Мактабҳои усули нав: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
Ibrahim (баҳс | ҳисса)
removing unrelated interwiki links
х илова
Сатри 1:
==Мактабҳои усули нав ([[Мактабҳои усули ҷадидияҷадид]])==
 
Дар охири асри XIX - аввали асри XX муносибати як гурўҳ зиёиёни пешќадам нисбат ба таълими мактабҳои усули кўҳна, таѓйир ёфта буд. Ин гурўҳи зиёиён яке аз сабабҳои асосии ќафомондагии диёри худ ва мардуми онро дар мављудияти чунин усул дида, дар андешаи ислоҳи он буданд.
Замони нав (баъд аз тобеъ гардидани Осиёи Миёна ба империяи Русия – нимаи дуюми асри XIX) – замони инкишофи муносибатҳои молию пули дар иктисодиёти кишвар (генерал-губернатории Туркистон) зарурияти ислоҳоти мактабҳои усули кўҳнаи маърифати исломи ва таффакури мардуми маҳаллиро талаб мекард. Зарурияти бунёди '''мактабҳои усули нав''' ба миён омад. Зеро, дар мактабҳои усули нав ба талабагон дар баробари хондани “Ќуръон” ва азхуд намудани асосҳои дини ислом,инчунин, риёзиёт, ҷуѓрофия, таърих ва фанҳои дигари дунявиро меомўхтанд. Омўхтани илмҳои дуняви диќќати талабагонро бештар ба олами ҳасти ҷалб мекард, ки ин махсусан дар замони нав барои васеъ намудани дараҷаи дониш ва аз ҷиҳати маънави бедор намудани наврасон наќши мусбатро мебозид. Мухлати таҳсил дар аксари мактабҳои усули нав чорсола, дар баъзе шаҳрҳо, аз ҷумла дар Тошкент шашсола буд.
 
Дар охири асри XIX - аввали асри XX муносибати як гурўҳ зиёиёни пешќадампешқадам нисбат ба таълими мактабҳои усули кўҳна, таѓйиртағйир ёфта буд. Ин гурўҳи зиёиён (ҷадидон ба монанди [[Маҳмудхоҷа Беҳбудӣ]], [[Абдуқодир Шакурӣ]], [[Садриддин Айнӣ]], [[Мунзим]], мулло Салоҳиддин, мулло Шамсиддин ва диг.) яке аз сабабҳои асосии ќафомондагииқафомондагии диёри худ ва мардуми онро дар мављудиятимавҷудияти чунин усул дида, дар андешаи ислоҳи он буданд.
Замони нав (баъд аз тобеъ гардидани Осиёи Миёна ба империяи Русия – нимаи дуюми асри XIX) – замони инкишофи муносибатҳои молию пули дар иктисодиёти кишвар (генерал-губернатории Туркистон) зарурияти ислоҳоти мактабҳои усули кўҳнаи маърифати исломи ва таффакури мардуми маҳаллиро талаб мекард. Зарурияти бунёди '''мактабҳои усули нав''' ба миён омад. Зеро, дар мактабҳои усули нав ба талабагон дар баробари хондани “Ќуръон”“Қуръон” ва азхуд намудани асосҳои дини [[ислом]], инчунин, [[риёзиёт]], ҷуѓрофия[[ҷуғрофия]], [[таърих]] ва фанҳои дигари дунявиро меомўхтанд. Омўхтани илмҳои дуняви диќќатидиққати талабагонро бештар ба олами ҳасти ҷалб мекард, ки ин махсусан дар замони нав барои васеъ намудани дараҷаи дониш ва аз ҷиҳати маънави бедор намудани наврасон наќшинақши мусбатро мебозид. Мухлати таҳсил дар аксари мактабҳои усули нав чорсола, дар баъзе шаҳрҳо, аз ҷумла дар Тошкент шашсола буд.
==Бунёди мактабҳои усули нав==
 
