Юнон: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
AryanBot (баҳс | ҳисса)
х бот ислоҳ карда истодааст, replaced: чахон → ҷаҳон (3)
AryanBot (баҳс | ҳисса)
х бот ислоҳ карда истодааст, replaced: маком → мақом, рохи → роҳи, хои → ҳои (41)
Сатри 39:
== Таърих ==
===ФАРҲАНГИ ДАВРОНИ АТИКИИ ЮНОН ВА РИМ===
Дар таърихи башарият бори нахуст ду минтакаи маданй ба вучуд омадааст, ки яке минтакаи Шарқ ва дигаре минтакаи Аврупо буданд. Фарханги Аврупо таърихи хеле кухан дошта бошад хам, вале дар байни олимон акидахое чой доштааст, ки гуё маданияти Ав¬рупо, фарханг ва санъати аврупой нисбат ба мадани-ят ва санъати халкхоихалкҳои Машрикзамин дертар ба вучуд омада бошад. Юнониёну Римиён ба ин гуфтахоигуфтаҳои боло розй шуда наметавонанд, онхо фархангу тамаддуни худро кухан(атикй) мехисобанд.
БозёфтхоиБозёфтҳои археологи ва дастовардхоидастовардҳои фархангии охири хазораи IV ва аввали хазораи Ш-и пеш аз ми-лодии Юнону Рим дар ҳақиқат нишон медихад, ки аз хазорсолаи IV- и то милод cap карда, санъати бадеии Шарқу Ғарб баробар инкишоф ёфтаанд ва дар холати таъсири мутакобилаи хамдигар хусусияти ягонаи эчо-дй ба вучуд омадааст, ки он баъдтар дар санъати ба¬деии мардуми чазираи Крит бо номи санъати Минойи ташаккул ёфтааст.
Дар китъаи Аврупо чазираи Крит аз кадимтарин марказхоимарказҳои тамаддуни инсонй ба хисоб меравад. Фар¬хангу тамаддуни мардуми Юнони кадим аз тарафи олимону бостоншиносон омухта шуда, онро ба се дав-раи тулонй чудо намудаанд:
* Маданияти давраи Критию Микенй (XVI-XII) то м.
* Маданияти давраи [[Ҳомер]]й (XI-IX) то м.
 
===Маданияти давраи баъди Ҳомерӣ ва эллинӣ ===
Маданияти давраи баъди Гомерӣ ва эллинӣ - асрхоиасрҳои VIII-V ва IV-I то мелод.
КомёбихоиКомёбиҳои фархангӣ ва тамаддунии хар яке аз ин даврахо бо хусусиятхоихусусиятҳои худ аз хамдигар фарк мекунанд. Кадимтарин ёдгорихоиёдгориҳои хаттии ин мардум бори нахуст аз ҷазираи Крит ш. Кносс ёфт шудааст. Дар он оид ба касри шохи афсонавии ҷазираи Крит - Минос маълумот меравад, ки он аз бинохоибиноҳои боҳашамати 2-3 ошёна ибо-рат буда, масоҳаташ ба 16 000 м. кв баробар буд. Дар қасри Минос зиёда аз 300 хона чой доштааст. Дар деворхоидеворҳои касри шох,он махсули санъати санъаткорон, рассомон, меъморон, наккошон, кулолгарон, заргарй ва гайрахо боки мондааст. Бесабаб мардуми юнониёну римиёнро асосгузорони театр ва амфитеатр нагуфтаанд, чунки онхо аввалин шаклх,ои меъмории театру амфитеат ва стадионхоро ба вучуд овардаанд.
