Баҳористон: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
AryanBot (баҳс | ҳисса)
х бот ислоҳ карда истодааст, replaced: Гарб → ғарб
No edit summary
Сатри 1:
«БАҲОРИСТÓН» (порсӣ: بهارستان), асари ахлоқию тарбиявии Абдурраҳмони Ҷомист, ки с. 1487 дар пайравии «Гулистон»-и Саъдии Шерозӣ чун китоби дарсӣ барои писараш Зиёуддин Юсуф (он вақт 10-сола буд) таълиф шудааст.
'''Баҳористон''' асари [[Абдураҳмони Ҷомӣ]].
 
«Баҳористон» аз муқаддима ва ҳашт боб (равза) иборат аст: 1) дар ҳикоёти орифон; 2) дар шарҳи ҳикмати ҳакимон; 3) дар ҳикоёти султонон; 4) дар васфи ҷуду карам; 5) дар баёни ишқу муҳаббат; 6) дар мутоибот; 7) дар зикри шоирон, таърифи шеър, ақсоми он; 8) дар ҳикоёти тамсилӣ. «Баҳористон» дар охирҳои умри Ҷомӣ навишта шуда, як навъ ҷамъбасти андешаву афкори мутафаккир мебошад. Муаллиф ҳангоми таълиф, пеш аз ҳама, мақсади тарбияи ҷавононе мисли фарзанди арҷмандаш Зиёуддини Юсуфро дошт. Ӯ навиштааст, ки «Чун дар ин вақти дилписанд фарзанди арҷманд Зиёуддин Юсуф... ба омӯхтани муқаддамоти каломи араб ва андӯхтани қавоиди фунуни адаб иштиғол намуд,... гоҳ-гоҳе аз китоби «Гулистон», ки аз анфоси шайхи номдор ва устоди бузургвор Муслиҳиддин Саъдии Шерозист... сатре чанд хонда мешуд. Дар он асно ба хотир омад, ки табаррукан... варақе чанд бар он услуб сохта шавад ва ҳарфе чанд бар он минвол пардохта гардад, то ҳозиронро достоне бошад ва ғарибонро армуғоне...
::Чоми, он офтоби нурони,
::Шуд мунаввар ба нури субхони.
 
Гузаре кун дар ин баҳористон,
Абдураҳмони Ҷомӣ дар осмоги пахновари илму адаби форсу точик аз ситорахои дурахшонтарин буда, бо андешахои оли, неруи халлоконаи Сухан, дониши доманадор дар фархангу адабиёт дар силсилаи суханварони бузург ва донишмандони сутург- Рудаки, Фирдавси, Беруни, Абуали ибни Сино, Умари Хайём, саъдии Шерози ва дигарон ба чунон макоми арчманде сазовор аст, ки уро дар Шарку Ғарб баъзехо хотиматушшуаро, чамъе дар назм баъди Фирдавсию Анварию Саъди пайгамбари чахорум ва гурухе чамъбасткунандаи тамоми муваффакиятхои даврони классики адабиёти форсу точик (асрхои IX XV) медонанд ва Эчодиети уро бар хак тирамохи заррини пурхосили ин адабиёти гаронкадри оламшумул мешуморанд. Ба хамин мучиб таърихи адабиёт, афкори ичтимоию сиёси, фалсафаю ахлок, тасаввуфу ирфон ва умуман симои маънави халки моро бидуни шахсият ва эчодиёти ин чехраи бузурги эчоди намешаввад тасаввур кард. Махбубият ва каробати Чоми бо мардуми мо ба дарачаест, ки гуфтори уро одамони сину соли гуногун, акоиду мафкурахои мухталиф ва вазъияту кайфияти мутакобил, сарфи назар аз шуглу пеша ва омолу андешахои хеш, чун далелу бурхон барои қабулу рад, тақвияту таъзир ва панду андарзи мусоҳиб ба сифати ҳикмати рузгорон ба кор мебаранд.
 