===Кишвари Туркистон===
Дар шароити кишвари Туркистон ташкили мактабҳои русии маҳалли кушодани мактабҳои усули навро тезонид. Зеро, ин воќеиятвоқеият зиёиёни пешќадамипешқадами кишварро водор намуд, ки зудтар оид ба таќдири халќи худ чораҳои амалие андешанд. Бо дастгирии бойҳои маҳаллимаҳаллӣ, мулло Салоҳиддин, - с. 1898 дар ЌўќандҚўқанд, мулло Шамсиддин - с.1899 дар Андиҷон ва ќориқори Манон - дар Тошкент мактабҳои усули нав, бо таълим ба забони ўзбекиўзбекӣ ташкил ёфтанд.
 
Нахустин мактаби форсии тоҷикитоҷикӣ бо ташаббуси маорифпарвари самарќандисамарқандӣ - '''АбдуќодирАбдуқодир ШакуриШакурӣ''' кущода шудааст. '''Мактаби аввалин с. [[1901]]''' дар гузари Хоҷазудмуроди шаҳри Самарќанд [[Самарқанд]] кушода шуд. Баъдтар, ШакуриАбдуқодир Шакурӣ дар деҳаи Раҷабамини Самарќанд[[Самарқанд]] ва с.1903 дар гузари ЌўшҳавзҚўшҳавз мактабҳои усули навро бунёд намудааст. С.Айни[[Садриддин Айнӣ]] с. [[1908]] ҳангоми бори аввал ба Самарќанд[[Самарқанд]] сафар намуданаш, бо ҳамроҳии М.А. Мунзим маҳз бо фаъолияти ҳамин мактаб шинос шудааст. Аз ҳамон рўзи шиносои бо мактаби А.ШакуриАбдуқодир Шакурӣ сар карда, мегўяд ў “фикри мактаб тамоми маѓзи моро ишѓол кард.”
Дар шароити кишвари Туркистон ташкили мактабҳои русии маҳалли кушодани мактабҳои усули навро тезонид. Зеро, ин воќеият зиёиёни пешќадами кишварро водор намуд, ки зудтар оид ба таќдири халќи худ чораҳои амалие андешанд. Бо дастгирии бойҳои маҳалли, мулло Салоҳиддин, - с. 1898 дар Ќўќанд, мулло Шамсиддин - с.1899 дар Андиҷон ва ќори Манон - дар Тошкент мактабҳои усули нав, бо таълим ба забони ўзбеки ташкил ёфтанд.
А.Шакури Шакурӣ инчунин барои мактаб дастурҳои таълими - махсусан китобҳои дарсиро низ тартиб медод. Ба ќаламиқалами ў аввалин китоби алифбои форсии-тоҷикии мактабҳои усули нав - “Роҳбари савод”, китобҳои ќироатиқироати адаби - “Чомеъулҳикоёт”, “Зубдатулашъор” тааллуќтааллуқ дорад.
 
Нахустин мактаби форсии тоҷики бо ташаббуси маорифпарвари самарќанди - '''Абдуќодир Шакури''' кущода шудааст. '''Мактаби аввалин с. 1901''' дар гузари Хоҷазудмуроди шаҳри Самарќанд кушода шуд. Баъдтар, Шакури дар деҳаи Раҷабамини Самарќанд ва с.1903 дар гузари Ќўшҳавз мактабҳои усули навро бунёд намудааст. С.Айни с. 1908 ҳангоми бори аввал ба Самарќанд сафар намуданаш, бо ҳамроҳии М.А.Мунзим маҳз бо фаъолияти ҳамин мактаб шинос шудааст. Аз ҳамон рўзи шиносои бо мактаби А.Шакури сар карда, мегўяд ў “фикри мактаб тамоми маѓзи моро ишѓол кард.”
А.Шакури инчунин барои мактаб дастурҳои таълими - махсусан китобҳои дарсиро низ тартиб медод. Ба ќалами ў аввалин китоби алифбои форсии-тоҷикии мактабҳои усули нав - “Роҳбари савод”, китобҳои ќироати адаби - “Чомеъулҳикоёт”, “Зубдатулашъор” тааллуќ дорад.
Дар ин мактаб ҳар сол маҷлиси кушоди имтиҳонот ташкил мешуд, ки рафти онро на танҳо волидайни талабагон, балки дигар ҳавасмандон низ мушоҳида карда метавонистанд.
МиќдориМиқдори мактабҳои усули нав дар кишвари [[Туркистон]] сол аз сол меафзуд. Агар соли [[1910]] шумораи мактабҳои усули нав дар шаҳр ва маҳалҳои гуногуни кишвар таќрибантақрибан 50 адад бошад, пас соли [[1911]] онҳо ба '''68 адад''' расиданд. Аз он љумлаҷумла дар сарзамини имрўзаи Тоҷикистони ШимолиШимолӣ - собиќсобиқ уезди [[Хуҷанд]], волостҳои [[Панҷакент]], [[Конибодом]] ва [[Исфара]] '''7 адад мактабҳои усули нав''' амал мекарданд.
 
