|
|Сохтори давлат = [[Республика|Республикаи]] [[Республикаи федералӣ|федералӣ]] [[Республикаи конститутсионӣ|конститутсионӣ]]
|Дар харита = United States (orthographic projection).svg
|Забон = [[англисӣАнглисӣ]]
|Рӯзи истиқлолият =
|Соҳибистиқлол аз = 4 июли 1776
|Соли ба шумор гирифтани аҳолӣ = 2014
|Зичии аҳолӣ = 32
|ММД = 16.768 триллионтрлн.
|Соли ҳисоби ММД =
|Ҷой дар ҷаҳон аз рӯи ММД = 1
[[Акс:US-GreatSeal-Obverse.svg|thumb|Мухри калони ИМА]]
'''Иёлоти Муттаҳидаи Амрико''' (ИМА) — кишварест дар [[Амрико]]и Шимолӣ. Ин мамлакатро аксари вақт инчунин [[Амрико]] низ меноманд. Сокинони ин кишвар амрикоиҳо мебошанд. Қисми асосии ҳудуди [[ИМА]] дар қитъаи [[Амрикои Шимолӣ]] ҷойгир аст. Кишвар дар [[Шарқ]] бо укёнуси [[Атлантик]], дар [[Ғарб]] бо уқёнуси [[уқёнуси Ором]], дар ҷануб бо [[Мексика]] ва дар [[Шимол]] бо [[Канада]] ҳамсарҳад мебошад.
Пойтахти [[ИМА]] [[Вашингтон]] Ҳавзаиҳавзаи [[Колумбия]] мебошад. Шаҳрҳои калонтаринаш: [[Ню Йорк]], [[Лос Анҷелес]], [[Техас]], [[Чикаго]] ва ғайраҳо.
== Чуғрофия ==
=== Мавқеи чойгиршавӣҷойгиршавӣ ===
Масоҳати асосии ИМА (бо ном ''иёлатҳоииёлотҳои континенталӣ'') дар қитъаи Шимолии Амрико ҷойгир шудааст аз соҳили [[уқёнуси Атлантик]] ба тарафи шарқ ва то ба [[уқёнуси Ором]] дар ғарб тӯл кашидааст. Дар чанубҷануб бо давлати [[Мексика]] хамсархадҳамсарҳад буда, дар шимол бошад бо [[Канада]]. Ба гайрғайр аз ин ба ИМА боз ду штат дохил мешавад. Дар кисмиқисми шимолу-шаркии Амрико штати [[Аляска]] чойгирҷойгир аст, ки хамчунинҳамчунин бо [[Канада]] хамсархадҳамсарҳад мебошад. Дар [[укёнусиуқёнуси Ором]] штати [[чазираиҷазираи Гавайя]] чойгирҷойгир аст. Ба ИМА хамчунинҳамчунин як каторқатор чазирахоҷазираҳо дар [[бахрибаҳр кариб Кариб]]ба монанди [[Пуэрто-Рико]], дар [[укёнуси Ором]] ([[Самоаи Амрикои]], [[Мидуэй]], [[Гуам]] ва гайрахо.ғайраҳо) дохил мешаванд.
=== Масохати тобеъшуда ===
Дар зери тобеъи ИМА якчанд чазирахоҷазирахо, дорои нишонаи гуногун хастандҳастанд, лекин ин чазирахоҷазираҳо ба давлат дохил намешаванд. Дар кисматиқисмати чазираиҷазираи азхуднашудаи атолла ПальмираПалмира пурра Конститусияи ИМА ба кор меравад. КисматиҚисмати дигараш бошад аз руирӯи конунуқонуну коидаиқоидаи худ кор мекунад. Аз хамаҳама кисмиқисми калонтарини хаминҳамин навъ чазирахоҷазирахо ин [[Пуэрто-Рико]] мебошад.
== Таърих ==
=== РузхоиРузҳои таърихитаърихӣ ===
* [[1620]] — аввалин коллонияи инглисхоанглисҳо дар АмерикоиАмрикои ШимолиШимолӣ [[Плимут]] тахсис гардидааст, маркази [[Англияи нав]], маркази таърихии ИМА.