То бубинӣ дар ӯ гулистонҳо».
Ганчинаи тамаддуни чаҳони асарҳое дорад, ки чун дурдонахои тобнок вориди он гардида, бо гузашти замонҳо бештар чило медиҳанд. «Калила ва Димна», «Хазору як шаб», «Шохнома», «Гулистон», «хамса» ва амсоли инҳо аз он шумоарнд. Албатта «Баҳористон» низ ба ин гуруҳ джохил мешавад, зеро орн дар тули панчсад соли мавчудияти худ аз нусхс ба нусха, аз сина ба сина ва аз забон ба забон гузашта, ба тароват ва афкори хакимонаи худ ба инсоният Сафо мебахшад ва мардумонро дар ёфти савқи солим, одамгари, ахлоқи хамида, бародари ва хизмат ба халқ менамояд. Онро Чоми баҳори соли 892 ҳичри, ки ба соли 1487 баробар аст, дар пайравии «Гулистон»-и Саъди Шерози чун мутобиқи дарси барои писари худ Зиёуддин Юсуф, ки он вақт даҳ сола буд, таълиф намудааст. Вале масъалаҳои ахлокиро Чоми на бо шеваи илми, балки бо сабки бадеъи баён мекунад «Баҳористон» аз мукаддима, хотима ва ҳашт боб иборат аст.
«Бахористон», ки дар 73 солагии Чоми зеби ракам гардидааст, як навъ асари чамъбаткунандаи гояву ақоиди чамъиятшиносии мутафаккири забардаст буда, андешаву афкори адиб дар он ба ьавти соддаву равшан ифода ёфта, онҳоро дар сурати хулосаҳои фикр дастраси оммоҳои васеъ сохтааст. Муаллиф ҳангоми таълиф пеш аз ҳама дар шахсияти писараш мақсади тарбияи насли наврас ва дар чавонон парваридани ахлоқи некро дар мадди назар дошта, ба тарзи хосе ҳам аз орифон, ҳам аз дурдонаҳои андешаю афкор ва ҳикмати донишмандони бузург, ҳам аз нақли амали хайри ҳокимону мансабдорон, ҳам аз ривояти хайру саховати муболигомези афроди таърихи ҳиммату некукории шахсони афсонави, ҳам аз тасвири изтиробу гудози ишқ фикри худро баён кардааст.
 
Дар «Баҳористон» ҳам аз зиндагонии ибратомӯзи шайхону орифон, ҳам аз андешаву афкор ва ҳикмати ҳакимони бузург, ҳам аз нақли амали хайри подшоҳон, ҳам аз ривояти ҷуду карами гузаштагон, ҳам аз тасвири гудози ишқ ва дӯстию вафодории дилбохтагон, латифаю мутоибаҳои халқӣ, ҳам аз зикри аҳвол ва ашъори шоирон – аз Рӯдакӣ то Навоӣ, ҳам аз ҳикоёти пандомӯзи тамсилӣ сухан рафтааст. «Баҳористон» асарест, ки дар он урфу одат ва хулқу хислати тамоми табақоти мардуми а. 15 инъикос гардидааст. Забони он монанди асари Саъдӣ содаву равон ва фаҳмо буда, насри мусаҷҷаъ ва пораҳои шеърӣ онро зеб додаанд. Нақлу ҳикоёти дохилии равзаҳо ба ҳикояву латифаҳои дилкаши мардумӣ монанданд. Мавқеи устувори инсондӯстӣ низ Саъдиву Ҷомиро наздик мекунад ва аз умумияти қасду ҳадафи эҷодии ду суханвари нобиға дарак медиҳад. Ҷомӣ бисёр мавзӯъҳои «Гулистон»-ро дар хусуси адолат, ахлоқи дарвешон ва ишқу муҳаббати ҷавонӣ вусъат дода, дар навбати худ дар асараш адолати иҷтимоиро тафсилу таҳким менамояд. Вай аз ҳар як инсон тақозо мекунад, ки дар муносибат бо дигарон сидқу сафо, аҳду вафо ва хайру некиро ба кор андозад. Ба андешаи Ҷомӣ қадру қимат ва мақому манзалати волои инсон на вобаста ба аслу насабу мулку дороӣ, балки ба маънавиёти ғанӣ ва ақлу хиради ӯ аст:
Абдураҳмони Чоми дар «Баҳористон» ба бисёр масъалаҳои муҳими замонаш дар девонҳою маснавиҳояш иброз карда буд. У танҳо як чизро мехост, орзу дошт, ки ҳаёту зиндагии халқ хуб бошад, зулму бедодгари барҳам хурад. Нависанда чамъиятро ба золимону мазлумон таксим карда, ба мукобили золимон ва берахмию бешафқатии онхо мебарояд. У золимонро танкид карда, онхоро аз шуру исёни халқ-мазлумон огоҳ месозад.
 
Қимати мард на аз симу зар аст,
Чоми шохону хокимони золимро мазаммат намуда, пардаи фиребу найрангро аз руяшон дур мепартояд. Подшохоне дар зери ниқоби дини мубини ислом ба халки мехнаткаш зулм мекарданд. Чоми ба ин гунна шохон нафрат дорад. Вай шохони бедин, яъне кофири одилро аз шохони диндори золим баландтар хисоб иекунад. Агар шох одил набошад зулм ривоч гирифта, пояи давлст ноустувор мегардар. Аз ин ру, ба мансабхои давлати шахсони поквичдон, росткору бомаърифатро интихоб кардан лозим аст,- мегуяд Чоми. Чоми одмонро ба дустию рафокат, накукори, саховату олихиммати даъват кардааст.
 
