Муҳаммад ибни Мӯсои Хоразмӣ: Тафовут байни таҳрирҳо
Content deleted Content added
х r2.7.3) (робот илова карда истодааст: new:मुहम्मद इब्न मूसा अल-ख़्वारिज़्मी |
No edit summary |
||
Сатри 8:
|Вазифа=
}}
Абуабдуллоњ Муњаммад ибни Мўсо Ал-Хоразмї
Абу Љаъфар Муњаммад ибни Мўсо Ал-Хоразмї риёзидон, астроном ва љуѓрофидони бузурги эронитабор мебошад. Ў таќрибан соли 780 дар Хоразм (њозира Хива,Ўзбакистон) ба дунё омада, соли 850 вафот кардааст. Номи пурраи ў Абуабдуллоњ (ё Абуљаъфар) Муњаммад ибни Мўсо Ал-Хоразмї мебошад.
Муњаммад Ал-Хоарзмї
Дар яке аз навиштаљотњояш мегуяд:
- Ман китобе бо номи “Алљабра вал муќобала” навистаам, ки дорои саволњои осону душворва муодилањои арифметикї мебошад. Ин барои одамон бисёр зарур аст.
Маълумот дар бораи шарњи њоли ў ќариб, ки дар таърих боќї намондааст. Ба мо њатто рўзи аниќи таваллуд ва вафоти ў омада нарасидааст. Фаќат њаминаш ба мо маълум аст, ки ў дар охири асри VIII ба дунё омада ва нимаи аввали асри IX аз дунё гузаштааст. Њозир шартан соли таваллуди Ал-Хоразмї 783 ва соли вафоташ 850 ќабул карда шудааст. Дар баъзе сарчашмањои таърихи Ал-Хоразмї бо номи “Ал-Маљусї” яъне пайрави дини зардуштї ёд мешавад. Аз ин маълум мешавад, ки гузаштагони вай пайрави дини зардуштї будаанд.Ал-Хоразмї ба он олимони асри миёна тааллуќ дорад, ки барои кору фаъолият ба маркази хилофати араб- шањри Баѓдод љалб карда шуда буд. Дар он ваќт ин гуна олимон кам набуданд. Дар байни муоссирони Ал-Хоразмї ки дар Баѓдод зиндагї мекарданд, метавонем олимони бузургеро ба мисли ситорашиноси машњур Абулаббос Ахмад Ал-Фарѓонї ва Ањмад ибни Абдуллоњ Ал-Марвазї ки бо номи Њабаш Ал-Њасиб шинохта мешавад муаррифї кунем. Баромади якумаш аз Фарѓона ва дигараш аз Марва мебошад. Шањри Баѓдод дар солњои 60-уми асри VIII азтарафи халифа Ал-Мансур, ки аз сулолаи Аббосиён будва солњои 754 то 775 њукумронї кардааст, бунёд ёфтааст. Пойтахти давлат, ки љойњои зиёдеро инѓол карда буд, дар муддати кўтоњ маркази савдо, илм ва маданият шуд.Давлати калонро идоракунї осон набуд.Њокимони Хилофат дарк карданд, ки наќшањои иќтисодию њарбии худро бе азхудкардани донишњои халќњои тасарруфшуда дар њаёт татбиќ кардан номумкин аст. Бинобарин Њокимон барои инкишофи он мувофиќат карданд. Дар Баѓдод мактаби калони илмї пайдо шуд, ки ба худ олимони зиёдеро аз кишвархои гуногун љалб намуд. Китобхона сохта шуд, ки бо китобњои зиёд ва мењнатњои ќиммати илмї таљњизонида гашта буд.Аз њама муњимаш дар он ваќт дастовардхои Юнони Ќадим ва класиконро љамъоварї ва ба забони арабї тарљума карданд. Барои хариди дастнависњо экспедитори махсус равон карда шуд. Диќќати махсус бисёртар ба илмњои даќиќ – риёзї, ситорашиносї, геодезия ва географияи математикї дода шуд.Илмњои ситорашиносии Њиндї низ омўхта шуд. Олимони Баѓдод дар асрњои VIII-IX на танњо тарљумонњо ва эзоњкунандагон, балки мустаќилона фаъолияткунандагон буданд. Дар ин роњ дастовардњо ва натиљањои зиёд дар соњањои гуногуни илм ба даст оварданд. Ворисони халифа Ал-Мансур роњи ўро давомдода меросашро зери њимоя карор доданд. Набераи ў Њорун Ар-Рашид, ки солњои 786-809 њукумрони кардааст, бо ќиссаи “Њазору як шаб” бисёр машњур аст. Гулгулшукуфоии зиёди илмї дар Баѓдод бештар замони писари Њорун Ар–Рашид-Халифа Ал-Мамун, ки солњои 813-833 њукумрони кардааст ба даст омадаанд. Дар замони ў Дар Баѓдод хонаи њикмат “Байт-ул-Њикмат” ташки ёфта буд. Дар Байт-ул-Њикмат китобхонаи бой дорои дастнависњои ќадимтарин ва расадхонаи ситорашиносї љой дошт. Дар баѓдод дар баробари дигар олимњо Ал-Хоразмї солњои зиёд кору фаъолият кардааст. Таърихнависи шинохтаи асри X Ан-Надим хабар медињад, ки Муњаммад ибни Мўсо аз Хоразмї ба Байт-ул-Њикмат бо даъвати Халифа Ал-Мамуна омада буд.То соли 813 Ал-Мамуна дар Марва зиндагонї мекард. Дар онљо бо Ал-Хоразмї во хўрда ўро ба Баѓдод даъват менамояд.