===Аморати Бухоро===
 
Аввалин кўшиши ташкил намудани мактаби усули нав дар аморати Бухоро ба мулло Чўрабойи ПирмастиПирмастӣ (с. 1900) мансуб аст. Вале мактаби ў ба ќадри имкон ҳавасмандонро ба худ ҷалб карда натавонист ва аз ин рў, бо зуди баста шуд. СолњоиСолҳои 1902-1903 Каипов ном тотор, ки мактабдори оддии анъанавианъанавӣ буд, мактаби худро ба усули нав табдил дод. Вале он мактаб низ дер давом накард ва баста шуд. Тоторони Бухоро, ки раияи Русия ба њисобҳисоб мерафтанд ва аз дахолати ҳукуматдорони амир эмин буданд, бинобар ин дар аввал барои ташкили [[мактабҳои усули ҷадидия]] ягон монеъа намекарданд. Мактабҳои усули нави тоторитоторӣ, ки дар онњо забони таълим низ тоторитоторӣ буд, барои тањсили бухороиён-тоҷикон ва тоҷикзабонон душворидушворӣ мекард. Бинобар ин бухороиён аз чунин мактабҳои усули нав ба тариќи кофикофӣ баҳравар шуда наметавонистанд.
 
'''Соли 1908 бо ташаббуси Мирзо Абдулвоҳид Бурҳонзода (Мунзим) ва Садриддин Айни дар шаҳри Бухоро''', дар гузари Дарвозаи Салоҳҳон, дар ҳавлии Мунзим, аввалин мактаби форсии тоҷики кушода шуд, ки дар он 12 нафар талаба тањсил мекард. С.Айнї ва Мунзим сараввал дар такмили маҳорати омўзгории худ ба муаллимон ва мактабҳои тотории Бухоро такя намудаанд. Онҳо барои аз љиҳати модди таъмин намудани мактаби худ ба бойбачагон моҳе се сўм ҳаќќи таълим муайян намуда, фаќирбачагонро бепул ќабул кардаанд. Мунзим барои шогирдони мактаби худ “Роҳбари хат” ном аввалин дастурамали дарси тартиб дод. Ин мактаб дар таърих бо номи “мактаби Мунзим” маълум аст.
Дар мактаби М.А.Мунзим ва С.Айни низ нарасидани китобҳои зарури эҳсос карда мешуд. Бо маќсади бартараф намудани ин норасои, с. 1909 бо ташаббуси ҳарду “Ширкати Бухорои Шариф” таъсис гардид. Ин ширкат дар навбати аввал барои саҳеҳ талаффуз кардани овозҳои нутќ, махсусан оятҳои Ќуръон, китоби “Тартиб ул-Ќуръон”- ро њозир намуданд. Бо ташаббуси С.Айни инчунин китоби дигари дарси “Таҳзибуссибён” (“Тарбияи љавонон”) тайёр ва нашр карда шуд.
 
