Шоҳаншоҳии Ҳахоманишӣ: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
Addbot (баҳс | ҳисса)
х Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q389688 (translate me)
х Тахрир
Сатри 1:
'''Давлати Ҳахоманишиҳо''' - дар замонҳои қадимтарин дар хоки [[Эрон]] қабилаҳои [[Ориёӣ]] зиндагӣ мекарданд. Баъдтар ба он ҷо баъзе қабилаҳои дигар низ омада сокин шуданд. Дар оянда аз онҳо халқҳои форсизабон ба вуҷуд омадаанд, [[Ориёӣ]] ба чорводорӣ ва зироатпарварӣ машғул буданд. [[Қабилаҳои ориёӣ]] аз се табақа – коҳинҳо, ашроф ва аҳли соҳибихтиёри ҷомеа, чорводорону зироатпарварон ва касибон иборат буданд.
Дар бораи ориёни Эрони Қадим дар китоби муқаддаси дини зардуштия «[[Авесто]]» маълумот дода шудааст. Роҳбарони қабилаҳои ориёӣ пешвоён ва подшоҳон буданд. Ҳокимияти онҳо хеле мустаҳкам буд. Қабилаҳо одатан аз байни худ раҳбаронро интихоб мекарданд. Мартабаи пешвои қабила ва шоҳ меросй ҳам буд. Пешвоён ва шоҳони қабилаҳо бо ҳамроҳии шӯрои қабила ҳамаи масъалаҳои қабиларо ҳаллу фасл мекарданд. Дар ҳазорсолаи II пеш аз милод бо мақсади ҳимоя аз ҳуҷумҳои сершумори қабилаҳои ҳамсоя қабилаҳои ориёии эронӣ иттифоқи қабилаҳоро ташкил намуданд. Дар баъзе минтақаҳои Эрон аз ин ҳам пештар иттифоқҳои қабилаҳои ориёӣ таъсис ёфта буданд, ки онҳо давлатҳои аввалини қадимтарини мардуми форсизабонро ташкил намуданд.
 
== Ташкилёбии Давлати Ҳахоманишиҳо ==
Ба иттифоқи қабилаҳои эронӣ на ҳама вақт муяссар мешуд, ки худро аз ҳуҷумҳои душманон муҳофизат карда тавонанд. Барои ҳамин, ба онҳо лозим меомад, ки иттифоқҳои қабилаҳояшонро калонтару мустаҳкамтар кунанд. Қабилаҳои сершумори хурд омада, бо ихтиёри худ ба иттифоқи қабилаҳои пурзӯртар якљоя шуда, онҳоро боз хам пурқувваттар мегардонанд. Сохти ин иттифоқҳои қабилаҳо ба сохти давлатӣ монанд мешуд.
[[Акс:Persian_Empire,_490_BC.png|right|thumb|Империяи Ҳахоманишиён]]
 