* [[1626]] — [[Голландия]] Амстердами Навро тахсистаҳсис медихандмедиҳанд, ки дертар ба шахришаҳри [[Ню-Йорк]] табдил ёфт.
* [[1776]], [[4 июл]] — [[Декларатсияи сохибистиклолисоҳибистиқлоли ИМА]] аз БритонияиБританияи Кабир кабулқабул гардид.
* [[1812]]—[[1815]] — чангиҷанги солхоисолҳои 1812.
** [[1814]], [[24 август]] — сухтори шахришаҳри [[Вашингтон]] аз тарафи кушунхоиқушунҳои бритонибритонӣ.
** 1814, [[24 декабр]] — ба имзо расидани [[шартномаи Гент]].
** [[1815]], [[8 январ]] — шикаст хурдани кушунхоиқушунҳои бритонибритонӣ дар задухурди наздикии шахришаҳри [[Нью-Орлеан]].
** 1815, [[17 феврал]] — шартномаи Гент, эълони расмии тамом шудани чангҷанг.
* [[1819]], [[21 феврал]] — ратифицировано шартномаи Адамс-Онис оиди [[Флорида]] ба маблаги 5 млн [[доллар]].
* [[1830]] — конгресси ИМА конунқонун оиди депотрасияидепортатсияи Индухоиҳиндуҳои кисматиқисмати шаркиишарқии сохилисоҳили ИМА-ро ба Оклахома кабул менамояд, (Indian Remove Act).
* [[1846]]—[[1848]] — чангиҷанги забткунанда бар зидди [[Мексика]], дар окибатиоқибати ин чангҷанг, штатхоиштатҳои хозираиҳозираи кисмиқисми чанубиҷануби-гарбиғарбӣ, ними давлати пештараи Мексика ба ИМА хамрохҳамроҳ шуданд.
* [[1861]]—[[1865]] — [[чангиҷанги Граждании ИМА]]; нест кардани гуломгариғуломгарӣ.
* [[1867]] — харидории [[Аляска]] аз [[Россия]].
* [[1917]] — дар натичаинатиҷаи мумкин гуем, ки [[телеграммаи Циммерман]], ИМА ба [[ЧангиҶанги якуми ЧахонҶаҳон]]дохил мешавад ва аз тарафи [[Антанта]]мечангадмеҷангад.
* [[1941]]-[[1945]] ЧангиҶанги Дуюми ЧахонҶаҳон
** [[1941]], [[7 декабр]] — хамлаиҳамлаи японихояпониҳо ба шахришаҳри [[Перл-Харбор]], ИМА ба [[ЧангиҶанги Дуюми ЧахонҶаҳон]] дохил мешавад.
** [[1945]], [[6 август]] ва [[8 август]] — ИМА ба шахрхоишаҳрҳои [[Ҳирошима]] ва [[Нагасаки]] ([[Ҷопон]]) [[бомбаи атомӣ]] мепартояд: дар натичанатиҷа такрибантақрибан 150 хазҳаз. наф. одам халокҳалок мешаванд.
** [[1945]], [[10 август]] [[Ҷопон]] таёр буд, ки ба иттифокчиёниттифоқчиён таслим шавад.
** [[1945]], [[15 август]] Император [[Ҳироҳито]] бо воситаи радио баромад намуда доир ба акибнишиниақибнишини эълон намуд. Рузи ГалабазиддиҒалаба бар зидди Японияи милитаристимилитаристӣ. (V-J Day)
* [[1960]], август-октябр — миллигардонидани корхонахоикорхонаҳои шахсии амрикоиамрикоиӣ дар [[Куба]].
* [[1960]], ноябр галабағалаба дар интихоботи президенти аз тарафи [[Ҷон Фичералд Кеннеди]] ([[хизбиҳизби демократии ИМА]]).
* [[1961]], [[20 январ]] — ба вазифа президент таъин шудани Ҷон Кеннеди.
* [[1961]], [[5 май]] — [[Шепард, Алан]] дар киштии «Меркурий» ба кайхонкайҳон парвоз намуд.