Театри Дионис дар Афина ([[Аттика]]и қадим) 70 ҳазор ҷой дошта, театри шаҳри Эфес бошад 60 хазор одам мебурд. Драматургия инкишоф ёфт. Асосгузорони он [[Софокл]], [[Эсхил]], [[Аристофан]] ва дигарон ба эҷоди асарҳои драмавй пардохтанд. Яке аз аскияю масалгуи Юнони кадим [[Эзоп]] буд, ки у дар махсули эҷодиёташ масалхоимасалҳои пурмазмунро ба мисли Эзоп гарчанде, ки тамоми умри худ гулом зистааст, вале у озод мурдааст» сабт намудааст, ки ин ибораҳо мазмуни чандин асарҳоро дорад. Аксари олимону файласуфони Юнон зодаи шахри Милет буданд. ки он маркази илму ҳунар ба хисоб мерафт. Фархангй мардуми он дар зери таъсири маданияти кадимаи Эрону Мисру Бобул инкишоф меёфт.
===Худоёни Юнон ===
Мардуми Юнон аз ҷиҳати эътикодхоиэътикодҳои динй ба бисёрхудогй руй меоварданд, ки Худои аввалинашон Худозан буда баъдтар образи Худо Барзаговро офариданд. Пас аз инхо худохоихудоҳои онхо бо номҳои Зевс, Промитей, Посейдон, Гелиос. Дионис, Аполон. Афина, Димитрий ва гайраҳо парастиш карда мешуданд ба хотири худоҳояшон курбонихо низ мекарданд. Мучассамаҳои худохояшонро сохта, дар ибодатгоххо нигох медоштанд. Мучассамаи Зевс 58 м баландй дошта, дар муддати 9 сол сохта шуда, дар назди куҳи Олимп гузошта шудааст. Ин мучассама бо бузургию хашамати худ яке аз муъчизаи ҷаҳон эътироф шудааст.
Мардуми ҷамъияти Эгей низ ба хазинаи адабиёти ҷаҳонй аз худ мероси гаронбахое боки гузоштаанд. Онҳо хануз дар хазораи II- то милод хати худро ихтироъ намуда буданд, ки он аз забони мардуми давраи тогомерии Юнон шаходат медихад. Санъати накшу нигорхоинигорҳои девории он замон дар санъати атикй ва минбаъд дар санъати монуметалии асрхоиасрҳои миёнаи Византия, Руси кадим. Булгория, Фаронса ва нихоят дар санъати давраи Эҳё васеъ пахн мегардад.
Аксари он анъанахоианъанаҳои бинокорй ва шаклхоишаклҳои меъ¬мории давраи кадим баъдтар дар давраи классики васеъ инкишоф кен меъморию макбарахоимакбараҳои Пелопонес ва Афинаю Спарта ба хисоб меравад.
Бесабаб нест, ки [[Ҳомер]] дар асараш «Илиада» Микенияро «кони тилло» номида, шохи Микена Агаменионро дар байни шохон аз дама пурзуртарин муаррифй намудааст. Агар мо ба тамаддуни давраи гоммерии Юнон назар кунем дар ин давра маданияти Юнон хеле сует шуда буд. Чй хеле ки аз тасвири достонхоидостонҳои «Ил-лиада» ва «Одиссея»- и Ҳоммер мушохида карда меша-вад, кахрамонони достони [[Ҳоммер]] шоҳон ва ашрофон бо либосхоилибосҳои оддй тасвир карда шудаанд. Мувофики маълумоту дастовардхоидастовардҳои фарҳангй пас аз даврахоидавраҳои ҳоммерй дар аерхоиаерҳои VIII-VI то милод маданияти мардуми Юнон хеле ташаккул ёфта, хатто аз мамлакатхоимамлакатҳои Шарқи кадим пеш мегузарад.
КомёбихоиКомёбиҳои мухимтрини маданияти мардуми Юнону Рими кадим илму фарҳанг, мактабҳо, донишкадаҳо, меъмориҳо, амфитеатрҳо, театрҳо, бозиҳои миллй, давлатдорй ва демократияи онҳо мебошад.
Яке аз хусусиятхоихусусиятҳои фарккунандаи маданияти мардуми Юнони асотири ин мебошад, ки аз он на факат санъат ва адабиёт, балки дин ва то андозае илми юнонй низ гизои маънавй гирифтааст. Юнониён аз руи эътикодхоиэътикодҳои динй ба §исёрхудогй руй оварда. худохоихудоҳои худро ба ду кисмат: заминию осмонй чудо мекарданд. Тахмин меравад, ки асбоби мусикии лира (уд) аз камони Аполон ба амал омадааст ва ё сохта шудааст, дар ибтидо ба он тор кашида менавохтаанд. Аз ин ру, Аполонро пешсафи нух олиха, худохри хрфизон, муси-кичиён ва пешгуикунандагон меноманд.