Дар миёнаҳои асри VI пеш аз милод дар Форс давлате бо номи [[Ҳахоманишиён]] таъсис меёбад. Асосгузори ин давлат писари Куруши I [[Куруши Кабир|Куруши II]]-ро ([[Куруши Кабир]] ([[Хатти ниёгон]]: کورش کبیر)) мешуморанд, ки ӯ солҳои 550 -529 пеш аз милод ҳукумронй кардааст. Номи давлат аз номи сулолае, ки Куруш[[Куруши Кабир]] ба он он тааллуқ, гирифта шудааст. Куруш худро «шоҳи Ашан» ва «шоҳи Порсу», яъне шоҳи Форс меномид. Барои васеъ кардани давлати худ Куруши II бар зидди шоҳи Модҳо – Астиаг љанг карда ва пойтахти он шаҳри Экбатан (Ҳамадон)–ро забт карда, тобеи давлати худ мегардонад. Ғалабаи Куруши II бар шоҳи Модҳо аз он сабаб осон гардид, ки халқи он бар зидди шоҳ Астиаг шӯриш бардошта буд. Мувофиқи ривояте шӯришгардон шоҳи худ – Астиагро дастгир карда, ба Куруш месупоранд. Вале Куруши II ӯро қатл накарда, баръакс, ба мартабаи баланд мушарраф мегардонад. Баъди забти Модҳо Куруши II љангҳои истилогаронаи худро давом дода, Арманистон ва Каппадокияро забт мекунад. Баъд аз ин Куруш[[Куруши Кабир]]нияти ҳуљум ба Бобулро кард. Шоҳи Бобули нав дар давраи ҳукмронии Навуходоносори II ба давлати пуриқтидор табдил ёфта буд .
Барои ҳамин забти он кори осон набуд. Мушкилии забти Бобул дар он буд, ки шоҳи Лидиён Крез ва шоҳи Миср – фиръавн Яхмост II бо ҳамроҳии Бобул бар зидди давлати Форс иттифоқ баста буданд. Барои ҳамин Куруш аввал ҳокимияти худро дар Осиёи Ғарбӣ ва махсусан дар Осиёи Хурд мустаҳкам карда, одамон ва дороии давлатҳои ишғолкардаро барои мустаҳкам намудани давлат ва қӯшуни худ истифода бурд. Курши II аввал давлати заифтари ин иттифоқ – Лидиёнро торумор ва ба давлати худ ҳамроҳ мекунад. Баъд тамоми қувваро бар зидди Бобул равон кард. Миср ба Лидиён ва Бобул ёрӣ нарасонд. Дар ин ҳолат Куруш бо мушкилии зиёд Бобулро ҳам ишғол кард.
Куруш ба ин қаноат накарда мамлакатҳои зиёди дигарро ҳам забт карда, империияи бузурги Ҳахоманишиёнро ташкил намуд. Баъд аз Куруши II дар яке аз љангҳо ба тахти подшоҳии Ҳахоманишиён писари ӯ Камбиз менишинад. Дар давраи ҳукмронии ӯ дар мамлакат ошӯбҳои бисёре сар мезананд. Баъзе вилояту давлатҳои забткардашуда аз ҳайати давлати Ҳахоманишиён мебароянд. Ба Камбиз лозим омад, ки барои пахш кардани шӯришҳои сершумор вақти тулонӣ ва қувваи зиёд сарф кунад. ӯ ба мақсад ноил шуданаш қувва љамъ карда, соли 526 пеш аз милод ба Миср лашкар мекашад. Ҳангоме, ки лашкари Ҳахоманишиён ба Миср наздик мешуд, шоҳи Яхмоси II ногаҳон вафот мекунад. Ба тахти фиръавнии Миср Псамтики III менишинад, вале ба ӯ муяссар намешавад, ки Мисрро аз истилои форсҳо наљот бидиҳад. Лашкари мисриҳо дар наздикии Полузия ва Мемфис аз форсҳо сахт шикаст мехӯрад.
Сатри 12:
 
== Сохтор ==
Тамоми '''Давлати Ҳахоманишӣ''' ба вилоятҳои молиётдиҳандаи ҳарби, яъне сатрапиҳо таксим гардида буд, ки онҳоро волиҳо (сатрапҳо) идора мекарданд. Чи навъе, ки Геродот хабар медиҳад (lll,89-94), дар аҳди Дорои- l (522-486 пеш аз милод) шумораи ин қабил вилоятҳо ба 20 мерасид. Волиҳо, ки бевосита ба подшоҳ итоат мекарданд аксаран аз байни форсҳо таъин карда мешуданд. Вазифаи воли асосан аз ҷамъоварии андоз ва нигаҳдории қӯшун иборат буд. Вай инчунин ҳақ дошт бо ҳамсоягони итоат накарда, муносибат намояд ва бо ризоияти подшоҳ метавонист, ҳатто бар зидди онҳо лашкар кашад. Мансаби воли бештар мероси буд.
 