Қимати мард ба қадри ҳунар аст.
Дар яке аз хикоятхои Чоми, ки дар он ду чавон аз табакаи поении чамъият иштирок доранд. Хикоят чунин огоз меёбад: «Шабе дар масчиди чомеи Миср оташ афтоду бисухт. Мусулмононро таваххуми он шуд, ки онро насоро карданд. Ба мукофоти он, оташ дар хонаҳои эшон андохтанд ва бисухтанд. Султони Миср чамоматеро, ки оташ дар хонаҳои эшон андохта буданд, бигрифту дар як чой чамъ кард ва бифармуд, ки то ба адади эшон руқъаҳо навиштанд: дар баъзе куштан, дар баъзе даст буридану дар баъзе тозиёна задан. Ва он руқъаҳо дар эшон афшонданд. Ба ҳар касс ҳар руқъае, ки афтод, бо вай ба мазмуни он муомила карданд. Яке руқъа ки мазмуни он ба куштан буд, дар кассе афтод.
Гуфт:
 
Яке аз иллатҳои қабеҳтарин ва маъмултарини инсонӣ дар ҷамъияти Ҳироти нимаи дуюми а.15 майхорагӣ ва бадмастӣ буд. Ба қавли Ҷомӣ, шаробу май душмани ақлу ҳуш, зоилкунандаи донишу биниш, фосидкунандаи ахлоқ ва сарчашмаи хабисиҳо буда, шахси майхора наметавонад, ки байни хубу зишт, некию бадӣ, ҳалолу ҳаром, дӯстиву душманӣ фарқ гузорад.
Аз куштан боке надорам, аммо модаре дорам, чуз ман касе надорад.
Дар пахлуи вай дигаре буд, ки дар руқъаи вай тозиёа задан буд. Вай руқъаи худро бад-он кас дод ва руқъаи вайро кирифту гуфт:
 
«Баҳористон» дар тазмини «Гулистон» мебошад. Танҳо боби 3-юми «Баҳористон» ба боби 1-уми «Гулистон» ва боби 5-уми ҳар ду китоб дар як мавзӯъ буда, мавзӯоти бобҳои 2, 3, 4, 6, 7, 8-и «Баҳористон» тамоман нав аст.
Манн модар надорам.
Фарқи дигари «Баҳористон» аз «Гулистон» он аст, ки Саъдӣ бобҳои китоби худро бе муқаддима оғоз кардааст, аммо Ҷомӣ дар оғози ҳар равза бо унвони «Фоида» муқаддимаи хурде меорад, ки он моҳият, мавзӯи бобро муайян мекунад. Шоир хотимаи «Фоида»-ҳоро ҷамъбаст менамояд. Чунончи, равзаи чаҳорум, ки «Дар васфи мевабахшии дарахтони боғистони ҷуду карам ва шукуфарезиашон бе базли динору дирам» ном дорад, бо чунин «Фоида» оғоз меёбад: «Ҷуд – бахшидани чизест, боистӣ бе мулоҳизаи ғараз ва мутолабаи иваз, агарчи он ғараз ё иваз санои ҷамил ё савоби ҷазил бошад».
Инро ба чои вай бикуштанд ва онро ба чои ин тозиёна заданд.
 
Ақидаҳои нависанда, ки дар «Баҳористон» ифода ёфтаанд, хеле гуногун ва баъзан мухолифи якдигаранд. Лекин Абдурраҳмони Ҷомӣ ҳамчун шахси халқпарвару ватандӯст, озодихоҳу адолатҷӯ ва хайрхоҳ ҷамъиятро ба ду гурӯҳ: золимон ва мазлумон тақсим менамояд ва бар зидди зулму ҷабр ва тааддию бедодгарӣ баромада, давлатмандро ба саховат ва бечорагонро ба қаноат даъват карда, бо ҳамин адлу инсофро тарғиб намуда, бар зидди худбинию худпи¬сандӣ ва ҳарисию хасосат, бераҳмию беинсофӣ ва ҷангу ҷидол мебарояд. Ин нуқсонҳоро сабаби фалокати ҷамъият ва вайронии мамлакат дониста, аз онҳо роҳи халосӣ меҷӯяд ва ин роҳро дар сохти подшоҳие мебинад, ки дар он шоҳи одил ҳукмрон бошад.
::Ба симу зар чавонмарди тавон кард,
::Хуш он кас, к-у чавонмарди ба чон кард.
::Ба чон чун эҳтиёчи ёр бишнохт,
::Ҳаёти худ фидои чони у сохт.
Қаҳрамони ин хикоят аз марг наметарсад. Вале вай модари пири бекас борад ва барои нигохубини модар, парастории у мурдан намехохад. Чавонмардии кахрамони дигар аз чавони аввала боз олитар аст. У ба хотири модари пири рафикаш худро ба куштан медихад. Дар образи ин ду чавон нависанда хислатхои бехтарини инсониро чамъбаст кардааст.
 
