Омударё: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
х робот ҳaвз карда истодааст: ca:Amudarià
No edit summary
Сатри 1:
{{Қуттии Дарё
|Номи тоҷикӣ=Омударё<br />Оmudaryo
|Акс=AmuAral darya deltamap.jpgpng
|caption=
|Сарчашма=[[ПомирПанҷ (рӯд)|Панҷ]], [[Вахш]]
|Резишгоҳ=[[Дарёи Арал]]
|Кишварҳои обгир=[[Тоҷикистон]], [[Афғонистон]], [[Туркманистон]] ва [[Ӯзбакистон]]
|Дарозӣ=2,4001415 км
|Ҳавзаи обхез=~6,000534 м739 км²
}}
 
'''Омударё''' ({{забонlang-код|fa|'''آمودریا'''}}) рӯдест— [[рӯд]]ест дар [[Осиёи Марказӣ]] ки аздар [[Тоҷикистон]], [[Афғонистон]], [[Туркманистон]] ва [[Ӯзбакистон]] мегузарадравон аст ва резишгоҳи он [[Баҳри Арал|дарёи Арал]] аст.
 
Сарчашмаи рӯди Омударё рӯдҳои [[Панҷ (рӯд)|Панҷ]] ва [[Вахш]] ҳастанд, ки яке аз [[кӯл|дарёжаи]] [[Зоркӯл]] дар сарзамини Тоҷикистон ва дигаре аз кӯҳсори Олой дар сарзамини [[Қирғизистон]] об мегиранд.
 
Дарозои ин рӯд 1415 км, паҳноварии ҳавзаи обхезаш 534 739 км², миёнгини гузашти обаш 2,525 м³/с аст. Оби ин рӯд барои обёрӣ ба кор меравад.
 
==Решашиносии ном==
 
Куҳантарин номи торихии Омударё Вахш буда, ки бархоста аз вожаи «vaxšu-» дар эронии бостон аст ва маънояш «боланда, фазоянда» аст. Ҳамин номро юнониён «Ὄξος» навиштанд ва румиён онро лотинӣ карданду «Oxus» нигоштанд. Ин вожа дар номи рӯдҳои Вахшу Вахон (ва эҳтимолан дар номҳои Вахиё ва Ахшу ё Кӯлобдарё, ки туркона Оқсуяш хонем) боз мондааст.
Line 16 ⟶ 22:
Дар даврони бостон рӯди Вахшро сарчашмаи аслии Омударё мешумурдаанд, аз ин рӯ номи бостонияш бар ин рӯд боз мондааст.
 
Гетинигорони даврони исломӣ Ҷарёбро сарчашма медонистанд, ки акнун [[Панҷ (рӯд)|Панҷ]] номида мешавад ва саргаҳи он Вахоб хонда мешавад, ки аз Вахон ояд. ҶарёбЧунончи, бояднависандаи таҳрифегумноми бошад«'''Ҳудуд-ул-олам'''» аздар вожаифасли Харвоб,«''Сухан киандар онро Харбобу Харноб низрӯдҳо''» овардаандмегӯяд: جریاب«Ва <=дигар خرنابрӯдест <=ӯро خرباب'''Харноб''' <=хонанд, خروآب.аз Аммомағриби ростукӯҳи дурусташ'''Қасак''' боядбиравад «Харвоб»ва бошад,миёни зеро[[вилояти вожаи «харв»Бадахшон|Бадахшон]] ва гунаҳои[[Ноҳияи дигариФархор|Порғар]] онандар -[[Дарёи «шарв»,Аму|Ҷайҳун]] «шорв»афтад. ваВа «шор»ин -Харноб бааз маъноиҶайҳун «чашмамеҳтар аст, чашмасор;валекин рӯдиҳама кӯҳӣба ёҶайҳун даргов»бозхонанд -аз ҳамакнунбаҳри низон, дарки ҷойномҳоиҶайҳун Муҷихарваз дарраҳе Дарбанд,дуртар Сабзихарв,равад»<ref>«Ҳудуд Ушхарв,ул-олам Харвундо,мин Ҳидошор,ал-Машриқ Висхарв,илал-Мағриб» Вишхарв,(соли Пшихарв372 дарҳиҷрии Дарвоз,қамарӣ Вишхарвак,= Пошхарв,982 Рохарв,милодӣ). ТехарвВироиши дардоктор Ванҷ,Манучеҳр РошорвуСутуда. Ҳидошарв дарТеҳрон: Рӯшон,Интишороти Сохчарв,китобхонаи МиденшорТаҳурӣ, Пашор,1362 Тишор,ҳ.ш. Дишор/ дар1983 Шуғнонм. васаҳ. Абхарву40</ref>. Шитхарв дар Вахон зинда аст.
 