Боҷу хироҷғундорӣ аз муҳимтарин амалҳои дастгоҳи давлатӣ ҳисоб мешуд. Мувофиқи ислоҳоти дар соҳаи молиёт ҷорӣ намудаи Дорои I ҳар вилоят мебоист андози солонаро бо пул адо кунад.
Сатри 20:
Ахолӣ аз ин кабил андозу хироҷҳои зиёд ба азобу кулфатҳои тоқатшикан дучор мегардид. Вай барои додани молиёт аксар вақт замини худро ба судхурҳо гарав мегузошт ва ё ҳатто фарзандони худро ба ғуломӣ мефурухт.
 
[[Осиё Миёна]] ба чор сатрапӣ тақсим шуда буд. Қабилаҳои кӯчманчии сокини канораҳои баҳри Каспӣ, ба қавли Геродот, ба таркиби сатрапии ХI дохил шуда, солона ба маблағи 200 таланти нуқраи бобулӣ хироҷ медоданд. [[Хоразм]], [[Суғд]] ва Порт сатрапии XVI буда, 300 талант андоз мепардохтанд. Бохтар сатрапии XII ба шумор рафта, 360 талант андоз мепардохтанд. Ниҳоят сакоиҳои вилояти XV-ро ташкил намуда, ба маблағи 250 талант андоз медоданд.
 
Яке аз воситаҳое, ки Ҳахоманишиҳо аз аҳолии [[Осиёи Миёна]] андозҳои иловаги мегирифтанд, бастани дарғот буд. Ахолӣ аз беоби ба танг омада, маҷбур мешуд, ки барои кушодани дарғот хироҷи иловагӣ бидиҳад. Геродот дар ин бора менависад:
Сатри 36:
 
Давлати бузурги Хахоманиши, ки яке аз пуриктидортарин империяи чахони ахди кадим хисоб меёфт, мавчудияти худро беш аз 200 сол нигох дошта, дар таърихи Шарки бостони мавкеи ба назар намоёне ишгол намуд. Созмонхои иктисодию сиёси ва анъанахои мадание, ки дар давраи Хахоманиши ба вучуд омада буданд, карнхо махфуз монда, дар
давлати императории [[Искандари МакдуниМакедонӣ|Искандари Макдунӣ]],давлатхои Портходавлатҳои Портҳо [[Давлати Сосониён|Сосониён]] ва халкхоихалқҳои [[Осиёи Миёна]] низ давом карданд.
 
Хахоманихо бар хилофи дигар подшохони пешиназамони Шарки кадим, нисбат ба оину мазхабхои соири халкхо хеле ботахаммул муносибат карда,хатто маъбаду калисохои кишвархои мухталифро дубора баркарор намуданд. Хусусан асосгузори давлати Хахоманиши Куруш дар ин кор шухрати зиёде пайдо карда буд.Дар замони Хахоманишихо барои тичорати байналхалки шароити
Мусоид фарохам омада буд. Саёхон ва донишмандон метавонистанд ба кишвархои тобеи давлати Хахоманиши сафар кунанд. Бисёр намояндагони маъруфи маданияти Юнони КадимҚадим (Гекатей, Геродод, Демокрит) он вактхо ба кишвархои машрикзамин
саёхат намуда, хамватанони худро бо комёбихои мадании халкхои ШаркШарқ шиносониданд.
 
