[Артишсолор|''artēštārān-sālār'']]
|}
Нерӯҳои мусаллаҳи Сосониёнро «'' spāh[[сипоҳ]]'' » ( {{lang-pal|'' [[сипоҳ]]spāh'' }}) меномиданд, ки бузургтарин ягони он «'' gund[[гунд]]'' » ( {{lang-pal|'' [[гунд]]gund'' }})<ref name="Tafazzoli"/> будаву 5 000 сарбозро дар бар мегирифта ва фармондеҳашро «'' gund-sālār[[гундсолор]]'' » ( {{lang-pal|'' [[гундсолор]]gund-sālār'' }}) мехонданд<ref name="Synopsis">[https://www.researchgate.net/profile/Katarzyna_Maksymiuk/publication/323545353_Kaveh_Farrokh_Gholamreza_Karamian_Katarzyna_Maksymiuk_A_Synopsis_of_Sasanian_Military_Organization_and_Combat_Units_Siedlce-Tehran_2018/links/5a9b94b0a6fdcc3cbacb690d/Kaveh-Farrokh-Gholamreza-Karamian-Katarzyna-Maksymiuk-A-Synopsis-of-Sasanian-Military-Organization-and-Combat-Units-Siedlce-Tehran-2018.pdf ''Kaveh Farrokh'', ''Gholamreza Karamian'', ''Katarzyna Maksymiuk''. A Synopsis of Sasanian Military Organization and Combat Units, Siedlce-Tehran 2018. — ISBN 978-83-62447-22-0. — c. 13]</ref>. Ҳар ''гунде '' аз чанд «''drafš''» ([[ҳанг|''дирафш'']] ({{lang-pal|''drafš''}}) ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 1 000 сарбоз дошт. Ҳар ''дирафше '' аз ду «'' wašt[[вашт]]'' » ( {{lang-pal|'' [[вашт]]wašt'' }}) ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 500 сарбоз дошт. Ҳар ''ваште '' аз чанд «'' tahm[[таҳм]]'' » ( {{lang-pal|'' [[таҳм]]tahm'' }})<ref name="Asha">[http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/the_dates_in_the_pahlavg_and_prsg.pdf ''Asha R.'' The Dates in the Pahlavīg and Pārsīg Inscriptions of Durā (Europos)]</ref> созмон меёфт, ки ҳар кадоме 100 сарбоз доштанд. Ҳар ''таҳме '' аз чанд «'' radag[[рада]]'' » ( {{lang-pal|'' [[рада]]radag'' }})<ref>[https://cyberleninka.ru/article/n/voennaya-razvedka-v-sasanidskom-irane-organizatsiya-deyatelnosti-i-istochniki-informatsii ''Дмитриев В.А.'' Военная разведка в сасанидском Иране: организация деятельности и источники информации // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2016. № 1. С. 9–22. Прим. 12 на стр. 18]<blockquote>... Впрочем, из среднеперсидских эпиграфических источников середины III в. н.э. (граффити в Дура-Европосе, датируемые 253 г.) известно о существовании армейских писцов (видимо, более низкого ранга, нежели ''dabīr-i sipāh''), называвших себя ''dibīr-ī tahm'' и ''dibīr-ī radag'' [24, c. 244; 25].</blockquote></ref> ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 10 сарбозро дар бар мегирифт. ''Фармондеҳи дирафш «'' drafš-sālār''» ([[сарҳанг|''дирафшсолор'']] ({{lang-pal|''drafš-sālār''}})<ref name="Synopsis" />, ''фармондеҳи вашт «'' wašt-sālār''» ([[сарвашт|''ваштсолор'']] ({{lang-pal|''wašt-sālār''}})<ref name="Synopsis" />, сардори''фармонеҳи таҳм «'' tahmdār''» (''[[таҳмдор]]'' ({{lang-pal|''tahmdār''}})<ref name="Никоноров">[https://www.academia.edu/1264468/К_вопросу_о_парфянском_наследии_в_сасанидском_Иране_военное_дело_On_the_Parthian_Legacy_in_Sasanian_Iran_the_Case_of_Warfare_ ''Никоноров В. П.'' К вопросу о парфянском наследии в сасанидском Иране: военное дело // Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Материалы международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Александра Марковича Беленицкого (Санкт-Петербург, 2–5 ноября 2004 года) / Отв. ред. В. П. Никоноров. СПб., 2005. С. 145. сн. 18]<blockquote>В документе Nov 280 из архива Старой Нисы фигурируют два лица, носящие звание ''tgmdr'' («начальник тагмы»), состоящее из двух частей – греч. «''τάγμα''» («''легион''») и парф. ''dār'' («начальствующий»). Предполагается, что это звание – калька с римского военного термина в греческой передаче «τάγματάρχος» ‘начальник легиона’, появившееся в парфянском военном лексиконе как раз в связи с депортацией воинов Красса в восточные районы Парфии, где они были организованы в отряды под началом парфянских тагмадаров и, в том числе, трудились на сельскохозяйственных работах [Дьяконов, Ливщиц 1966: 148 – 152]. Кстати, слово «''тагма''» в пехлевийской форме ''tḥmy'' как обозначение воинского подразделения зафиксировано в надписи, оставленной сасанидскими солдатами в синагоге Дура-Европос [Луконин 1987: 266, примеч. 62].</blockquote></ref> ва сардори''фармондеҳи рада '' эҳтимолан «'' *radagbānрадабон'' » ( {{lang-pal|'' [[радабон]]*radagbān'' }}) номида мешуд.