Ҷарёб бояд таҳрифе бошад аз вожаи Харвоб, ки онро Харбобу Харноб низ овардаанд: ({{lang-fa|'''جریاب <- خرناب <- خرباب <- خروآب'''}}). Аммо росту дурусташ бояд «Харвоб» ({{lang-fa|'''خروآب'''}}) бошад, зеро вожаи «харв» ва гунаҳои дигари он - «шарв», «шорв» ва «шор» - ба маънои «чашма, чашмасор; рӯди кӯҳӣ ё даргов» - ҳамакнун низ дар ҷойномҳои Муҷихарв дар Дарбанд, Сабзихарв, Ушхарв, Харвундо, Ҳидошор, Висхарв, Вишхарв, Пшихарв дар Дарвоз, Вишхарвак, Пошхарв, Рохарв, Техарв дар Ванҷ, Рошорву Ҳидошарв дар Рӯшон, Сохчарв, Миденшор, Пашор, Тишор, Дишор дар Шуғнон ва Абхарву Шитхарв дар Вахон зинда аст.
Рӯди Панҷро дар Дарвозу Ванҷ «Оби Панҷ» ва дар Рӯшону Шуғнон «Панҷдарё» меноманд.
 
Омударё дар «[[Авесто]]» «'''vanhuyā daityayā'''» хонда шуда ва «'''daityayā'''» баргирифта аз «'''dātya'''» дар эронии бостон (имрӯз «'''дод'''» гӯем ба маънии «'''адл'''») ва баргардонаш «'''бар пояи доду адл'''» аст. «'''vanhuyā'''» лақабест сифатгуна ва имрӯз «'''беҳ'''» гӯем. Ин рӯдро дар «Авесто» «'''airyanǝm vaējō vanhuyā daityayā'''» номидаанд, ки дар порсии миёна ба «'''Эронвеҷ веҳ дод рӯд'''» баргардон шудааст ва сипас эрониён онро '''Веҳрӯд''' (Беҳрӯд) гуфтанд.
 
Аммо Ому бархоста аз номи амардҳо – бумиёнест, ки пеш аз кӯчидани ариёҳо дар канораҳои рӯди Вахш зиндагонӣ мекарданд ва сарзаминашонро Амард мехонданд, ки сипас Омуй гашт: порсии бостон «Amard» => [[порсии миёна]] «Amol» => порсии нав «آموی» (бар асари қоъидаи табдили rd => l ва d => y дар забони порсӣ. Чунончӣ, ПБ θard => [[Порсии миёна|ПМ]] sāl => ПН сол; ПБ *baudah- => [[Порсии миёна|ПМ]] bōy => ПН бӯй).
 
Омуй муҳимтарин гузаргоҳи Вахш дар роҳи [[Марв]] ба [[Бухоро]] буд ва аз ин рӯ номаш бар рӯду регзори гирду канораш низ гузашт. Аз инҷост ки Одам-уш-шуаро [[Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ]] ин рӯдро «Оби Ому» ва Қароқумро «Реги Ому» хондааст.
 
Арабҳо Вахшро «'''наҳр'''» ва «'''ҷайҳун'''» хонданд, ки ҳамон «[[рӯд]]» аст. Аз инҷост, ки Фарорӯдро «[[Мовароуннаҳр]]» ({{lang-fa|'''«ماوراءالنهر»'''}}) ва Вахшро «Ҷайҳун» ({{lang-fa|'''«جیحون»'''}}) ва Омуйро «Омул» ({{lang-fa|'''«آمل»'''}}) номиданд ва барои бозшинохтанаш аз Омули Табаристон онро Омули Ҷайҳун ({{lang-fa|«'''آمل جیحون'''»}}) ва Омули Шатт ({{lang-fa|«'''آمل الشط'''»}}) низ навиштанд. Ногуфта намонад, ки Варазрӯд худ бозмонда аз «'''paradraya'''» дар порсии бостон аст.
 
Омулро муғулҳо вайрон карданд ва чанде пас вайронаҳояш '''Чаҳорҷӯй''' ном гирифт то ин ки туркманҳо Туркманободаш[[Туркманобод]]аш ном гузоштанд.
 
== Пайнавиштҳо ==
<references/>
 
== Инҷоро ҳам бингаред ==