 
===Тибби Юнони қадим===
Тибби Юнони қадим дорой таърихи инкишофи мухиму ганист. Аввалин маълумот оид ба тибби атикаи Юнон дар асри ХП-то милод мутаалик аст. Он замон тибби юнонихр касби мустакил гар-дид ва духтурони касбиву мак-табхоитабҳои оилавии пизишкй пай¬до шуданд. Хар чанд ки оид ба ин давраи таърихи тибби Юнони кддим маълумот кам аст, аммо баъзе хусусиятхри тибби онвакта дар манзумахоиманзумаҳои «Илиада» ва «Одиссея»- и Ҳомер тачассум ёфтаанд. Ҳомер роҷеъ ба вазъи тиб ва мавкеи пизишкони Юнони кадим маълумот додааст, ки олимон ин киссаро ба ибтидои асри XII то милод мансуб медонанд.
Дар Юнони кадим оилахаи пизишкони касбй, духтурхоидухтурҳои харбиён, ки он вактхр мактабхри «оилавии» пизишкй хисоб мешуданд, вучуд доштааст. Сарвари оилаи пизишкй хам дар як вакт устоди он Асклепий-(бо лотинй Эскулан) буда, фарзандонаш Махаон ва Подалирий шогирдони у ба хисоб мерафтанд. Ҳомер пизишкй Юнони атика Букротро хам аз авлоди онхост мегуяд.
Бо номи Асклепий киссае алокаманд аст, ки ба таърихи тиб дахл дорад. Мувофики он Асклепийро падараш Аполдон аз батни модар гирифтааст. Юнонихо минбаъд Асклепийро худой тиб (дар румихо Эскулап) эълон кардаанд. Уро дар симои муйсафеде, ки ба асои морпеч такя кардааст. тасвир менамуданд. Дар асотири мардуми кишвархоикишварҳои Шарқи кадим хам бисер вакт мор накш меёфт, шояд одатан хамрохихамроҳи худоёне, ки онхоро ба тансихатии одамон даъват менамуд ба фаъолияти тиббй алокаманд медонистанд.
Оилаи пизишкии Асклепийро ду духтари у пурра мекарданд, ки дар таърихи тиб макомимақоми хешро доранд. Якеро Гигия (маънои «сихдтй»-ро дороет) мегуфтанд, ки бо маслихдтхоимаслихдтҳои ок,илонааш дойр ба пешгирии бемо-риву бехдошти сихатй машхур шудааст. Уро хамчун олиҳаи «сиҳатй» мепарастиданд ва аз номи уст вожаи «гигиена», ки маънои «беҳдошт» - ро дорад.
Олихаи «сихатй»-ро чун чавондухтаре тасвир мекарданд, ки у бо дасти чап чомеро медошт, мор аз он чом чизе менушид. Ин акси мор ва ч,ом минбаъд рамзи тиб гардид. Духтари дигараш Панацея «хама гуна беморй»- ро табобат карда метавонист. Минбаъд номи у исми хосае гашт,вале на ба маънои хуб: «Панацея» (нушдору) хамон воситаи гайриилмиро меномидагй шуданд, ки агар ба ягон даво таъсири шифобахшии худро «бар хама беморй»-хо мансуб донанд, истифода мебурданд.
===Дастовардҳои фарҳангии юнониён===
Агар сухан аз боби пешрафти илму фарханги Юнон равад, аксари олимону файласуфон ва санъаткорони Юнон ба мамлакатхри Шарқи бостонй сафар намуда, малакаю тачриба ва ҷаҳонбинии хешро сайкдл дода, дар сохаи илми тиб, риёзиёт, геометрия(хандаса), хукук. ахлок, фалсафа, мусикй, нучум, меъморй, таърих, чугрофия, табиатшиносй ва забону адабиёт асархоиасарҳои бузурги худро эчод намуда ба чахрниён додаанд.
