Калом: Тафовут байни таҳрирҳо
Content deleted Content added
Сафаралӣ Наимӣ (баҳс | ҳисса) No edit summary |
Сафаралӣ Наимӣ (баҳс | ҳисса) No edit summary |
||
Сатри 1:
'''Калом''' ({{lang-ar|كلام}}), '''илми калом''' — ҷараёни динию фалсафии афкори идеологии асрҳои миёнаи халқҳои Шарқи Наздику Миёна, ки асоси фалсафаи ислом буд.
Пайравони Мавзӯи баҳси К. ҳамчун илоҳиёти ислом зоту сифатҳои Худо, офариниши одам, нубувват ва ҷазою сазои охират мебошад.▼
К. дар се марҳила ташаккул ёфтааст. Дар марҳилаи аввал К. бо номи муътазилия маълум буд. Баъдҳо вай асоси К.-и шиа қарор гирифт. Дар марҳилаи дуюм К.-и ашъарӣ ва мотридӣ ба вуҷуд омад, ки ҳар ду ҳам каломи суннӣ буда, ба он дар ибтидои асри 10 Абулҳасан Алӣ ибни Исмоили Ашъарӣ (нигар Ашъарӣ) ва Абумансур Муҳаммад ибни Маҳмуди Мотридӣ (нигар Мотридӣ) асос гузоштанд. Маъруфтарин пайравони К.-и суннӣ Абубакри Боқилонӣ, Исфароинӣ, Абдулмалики Ҷувайнӣ, мулаққаб ба Имому-л-Ҳарамайн, Кушайрӣ буданд. Вазифаи К.-и суннӣ бо далелҳои мавҳуми ақлӣ ва соф мантиқию шаклӣ исбот ва муҳофизат кардани ақоиди динӣ буд. Мутакаллимон «ақоиди аҳли суннатро аз рахнаву дастандозии аҳли бидъат ҳифз намуда» (Муҳаммади Ғазолӣ), мекӯшиданд, ки «бидъатҳо аз миён биравад ва анвои шакку шубҳаҳо аз ин ақоид зоил гардад» (Ибни Халдун). К. дар марҳилаи сеюми инкишофи худ бо фалсафа омехта, ғайр аз муҳокимаи масъалаҳои ихтисосӣ ба ҳалли мушкилоти онтологию гносеологӣ машғул шуд ва рақиби фалсафа гардид. Ин корро Муҳаммади Ғазолӣ сар кард ва баъд Шаҳристонӣ, Фаридуддини Балхӣ, Фахруддини Розӣ, Иззуддини Иҷӣ, Тафтозонӣ равияи ӯро давом доданд.▼
▲Мавзӯи баҳси
Қоидаҳои асосии К. зотан ба машшоия мухолифанд. Дар маркази онтологияи К. масъалаи офариниши олам меистад. Мутакаллимон баръакси машшоия, ки оламро қадим ва маоди ҷисмониро ғайриимкон мешумурданд, офариниши олам ва маоди ҷисмониро эътироф мекарданд. Дар асоси ин таълимоти динӣ мутакаллимон робитаи зарурӣ (сабабият) ва қонунияти табииро инкор мекарданд. Онҳо мегуфтанд, ки ҳодисаҳои олам тобеи сабабият ва қонунияти табиӣ нестанд. Қудрат ва ихтиёри озоди Офаридгор рафти ҳодисаҳоро ҳамеша ва бевосита тағйир дода метавонад. Пас, инсон низ дар амалиёти худ фаъол ва соҳибихтиёр нест. Вай иҷрокунандаи амри илоҳист, ки он ҳамчун тақдири ӯ муайян шудааст. Ақли инсон барои маърифати муътамад ва саҳеҳ оҷиз аст. Инак, агар машшоия ба маърифати олам эътимоди комил дошта, ратсионализмро тарғиб кунанд, мутакаллимон баръакси онҳо дар гнесеология ба мавқеи скептитсизм ва агноститсизм мегузаранд. Машшоия маълумоти ҳиссиётро ҳамчун зинаи аввали маърифат ба асос мегирад, мутакаллимон баръакс нақши ҳиссиётро паст мезананд ё тамоман инкор мекунанд. Машшоия қадим будани оламро дар асоси қадимияти модда исбот мекарданд, аммо мутакаллимон, ки ба офариниши олам иқрор буданд, таълимоти моддаю суратро написандида, атомизми идеалистии пифагорро маъқул донистанд. Машшоия вуҷуди халоро ғайриимкон мешумурданд, вале мутакаллимон мункири мавҷудияти он набуданд. Машшоия мегуфтанд, ки замон мавҷуд аст, мутакаллимон бошанд, объективияти замонро эътироф намекарданд.▼
Дар натиҷаи мунтазам ба фалсафаи машоия фишор овардани К. вай истиқлоли худро тадриҷан гум карда, оқибат дар асрҳои 13-16 қариб тамоман аз миён рафт ва К. ҳамчун фалсафаи ҳақиқии ислом шинохта шуд.▼
▲
К. ҳоло ҳам дар мамлакатҳои мусулмонӣ нуфузу эътибор дорад ва дар шакли «илми каломи ҷадид» тарғиб карда мешавад. Вазифаю нақши «илми каломи ҷадид»-ро бо нақшу вазифаҳои неотомизм муқоиса кардан мумкин аст. Он ҳам мисли неотомизм ҷаҳонбинии диниро тарғиб мекунад, ба муқобили материализми диалектикӣ «ба силоҳҳои навин» (Сайид Аҳмад Сафоӣ) мубориза мебарад, комёбиҳои илмро ба манфиати таълимоти дин эзоҳ дода, онҳоро бо ҳамдигар оштӣ доданӣ, аниқтараш илми имрӯзаро ба дин тобеъ гардонданӣ мешавад.▼
Калом дар марҳилаи сеюми инкишофи худ бо фалсафа омехта, ғайр аз муҳокимаи масъалаҳои ихтисосӣ ба ҳалли мушкилоти онтологию гносеологӣ машғул шуд ва рақиби фалсафа гардид. Ин корро Муҳаммади Ғазолӣ сар кард ва баъд Шаҳристонӣ, Фаридуддини Балхӣ, Фахруддини Розӣ, Иззуддини Иҷӣ, Тафтозонӣ равияи ӯро давом доданд.
▲Қоидаҳои асосии
▲Дар натиҷаи мунтазам ба фалсафаи машоия фишор овардани
▲
== Эзоҳ ==
Line 11 ⟶ 21:
== Адабиёт ==
* {{ЭМТ|
Григорян С. Н. Из истории философии Средней Азии и Иран VII—XV вв. М., 1960; Петрушевский И. П. Ислам в Иран в VII—XII вв. Л., 1966; Осимӣ М. Пайдоиш ва ташаккули тафаккури фалсафӣ. Д., 1970
سیداحمد صفاﺋﯽ. علم کلام. تهران، ١٩٥٤؛
|