* [[1962]], [[3 феврал]] — Ҷон Кеннеди хариду фурушро бо давлати Куба манъ кард.
* [[1962]], [[кризисибӯҳрони Кариб]].
** [[8 сентябр]] — ярокхоияроқҳои советисоветӣ СС-4 ва СС-5, ки ба ИМА хатаровар буд ба Куба бо воситаи киштихоикиштиҳои советисоветӣ ворид шуданд.
** [[14 октябр]] — ярокхоияроқҳои СС-4 ва СС-5 бо воситаи аэрофотосемка пайдо карда шуда буданд.
** [[22 октябр]] — баромади сарвари давлат Кеннеди бо воситаи телевизион.
** [[28 октябр]] — баъди гуфтушунидхоигуфтушунидҳои дуру дароз сарвари Иттифоки ШуравиШуравӣ, Н.С. ХрущёвХрушёв оид ба баровардани ярокхоияроқҳои советисоветӣ аз Куба эълон намуд.
* [[1963]], май — баромадхоибаромадҳои оммавии ахолииаҳолии пустсиёхипустсиёҳи Бирмингем (штати [[Алабама]]) бар зидди хукуквайронкунихоҳуқуқвайронкуниҳо ва миллатчигимиллатчигӣ.
* [[1963]], [[22 ноябр]] — сарвари ИМА Ҷон Кеннеди кушта шуд.
* [[1964]]—[[1973]] — [[чанги Ветнам]].
* [[1969]], [[21 июл]] — КайхонавардКайҳонавард [[Армстронг, Нил Олден]] бори аввал ба руирӯи [[МохМоҳ]] баромад.
* [[1991]] — [[чангҷанг дар халичихалиҷи Форс]].
* [[1992]], [[30 апрел]]— [[2 май]] — исёни сиёхпустонсиёҳпустон дар [[Лос-Анджелес]].
* [[1999]] — «интервенсияи гуманитаригуманитарӣ» бар зидди [[Югославия]].
* [[2001]] — [[хамлаиҳамлаи террористии 11 сентябри соли 2001]]
* [[2003]] — [[чангиҷанги ИрокИроқ]].
* [[2005]], сентябр — дар натичаинатиҷаи [[урагани Катрина]] дамбаходамбаҳо пурра вайрон шуданд, бетартибихоибетартибиҳои оммавиоммавӣ сар заданд ва шахришаҳри [[Орлеани навро]] об зер кард.
== Сохти маъмури сиёси ==
=== Тақсимоти маъмури ===
Давлати ИМА аз 50 [[иёлатҳои ИМА|иёлат]] иборат буда, хамаиҳамаи онхоонҳо баробархукукбаробарҳуқуқ мебошанд, ва хамчунинҳамчунин [[Вашингтон Ҳавзаи Колумбия]] дорои нишони пойтахт мебошад.
ХарҲар як иёлат дорои [[конститусия]]и худ буда, хокимияти хукукбарор ва ичрокунанда суди дорад.
иёлотиёлат ба [[каунтихокаунтиҳо]] (дар [[Луизиана]] таърихан калимаи «чамъомад» ({{забон-ен|parish}}); дар [[Аляска]] калимаи "хавзаҳавза" ({{забон-ен|borough}}))истифода бурда мешавад, — нисбатан китъахоиқитъаҳои маъмурииимаъмурии хурдтар, одатан на он кадарқадар хукукхоиҳуқуқҳои хукмрониҳукмронӣ доранд. УхдадорииУҳдадории каунтихокаунтиҳо аз он иборат мебошад, ки зери мактабхоимактабҳои давлатидавлатӣ назорат баранд.
=== Системаи сиёсисиёсӣ ===
Оиди [[Конститусияи ИМА]], ки соли [[1787]] кабулқабул гардида буд, баъзе ухдадорихоуҳдадориҳо оиди [[хокимиятиҳокимияти давлатидавлатӣ]] ба [[хокимияти Федералии ИМА]] дода шудааст. УхдадорииУҳдадории давлатидавлатӣ, ки ба зери назорати хокимиятиҳокимияти федералифедералӣ дохил намешавад, аз тарафи [[штати ИМА]] ичроиҷро карда мешавад.