Хатто х,ар яке аз он бузургони илму санъат мак-табхоитабҳои худро таъсис дода буданд, ки волотарини он мактабхр Академияи Афлотун буд, ки дар замони худ шухрати чахрнй пайдо кардааст. То ба имруз номи неки он олимону санъаткорон човидона боки монда, хазорхр олимону санъаткорони даврахри гузаштаю имруза ба онхо пайравй мекунанд. Махсули эчодиётхоиэчодиётҳои онхр то имруз ахдмияти худро гум накарда, балки тахлил ва омузиши он асархр дар мадди назари олимони дигар карор даранд.
Олимону файласуфон ва санъаткорони Юнон - [[Фалес]], [[Гераклит]], [[Пифагор]], [[Парменид]], [[Зенон]], Асклепий, Гигия, Панацея, [[Гипократ]], [[Демокрит]], Анаксагор, [[Суқрот]], [[Евклид]], [[Афлотун]], [[Арасту]], [[Геродот]], Гомер, Фидий. Поликлет, Аполодор, Ксенофонд, Ариан, Лукиан. Сцпион, Цицерон. Вергилий ва дигарон намунаи ибрат буданд.
Дастовардҳои фарҳангии юнониён: «Иллиада», «Одиссея», «Табиат», «Давлат», «Метафизика», « Сиёсат», «Сафедкунй», «Критон ва Федон», «Ибтидо», «Поэтика», «Риторика», «Теогения», «Аякс», «Шох Эдип», «Фива», «Орестея» драмаҳои Эсхилу Софокл ва гайраҳо буданд.
Шаҳрҳои марказй мадании давраи эллинии Юнон: Афина. Искандария, Антиохия, Пергом. Пелла, Бохтар, Сугд (Мароканд), Фаргона ва гайрахо буданд. Проблемаи мохияти хеллинизм дар мухити олимони давраи муосир низ халли ягонаи худро наёфта буд.
Мухимтарин марказй илмию фархангии давраи эллинй шахри Искандарияи Миср буд. Дар ин чо каср-хоиҳои бузурги илму санъатро бино карда буданд, ки дар назди онхо китобхонаи умумии Искандария бино кар-да шуда, дар он 700- хазор папирусхоипапирусҳои лулапеч нигох дошта шудааст.
Дар ин китобхона адабиёти зарурй оид ба хамаи сохахоисохаҳои илм бо хама забонхо - юнонй, миерй, яхудй. форси ва гайрахо гирд оварда шуда буд. Рохбарии ки¬тобхона ва осорхонаи Искандария ба зиммаи ходимо-ни маъруфи маданияти он замон- Зенодот, Каллимах, Аристрахи Самофракиягй, Аполлони Родоссй ва ди-гарон гузошта шуда буд. Сахми математики машхур Евклид (асараш «Ибтидо») ва Аристрахи муначим ва физик нихоят бузург буд. Аристарх аввалин шуда давр задани заминро дар гирди офтоб кашф кард. Дар натича^ :ш гуна кашфиётхо осорхонаи Искандария ба марказй мадании ҷаҳон табдил ёфта буд. Дар инкишо-фи илми нучум бошад сахми Гиппарх ва шогирдонаш Эратосфену Кирена нихоят бузург буд.
Онхо гирифтани мох, масофаи байни мох ва за-мин, дарозию васеъгй, чанд маротиба аз хачми замин зиёд будани хач,ми офтобро кашф ва аник карда бу¬данд. Марказй дигари илму санъати давраи хеллинй Пергам (Макдуния) ба хисоб мерафт. Шохони он намояндагони илму санъатро дар марказй давлати худ гирд оварда буданд. Файласуфони ин давра Эпикур ва Зенон буданд, ки дар бораи атомхоиатомҳои беохир дар фазо ва вазни атомро пешгуи карда буданд.
 
== Сиёсат у ҳукумат ==
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/wiki/Юнон"