Адлу инсоф дон, на куфру на дин,
Панду андарзхои «Бахористон» хар як фарди чомеаро ба матонату устувори, далерию ватандусти, ростию поквичдони, хунаромузи даъват менамояд. Асари мазкур ба забонхои гуногуни халххои Дуне тарчума шудааст. Асар шухрати чахони дорад.
 
Он чи дар ҳифзи мулк даркор аст.
Эчодиети Чоми як давраи бартамоми адабиёти форсу точикро бо тамоми коидаву кавони классики, нишебу фарозхо, анъанахои асро-асраи эстетики адаби ва идеалхои роичи ичтимоиву ахлокиаш чамъбаст менамояд.
 
Адли бедин низоми оламро
{{Ҷавона}}
 
Беҳтар аз зулми шоҳи диндор аст.
 
Ба ақидаи Ҷомӣ, адолат сифати ягонаест, ки ба подшоҳ обрӯ ва шаъни ҷовидонӣ меорад. Ӯ салтанатро ба хайма ташбеҳ дода, ростӣ ва адлро сутунҳои он меҳисобад ва саволомезона хитоб менамояд:
 
Гар набошад сутуни хайма ба ҷой,
 
Чун ситад хайма бе сутун бар пой?
 
Дар «Баҳористон» Искандару Анӯшервон чун чеҳраҳои подшоҳони ормонӣ ва Ҳаҷҷоҷ, ки ба золимӣ машҳур буд, ҳамчун акси онҳо тасвир ёфтааст. Лекин шоир ба ҳама адолат кардани подшоҳро тарғиб намекунад. Баръакс, мувофиқи ақидаи ӯ, подшоҳ ҳар қадар бо росткорону накӯкорон боиноят бошад, бояд ҳамон андоза бо золимон ва одамони бадкирдор бераҳм шавад. Ҷомӣ аз номи Бузургмеҳр ҳамон подшоҳро беҳтарин ҳисоб мекунад, ки «покизагон аз вай эмин бошанд ва гунаҳгорон аз вай битарсанд»:
 
Шоҳ он бошад, ки равшанхотиру бихрад бувад,
 
Некӯвонро ҳол аз ӯ неку бадонро бад бувад.
 
Абдурраҳмони Ҷомӣ дар «Баҳористон» сафҳаи даҳр – рӯйи олам¬ро ба дафтари умри ҳама халқ ташбеҳ намуда, гуфтааст, ки дар он хуррам касест, ки рақами хайр кашиду асари хайр гузошт:
 
Сафҳаи даҳр бувад дафтари умри ҳама халқ,
 
Инчунин гуфт хирадманд, чу андеша гумошт:
 
Хуррам он кас, ки бар ин дафтари пок аз ҳама ҳарф
 
Рақами хайр кашиду асари хайр гузошт.
 
Таъсири «Баҳористон» ба «Парешон»-и Қоонӣ, «Мулистон»-и Тамкин ва монанди инҳо бузург аст. Шоири суфимашраби форсизабони Югославия Фавзӣ (а. 17) асари худ «Булбулистон»-ро маҳз ба сабку пайравии «Баҳористон» навиштааст. «Баҳористон» ба забони лотинӣ (1778), олмонӣ (1935, 1964 ва 1981), чехӣ (1957), озарбойҷонӣ (1964), русӣ (1964) тарҷума шуда, ба табъ расидааст. Дар Тоҷикистон «Баҳористон» с. 1966 ва 2008 чоп шудааст.
Адабиёт: Абдурраҳмони Ҷомӣ. Баҳористон. Д., 2008.
== Манбаъ ==
*А. Афсаҳзод,А. Сатторзода.
 
[[Гурӯҳ:Адабиёт]]
[[Энсиклопедияи Миллии Тоҷик|Энсиклопедияи миллии тоҷик, ҷилди 2]]
[[Гурӯҳ:Энсиклопедияи Миллии Тоҷик]]