Дар Конститусияи ИМА принципипринсипи [[таксимотитақсимоти хокимиятҳокимият]] амал мекунад, ки оиди он хокимиятиҳокимияти федералифедералӣ дорои органхоиорганҳои хукукбарорҳуқуқбарор, ичроияиҷроия ва судисудӣ кор мебарад, ки новобаста аз хамдигарҳамдигар кор мебаранд.
Органи баландадрачаибаланддараҷаи хокимиятиҳокимияти конунбарорқонунбарор - [[Конгресси ИМА]] ки иборат аз ду палата мебошад:
* палатаи поёнипоёнӣ — [[Палатаи намояндагони ИМА|Палатаи намояндагон]];
* палатаи болоиболоӣ — [[Сенати ИМА|Сенат]].
Органи баланддарачаибаланддараҷаи хокимиятиҳокимияти ичрокунандаиҷрокунанда — [[президенти ИМА]]. Президент — [[сардори давлат]], фармондихандаифармондиҳандаи куввахоиқувваҳои мусаллахмусаллаҳ. ба [[руйхати президентони ИМА]] назар кунед. Инчунин вазифаи [[вице-президент]]хам ҳам хаст.
Органи олидарачаиолидараҷаи хокимиятиҳокимияти судисудӣ — [[суди олии ИМА]]
ХизбхоиҲизбҳои асосиасосӣ — [[хизбиҳизби Республикавии ИМаИМА|республикавиреспубликавӣ]] ва [[хизбиҳизби Демократии ИМА|демократидемократӣ]]. Инчунин хизбхоиҳизбҳои дигари хурд мавчудмавҷуд хастандҳастанд.
=== Сиёсати хориҷӣ ===
ИМА — аъзои доимии [[ИттифокиИттифоқи Бехатарии Созмони Миллали МуттахидМуттаҳид]]. Аъзои [[НАТО]], [[ОБСЕ]].
== Иқтисодиёт ==
Дар соли 2005 [[МахсулотиМаҳсулоти Дохилаи]]Дохилии ИМА]] ба 3,6 % зиёд шуда $12,5 трлн долларро ташкил намуд.
== КувваҳоиҚувваҳои мусаллаҳ ==
== АхолиАҳолӣ ==
== Маданият ==
=== Дин ===
Бештари динҳо: [[протестантӣ]] ва [[католикӣ]] ба назар мерасад.
Наиболее распространённые вероисповедания: [[протестантизм]], [[католицизм]].
=== Идҳо ===
| 1 январ || [[Соли нав]] || New Year’s Day ||
|-
| 3-юм рӯзи душанбеи мохимоҳи январ || [[Рӯзи Мартин Лютер Кинг]] || Martin Luther King, Jr. Day ||
|-
| 3-юм рӯзи душанбеи мохимоҳи феврал || [[Рӯзи президентӣ]] || Presidents' Day || Рӯзи таваллуди Ҷ. Вашингтон
|-
| Рӯзи душанбеи охирини мохимоҳи май || Рӯзи ёддошти шахидоншаҳидон|| Memorial Day ||
|-
| 4 июл || [[Рӯзи истиқлолият]] || Independence Day||
|-
| 2-юм рӯзи душанбеи мохимоҳи октябр || [[Рӯзи Колумб]] || Columbus Day || Рӯзи кашв кардани Амрико
|-
| 11 ноябр || [[Рӯзи ветеранҳо]] || Veterans Day ||
== Нигаред ==
* [[ТелекоммуникасияиТелекоммуникатсияи ИМА]]
* [[Нақлиёт дар ИМА]]
* [[:s:Моё открытие Америки (Маяковский)|Владимир Маяковский. Моё открытие Америки]] ([[Wikisource]])
{{Воҳидҳои маъмурии ИМА}}
{{Административные единицы США}}
{{Амрикои Шимолӣ}}
{{Северная Америка}}
{{NATO}}
{{ОЭСР}}
[[Гурӯҳ:Иёлоти Муттаҳидаи Амрико]]
[[Гурӯҳ:АмерикаАмрико]]
{{Link FA|zh}}
| 