''Фармондеҳи сипоҳ «''spāhbed''» ([[сипаҳсолор|''сипаҳбад'']] ({{lang-pal|''spāhbed''}}) хонда мешуд<ref name="Daryaee">[https://ia802707.us.archive.org/2/items/SasanianPersia/tourajsasanianPersia.pdf ''Daryaee, Touraj''. Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. — ISBN 978 1 85043 898 4]</ref>. Дар шоҳаншоҳии Сосонӣ баландпоятарин мақоми низомӣ пас аз [[шоҳаншоҳ]] «[[Артишсолор|''artēštārānартишдорон-sālārсолор''»]] ([[Артишсолор{{lang-pal|''артишдоронсолорartēštārān-sālār'']]}}) буд<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/artestaran-salar-chief-of-the-warriors-a-high-ranking-title-in-sasanian-times-see-artestar- ''W. Sundermann''. ARTĒŠTĀRĀN SĀLĀR, Encyclopædia Iranica. Vol. II, Fasc. 6, p. 662]</ref><ref>''Дьяконов М. М.'' Очерк истории древнего Ирана. М., 1961. С. 291</ref>, ки бино бар қаринаҳо, унвони дигаре барои «''Эрон сипоҳбед''» ({{lang-pal|''Ērān spāhbēd''}}) аст, ки то замони подшоҳии Хусрав [[Анӯшервон]] болотарин мақоми низомӣ дар шоҳаншоҳии Сосониён буд<ref>[http://www.webcitation.org/6BcugL8gH Artēštārān-sālār // ''Донишномаи Эрон'', ҷ. 2, 2503]</ref>.
Бо таваҷҷуҳ ба ҳамномии ягонҳои размии сипоҳи Арманистон бо Эрон дар замони Сосониён, метавон гуфт, ки шумори нерӯҳо дар ягонҳои размии сипоҳи Сосониён низ бо сипоҳи Арманистон ҳамсону баробар будааст. Чунончи, дар сипоҳи Арманистон ҳар гунд аз ду ё се дирафш ташкил меёфт ва дирафш низ, агар онро бо коҳорт (ягони размии сипоҳи Рум, ки маъмулан аз 500 – 600 сарбоз ташкил мешуд) ҳамсанҷӣ кунем, аз ду вашт созмон меёфтааст. Дар садаҳои IV — V милодӣ нерӯҳои размии подшоҳии Арманистон аз ''сипоҳҳо'' (ҳар кадоме 10 ҳазор сарбоз доштаанд), ''гундҳо'' (2 000 – 3 000 сарбоз), ''дирафшҳо'' (1 000 сарбоз), ''ваштҳо'' (500 сарбоз) ва ҳамчунин ягонҳои хурдтар – ''садаҳо'' ва ''даҳаҳо'' ташкил мешудаанд. Ин сохтори созмонии сипоҳи Арманистон ҳамсониҳои бисёре бо сипоҳи Рум ва бештар аз он бо сипоҳи Эрон дар замони подшоҳии Сосониён дошт<ref name="Айвазян" />. Аз деворнивиштаҳои сипоҳиёни Сосонӣ дар куништи яҳудиёни шаҳри Дура-Европос метавон донист, ки садаҳо ''таҳм'' ва даҳаҳо ''рада'' номида мешудаанд<ref name="Asha" />.
Чуноне ки аз ҷадвали радабандии сипоҳи Сосониён дида мешавад, сохтори сипоҳи Сосониён ба сохтори артишҳои имрӯзӣ наздиктар аст. Чунончи, аз рӯи шумори нерӯҳо [[рада]] бо ''отделение'', [[таҳм]] бо ''рота'', [[вашт]] бо ''батальон'', [[Ҳанг|дирафш]] бо ''полк'', [[гунд]] бо ''бригада'' ва [[сипоҳ]] бо ''дивизия'' баробар аст. Бо ҳамин қиёс, [[радабонразмовар]] бо ''сержант'' ё ''старшина'', [[таҳмдор]] бо ''лейтенант'' ё ''капитан'', [[Сарвашт|ваштсолор]] бо ''майор'', [[Сарҳанг|дирафшсолор]] бо ''полковник'', [[гундсолор]] бо ''генерал-майор'' ё ''генерал-лейтенант'' ва [[Сипаҳсолор|сипаҳбад]] бо ''генерал-полковник'' ё ''генерали артиш'' баробар будаанд.
== Пайвандҳо ==
| 