Хамаи ин ба вусъати уфукхои маданияти тобеиёни давлати Хахоманиши боис гардида,ба инкишофи алокаи байни намояндагони халкхои гуногун мусоидат намуд.Дар замони Хахоманишихо дар дохили хар як кишвари тобеи онхо намояндагони халкхои мухталиф хамрох зиндаги ва кор мекарданд.
Чунончи, дар чазираи Элефантинаи назди сархади Нубия ва дар шахри Мемфиси Миср мисриён, форсхо,
яхудиён, финикихо ва гайра зиста, бо хам дар муомила буданд. Аксар вакт онхо урфу одатхои динии якдигарро пазируфта, на факат ба худоёни худ,балки ба худоёни дигар хам сачда меоварданд, хатто номхои худро иваз намуда, номхои дигаронро кабул мекарданд. Дар Нишопур ва дигар шахрхои Бобул бобулихо, мисрихо, карихо, лидихо,мидихо, яхудихо,хиндуихо,сакоихо,брохтарихо,хоразмихо ва гайра бо хам зиндаги ва кор мекарданд.Дар Шуш, Истахр ва шахрхои дигар садхо ва хазорхо ахли Миср,Бобул, Юнон ва гайра зиндаги ба сар мебурданд.
Бобул, Юнон ва гайра зиндаги ба сар мебурданд.
Ба ин шахрхо аз Хиндустон сар карда,то Миср намояндагони халкхои гуногун доимо рафтуо менамуданд.Маданияти модди вамаънавии халкхои мухталиф ба хам омезиш ёфта, дар замони он тадричан маданияти давлати Хахоманиши, ки бештар аз синтези донишхои илми, хунару санъат ва акоиди мазхабии бисёр кишвархо иборат гардида буд, ба вучуд омад. Бисёр халкхо, аз чумла халкхои Осиёи Миёна хам, ба ин маданият сахми худро гузоштаанд.
 
Дар давлати Хахоманишихо, махсусан бохтарихо, хоразмихо, сугдихосуғдихо, портхо, марвонихо,сакоихо ва дигар халкхои Осиёи Миёна роли бузурге бозидаанд.
Достони халкии эрони, ки аз фикрахои бокимондаи ,,Таърихи Форс” ном асари табиби дарбори Ардашери 2 - Ктесий ба мо маълум аст, аслан дар вилояти Осиёи Миёна, бештар дар махалхои бохтарихова сакоихо офарида шудааст. Баъдтар вай ба тарафхои Гарб интишор ёфта, пас аз тагироту иловахо асоси хамосаи Миллии эрониро фарохам овард. Бисёр сюжетхои ин достон ба ,,Шохнома”-Фирдавси дохил гардидаанд.
Оини Зардушти[[Зардушт]]и,ки дар Осиёи Миёна ба зухур омада буд, дар замони Хахоманишихо ба [[Эрон]] ва боз дуртар ба тарафхои Гарбғарб пахн шуда, баъдхо мазхаби давлатии эронихо карор гирифт. Хануз дар асри 5 дар шахри Мемфиси Миср маъбади худои эрони
Митра вучуд дошт. Дар давраи империяи [[Рим]] парастиши Митра дар бисёр мамлакатхо расм гардида, то чазирахои [[Британия]] расида буд.
 
Халкхои Осиёи Миёна ва Эрон дар бобати либос хам умумият доштанд, хусусан либоси хоразмихо, бохтарихо ва дигар халкхои Осиёи Миёна хеле монанд буд, зимнан сакоихои тиграхур бештар бо кулохи худ фарк мекарданд.Либоси онхо аз нимтанаи тасмакалон ва шалвори кутох иборат буд. Намояндагони халкхои Осиёи Миёна дар накшхои барчастаи Бесутун,Тахти Чамшед ва Накши Рустам тасвир ёфтаанд,ки ин барои донистани хусусиятхои антропологи ва этнографии ин халкхо ахамияти багоят калон дорад.Ин ёдгорихо нишон медиханд.ки либоси форсхо хам айнан мисли либоси мардумони Осиёи Миёна будааст.
Нихоят, халкхои Осиёи Миёна дар офариниши осори бошукухи санъати Хахоманиши хиссаи бузурги модди гузоштанд.Тибки навиштачоти Доро, барои сохтмони касри Шуш аз Бохтар тилло, аз Сугд лочувард ва акик, аз ХорпазмХоразм Фируза бурдааст.
 