Олимони Байт-ул-Њикмат дар фанњои риёзиву ситорашиносї сањми беандоза калон гузоштаанд. Арзиши камони 1° наздики ба вокеият (111 км) ёфта шуда буд. Таърихшиносон бар он аќидаанд ки дар ин кор сањми Ал-Хоразмї аз њама бештар аст. Каме дертар алоќаманд бо номи Ал-Хоразмї дар соли 847 њангоми марги халифа Ал-Восиќ ёд мешавад, ки ин далели дар маросими дафни халифа иштирок кардани Ал-Хоразмиро нишон медињад. Ба ин васила фањмидан мумкин аст, ки дар бораи зиндагии нобиѓаи бузурги осиёимиёнагї тамоман далелњои кам боќї мондааст. Барои њамин таърихшиносон бояд ба дастовардњои асосии ў такя кунанд. Ин рафтор метавонад далели зиёдеро барои мо равшан кунад. Мароќзоњиркунии бештари Ал-Хоразмї дар омўзиши илмњои риёзї, ситорашиносии амаливу назариявї ва географияву таърих ошкор мешуд. Њамаи мењнатњо ва дастовардњои ин олими бузурги асримиёнагии тољик то ба мо омада нарасидаанд. Дар баъзе навиштаљотњои шоирону нависандагони асримиёнагї мењнатњои Ал-Хоразмї навишта шудаанд, аммо онњо низ то ба мо наомадаанд. Рисолаи географии Ал-Хоразмї “Китоби тасвири замин” якумин дастоварди бузурги географї ба забони арабї мебошад. Ў мањорати баланди худро дар сарзаминњои дури Шарќ нишон дода тавонист. Тибќи гўфтаљотњои таърихшиносони Шарќ мероси илмии Ал-Хоразмї кам боќи мондааст. Аз ў ба мо китобњои зерин боќї мондаанд:
1. «Китоби дар мавриди њисоби њиндї»
2. «Китоби мухтасари алљабра вал муќобала»
3. «Љадвали нуљум»
4. «Китоби тасвири замин»
5. «Китоби сохтусози астролобї»
6. «Китоби иќдомоти астролобї»
7. «Китоби соатњои офтобї»
8. «Рисолаи дар таърифи идњову анъанањои яњудиён»
9. «Китоби таърих»
Аз инњо то ба мо њамаги њафтояш бо дастнависњо омада расидаанд. Эњтимол аст, ки гуё навиштаљотњои худи Ал-Хоразмї аст ё эзоњкорони асримиёнагї онњоро навиштаанд. Китоби “Дар мавриди њисоби њиндї”-и Ал-Хоразмї аввалин бор њалли муодилањои арифметикиро равшан менамояд, ки ин китоб дар асри XII ба забони лотинї тарљума шудааст ва њоло дар Кембриљ нигоњ дошта мешавад. Дар лотинї номи Ал-Хоразмї “Алгаризмї” талаффуз мешавад. Баъдан ин ном бо унвони “Алгоритм” шинохта шуд, ки пайдарпайии иљроиши амалњоро мегуянд. Ал-Хоразмї якумин шахсе буд, ки дар њисоб раками нулро кашф кард ва ин боиси омузиши ададњои манфї гардид. Китоби “Таърих” – и Ал-Хоразмї дар бисёрии ёдоштњои асриминагї оварда мешавад. Барои њамин Ал-Хоразмї њамчун аввалин таърихнависи бо забони арабї менавистагї шиноњта мешавад. Боз ёд мешавад ки ў муаллифи китоби “Дар мавриди мусиќї” низ мебошад. Дер ё зуд мењнатњои ў ба мо равшан мегардад вабароямон далелњои кофї медињанд, ки Ал-Хоразмї яке аз бузургтарин олимон ва нобиѓањои асримиёнагї ба шумор меравад.
. <ref>al-Daffa 1978</ref>
== Тарҷумаи ҳол ==
| |||