Носири Хусрав: Тафовут байни таҳрирҳо

Носири Хисрав соли 1004 дар шахришаҳри Қабодиён, ки дар қисми ҷанубии Тоҷикистони имрӯза ҷойгир аст, ба дунё омадааст. Номи пурраи ӯ чунин аст: Абумуиниддин Носири Хисрави Қабодиёнӣ. Аён аст, ки номаш Носир, номи падараш Хисрав, тахаллусаш Абумуиниддин ва Қабодиёни ба номи зодгоҳаш мебошад. Падараш деҳқон буд ва Носир баробари ёд гирифтани кори деҳқони, хату савод хам баровард. Қайд кардан лозим аст, ки дар он замонҳо шахси бадавлату молдорро деҳқон мегуфтанд ва онҳо дар назди дигар табақаҳои ҷомеа обрӯи калон доштанд. Баъд аз ин Носир дар мактаб маълумоти ибтидоиро гирифта, пас аз он таҳсилро дар мадрасаи Балх давом дод. Дар давоми таҳсил махсусан ба омӯзиши илмҳои [[фалсафа]], [[мантиқ]] ва табиатшиноси бештар майл зоҳир мекард. Носири Хисрав солҳои 30-уми асри XI ҳамчун [[шоир]] ва олими забардаст ном баровард. Муддате дар даргоҳи Султон Маҳмуди Ғазнавӣ дар корҳои маъмурии молиявӣ хизмат кардааст. Соли 1037 дар Хуросон табаддулоти давлатӣ оғоз ёфт. Носири Хисрав муддате дар девони молиёти Салчуқиён ба хизмат намудааст. Носири Хисрав бар замми хизмати дарбор, бо корҳои деҳқони низ машғул буд. Оҳиста- оҳиста хизмати дарбори ба дилаш зад, чунки дар хизмат тазъику фишор ва аз фосидон бадӣ медид. Дӯсти ҳақиқии беғаразро надошт, касеро ки медид, хушомадгӯю риёкор буда, барои худ баҳрае меҷуст. Носири Хисрав ин гуна дӯстони риёкорро чашми дидан надошт ва аз онҳо худро дур медошт. Ҳамаи ин сабаб шуданд, ки ӯ тарки хизмати дарбор намуда, ба сафар тайёрӣ дид. Мақсади сафар карданаш шинос шудан бо ҳаёт ва зисту зиндагонии мардум, табиати кишварҳо, шаҳрҳо буд ва инчунин ӯ мехост бо мундариҷа ва таълимоти мазҳаби исмоилия дар минтақаҳои гуногун шинос шавад. Исмоилиён як шохаи машҳури шииён дар асрҳои X-XII буданд. Носири Хисрав ба ин мазҳаб аз он сабаб майл дошт, ки онҳо ба ривоҷи илму дониш диққат медоданд ва тарафдори озодфикрӣ буданд. Носири Хисрав молу мулкашро ба бечорагон тақсим карда, соли [[1045]] бо бародараш Абусаид ба сафар баромад. Ин сафараш 7 сол давом карда, ӯ аз Эрони Ғарби, [[Ироқ]] ва [[Арабистони Саудӣ|Арабистону]] [[Миср]] дидан кард. Дар ин муддат Носири Хисрав ҷараёни исмоилияро бештар омӯхта, худ тарғибгари ин ҷараён шуд. Соли [[1052]] Носири Хисрав ба [[Хуросон]] баргашт. Вай боз кори деҳқониашро ба роҳ монда, акнун пайваста дар байни мардум мазҳаби исмоилияро ташвиқу тарғиб мекард, ки ин қаҳру ғазаби суннипарастонро ба амал овард. Носири Хисрав ба таъқиб дучор шуд ва дар Хуросон зистани ӯ хавфнок гардид. Вай дар чанд чойгоҳ паноҳ бурда ва оқибат ба кӯҳистони дурдасти Бадахшон, дараи Юмгон, дар паноҳи мардуми олиҳиммати Бадахшон боқимондаи умрашро гузаронид. Носири Хисрав дар ғариби ва дур аз ватани аҷдоди худро нороҳат ҳис мекард, мулки Хуросонро ёд мекард, бар замми он дар ин ҷо имконияти шуғли деҳқони ҳам набуд. Носири Хисрав дигар ба Хуросон баргашта натавонист. Вай кариб ҳамаи асарҳояшро дар ҳамин ҷо навишта, онҳоро ба мулкҳои дигар равон кардааст. Соли [[1088]] Носири Хисрав дар Юмгон аз олам чашм пушид.

Китоби [[Сафарнома]] мушохидахои нависандаро аз сафари хафтсола бо насри равону содда инъикос кардааст. Ин асар ахамияти бадеию таърихи дорад, ходисахои он вокеи мебошанд. Нависанда хар он чизеро, ки дар сафар дидааст ва таассуроте, ки хосил кардааст, хамон хел айнан баён намудааст. Масалан, дар сифати шахришаҳри Байтулмукаддас (Иерусалим) менависад: «ШахрестШаҳрест бар сари кухе нихода ва об нест, магар аз борон ва дар рустохо об аст, аммо ба шахршаҳр нест. Ин шахршаҳр бар сари санг ниходааст ва шахришаҳри бузург аст, он вакт ки дидам, бист хазор мардум дар вай буданд. Ва бозорхои неку ва бинохои оли дорад ва хама замини шахршаҳр бар тахтасангхое фарш андохта ва хар кучо кух будааст ва баланди буридаанд ва хамвор карда чунон ки борон борад , хама замин покиза шуста шавад».

Дар Сафарнома Носири Хисрав манзарахои табиати кишвархои гуногун, анъанахои мардум, ободии шахрхорошаҳрхоро ба таври муфассал накл кардааст.