Ин маълумот,инчунин ахбори муаллифони кадим ва хафриёти бостоншиноси аз дарачаи баланди тараккиёти кори маъдан дар Осиёи Миёна ва таъсири он ба пешрафти кори маъдан дар Эрон шаходат медиханд. Ногуфта намонад, ки лочуварди Осиёи Миёна ва Хиндустон, Бобул ва Миср хам мавриди истфода будааст.Вилояти Осиёи Миёна нахустин бор бо хат пас аз дохил шудан ба хайати давлати Хахоманиши ошнои пайдо карданд. Ин системаи хат дар Осиёи Миёна ва Эрон муддати чандин аср, то давраи истилои арбхо мавчудияти худро нигох доштанд.
Line 65 ⟶ 64:
Баркароршави ва тамоми давраи мавчудияти давлати Хахоманишихобо авч гирифтани муборизаи синфии оммаи халк бар зидди истисморкунандагон алокаманд гардидааст. Давлати Хахоманишихо хам, мисли тамоми дигар империяхо, бо чангхои истилогарона
ва фуру нишондани шуришхои кавму тоифахои гуногуни дохили мамлакат ба вучуд омада, вусъат пайдо кардааст. Вале дар баробари ин, чунон ки зикр гардид, ба миён омадани иттиходияи чандин кишвархо ба тараккиёти тамаддуни Шарк ва тахкими робитахои мутакобили иктисодию мадании бисёр халкхо мусоидат намуд.
 
== Осиёи Миёна дар ҳайати давлати Ҳахоманишиҳо ==
Мувофиқи маълумоти сарчашмаҳо, кисмати муҳими Осиёи Миёна дар ҳайати давлати Ҳахоманишӣ қарор гирифта буд. Дар навиштаҷоти Тахти Ҷамшед қайд шудааст, ки давлати Ҳахоманишӣ аз сарзамини «сакоиҳои паси Суғд» то Кӯш (Эфиопия) масоҳати бузургеро ишғол мекард. Бо чунин ақида мумкин аст розӣ шуд, ки «сакоиҳои паси Суғд» ҳамон сакоиҳои он суӣ дарёи Сир мебошанд, яъне, онҳое, ки дар ҷараёнгоҳи боло қисман миёнаи ин дарьёи Осиёи Миёна зистаанд. Хоразм, Суғд, Бохтар, Порт, аксари вилоятҳое, ки сакоиҳои бодиянишин сукунат доштанд, - ҳама дар овони нашъунамои давлати Ҳахоманишӣ ба ҳайати он дохил мешуданд.
Сатри 70:
Бохтар то охирин лаҳзаҳои мавҷудияти давлати Ҳахоманишӣ дар тахти тасарруфи он буда, муҳимтарин маркази шарқии ин давлат ҳисоб меёфт. Нуфузи зиёд ва имкониятҳои фаровони иқтисодию ҳарбии Бохтар ва вилоятҳои тобеъи он мавқеи ин кишварро дар ҳаёти иқтисоди ва сиёсии тамоми қисмати шарқии давлати Ҳахоманишӣ муайян мекард. Аҳамияти Бохтар дар муборизаҳои сулолави барои тахти шоҳаншоҳи низ хеле бузург буд. Зоҳиран, аъёну ашрофи бохтарӣ сиёсати ҷудоиталабиро ҷорӣ карда, дар айни замон гоҳо тарафи ин ва ё он даъвогари тахтро мегирифтанд ва кӯшиш мекарданд, ки дар умури давлат баробари форсҳо мавқеи роҳбарикунанда дошта бошанд.
 
Тамоми давлати Ҳахоманишӣ ба вилоятҳои молиётдиҳандаи ҳарби, яъне сатрапиҳо таксим гардида буд, ки онҳоро волиҳо (сатрапҳо) идора мекарданд. Чи навъе, ки Геродот хабар медиҳад (lll,89-94), дар аҳди Дорои- l (522-486 пеш аз милод) шумораи ин қабил вилоятҳо ба 20 мерасид. Волиҳо, ки бевосита ба подшоҳ итоат мекарданд аксаран аз байни форсҳо таъин карда мешуданд. Вазифаи воли асосан аз ҷамъоварии андоз ва нигаҳдории қӯшун иборат буд. Вай инчунин ҳақ дошт бо ҳамсоягони итоат накарда, муносибат намояд ва бо ризоияти подшоҳ метавонист, ҳатто бар зидди онҳо лашкар кашад. Мансаби воли бештар мероси буд.
 