'''Соли 1908 бо ташаббуси Мирзо Абдулвоҳид Бурҳонзода ([[Мунзим]]) ва [[Садриддин АйниАйнӣ]] дар шаҳри Бухоро''', дар гузари Дарвозаи Салоҳҳон, дар ҳавлии Мунзим, аввалин мактаби форсии тоҷики кушода шуд, ки дар он 12 нафар талаба тањсил мекард. С.АйнїАйнӣ ва [[Мунзим]] сараввал дар такмили маҳорати омўзгории худ ба муаллимон ва мактабҳои тотории [[Бухоро]] такя намудаанд. Онҳо барои аз љиҳати модди таъмин намудани мактаби худ ба бойбачагон моҳе се сўм ҳаќќи таълим муайян намуда, фаќирбачагонро бепул ќабул кардаанд. Мунзим барои шогирдони мактаби худ “Роҳбари хат” ном аввалин дастурамали дарси тартиб дод. Ин мактаб дар таърих бо номи “мактаби Мунзим” маълум аст.
Ба ѓайр аз мактаби номбурда, бо ташаббуси Мунзим, махсус барои калонсолони бухорои, курси шабона кушода шуда буд. Ба ин мактаб ў ҷавонони 20-30 соларо ҷамъ намуда, ҳар рўз ду соат таълим медод.
Дар мактаби М.А.Мунзим ва С.АйниАйнӣ низ нарасидани китобҳои заруризарурӣ эҳсос карда мешуд. Бо маќсади бартараф намудани ин норасои, с. 1909 бо ташаббуси ҳарду “Ширкати Бухорои Шариф” таъсис гардид. Ин ширкат дар навбати аввал барои саҳеҳ талаффуз кардани овозҳои нутќ, махсусан оятҳои ЌуръонҚуръон, китоби “Тартиб ул-Ќуръон”Қуръон”- ро њозир намуданд. Бо ташаббуси С.АйниАйнӣ инчунин китоби дигари дарси “Таҳзибуссибён” (“Тарбияи љавонон”) тайёр ва нашр карда шуд.
Гарчанде дар фаъолияти мактаб ягон нишонаи муќобили шариатро пайдо накарданд, вале '''25 сентябри соли 1909''', бо амри ҳукумати амири, мактаби Мунзим баста шуд. Баъд аз ин таҳсили бухороиёнро дар мактабҳои усули нави тотори ҳам манъ намуданд.<ref>Ҳотамов Н.Б., Довуди Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик (Китоби дарси). – Душанбе,2011.</ref><ref> Муҳимтарин саҳифаҳои таърихи халқи тоҷик.Мураттибон Ҳотамов Н.Б.,Саъдиев Ш.С. Нашри дуюм. - Душанбе,2010</ref><references />
 
Ба ѓайрғайр аз мактаби номбурда, бо ташаббуси [[Мунзим]], махсус барои калонсолони бухорои, курси шабона кушода шуда буд. Ба ин мактаб ў ҷавонони 20-30 соларо ҷамъ намуда, ҳар рўз ду соат таълим медод.
Гарчанде дар фаъолияти мактаб ягон нишонаи муќобилимуқобили шариатро пайдо накарданд, вале '''25 сентябри соли 1909''', бо амри ҳукумати амириамирӣ, мактаби Мунзим баста шуд. Баъд аз ин таҳсили бухороиёнро дар мактабҳои усули нави тотори ҳам манъ намуданд.<ref>Ҳотамов Н.Б., Довуди Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик (Китоби дарси). – Душанбе,2011.</ref><ref> Муҳимтарин саҳифаҳои таърихи халқи тоҷик.Мураттибон Ҳотамов Н.Б.,Саъдиев Ш.С. Нашри дуюм. - Душанбе,2010</ref><references />
==Нигаред==
* [[Мунзим]]
* [[Садриддин Айнӣ]]
== Пайвандҳои беруна ==
*[http://www.tarih.tj/ Таърихи Тоҷикистон]