Боҷу хироҷғундорӣ аз муҳимтарин амалҳои дастгоҳи давлатӣ ҳисоб мешуд. Мувофиқи ислоҳоти дар соҳаи молиёт ҷорӣ намудаи Дорои I ҳар вилоят мебоист андози солонаро бо пул адо кунад.
Сатри 81:
Яке аз воситаҳое, ки Ҳахоманишиҳо аз аҳолии Осиёи Миёна андозҳои иловаги мегирифтанд, бастани дарғот буд. Ахолӣ аз беоби ба танг омада, маҷбур мешуд, ки барои кушодани дарғот хироҷи иловагӣ бидиҳад. Геродот дар ин бора менависад:
 
"…Вақте, ки онхо беоб монданд, ба аёли худ ба Форс мераванд, дар назди дари қасри подшоҳ ҷамъ шуда, доду фиғон мебардоштанд; подшоҳ аҳволи ин мӯҳтоҷонро дида, амр мекунад, ки дарғотҳоро кушода, обро ба сӯи дашт сар диҳанд. Ҳамин ки замин аз об сер шуд, боз дарғотҳоро мебанданд ва бо амри подшоҳ дарғотҳои дигарро барои дигар мӯҳтоҷони об боз мекунанд. Аз руи ин ривоятҳо ба ман маълум аст, ки подшоҳ гайр аз андозҳои муқаррарӣ ба ивази кушодани дарғотҳо пули бисёр меситонад".([[Бобоҷон Ғафуров]]).
 
Муайян кардани ин ҷои дарғот, ки аз рӯи суханони Геродот дар дарёи Акес вокеъ гардида будааст, кори хеле душвор аст. Ба тибқи ақидаи аксари муҳаққиқон, ин дарғот дар дарёи Теҷен - Ҳарируд аст, ки аҳъёнан дарёи Мурғоб меноманд. Кӯшишҳои боз ҳам аниқтар муайян кардан хам ба назар мерасад.
Сатри 87:
Зоҳиран, дар аҳди ҳукумронии ҳахоманишиҳо иншоотҳои калони объёрӣ дар дасти (ва ё таҳти назорати) маъмурони ҳахоманишӣ карор гирифта буданд. Вазъияти аҳолии меҳнатӣ дар давраи ҳукумронии ҳахоманишиҳо фавқулода вазнин буд. Қабилаву халқҳои озодихоҳи Осиёи Миёна муттасил ба муқобили ҷавру зулми подшоҳони форс шӯриш мебардоштанд.
 
Ҳанӯз аз нимаи дуввуми асри IV пеш аз милод хоразмиҳо давлати мустақили худро таъсис менамоянд. Дар ин вақт сакоиҳо ҳам аз тобеяти ҳахоманишиҳоҲахоманишиҳо берун меоянд.
 
Давлати Ҳахоманишӣ тазоҳури равшани давлати ҳарбии ашрофии ғуломдорӣ ба шумор мерафт, ки табақаҳои ҳукумрон ва соҳибимтиёзи он аз форсҳо ва қисман мидиҳо иборат буданд. Дар маҳалҳо, алалхусус дар вилоятҳои аз марказ дури давлати ҳахоманиши ҳокимияти маъмурони «худӣ», яъне осиёмиёнагӣ хеле қавӣ буд: инак, ҳахоманишиҳоҲахоманишиҳо ва ашрофи маҳаллӣ якҷоя ба аҳолии сатрапиҳои Осиёи Миёна зулму ситам мекарданд.
 
== Нигаред ==
Сатри 95:
 
[[Гурӯҳ:Таърих|*]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Тоҷикистон|*]]
 
{{Link FA|fr}}