Хилофат: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
AryanBot (баҳс | ҳисса)
х →‎661 сол – Халифати Араб: бот ислоҳ карда истодааст, replaced: чахон → ҷаҳон
х таҳрир
Сатри 1:
[[Акс:Age of Caliphs.png|thumb|250px|Халифат, [[622]] — [[750]].]]
'''ХалифатХилофат''' (аз {{забон-код|ar|خلافة}}) яке аз [[давлат]]ҳои [[мусулмонии феодали]] буд, ки ҳангоми забткориҳои арабҳо дар [[асри 7]]-ум — [[асри 9]]-ум бо сардории [[халифа]]ҳо ба вуҷуд омадааст. Асосгузори халифат [[МухаммадМуҳаммад]] буд, ки дар аввали [[асри 7]] дар [[Хичоз]] ҷамъияти мусулмониро ташкил кард. Дар натиҷаи забткориҳои [[Арабҳо]] давлати калон ташкил шуд, ки ба ин давлат [[нимҷазираи Арабистон]], [[Ирок]], [[Эрон]], қисми калони [[Моварои Кафкоз]], [[Осиёи миёна]], [[Сирия]], [[Фаластин]], [[Миср]], [[Африкои Шимоли]] ва кисми калони [[ҷазираи Пиреней]] ва [[Синд]]ро дар бар мегирифт.
 
== Ном ==
 
Калимаи ХалифатХилофат ( خليفة‎‎ - Khalīfah - аз калимаи [[забони арабӣ]] гирифта шуда маънояш «меросхур», «намоянда» аст) хамчунҳамчун мансаб вадар давлати васеъидавлате, ки баъди Мухаммад истилогарони арабМуҳаммад бо сардории намояндахоинамояндаҳои уӯ ташкил шуда буд.
 
== Аз ташкилёбии халифатХилофат (632) то сулолаи УмавиёнУммавиён (750) ==
=== ХалифатиХилофати Араб соли 632-661 ===
Ин давра 4 халифаро дар бар мегирад, ки борбо охироҳи рост интихоб шудаанд. (ар-рошидин) интихоб шудаанд: Абубакр (632-634), Умар (634—644), Усмон (644—656) Али (656—661) ва хукмронии Умавиён (661—750). Аз чихатиҷиҳати хачм империяи, ки дар муддати 100 сол онхо ташкил карда буданд аз Румиҳо низ гузашта буд ва ин хело хамҳам ачоиб буд, зеро дар ибтидо баъд аз вафоти МухаммадМуҳаммад хавфи бархамхури, дастовардҳои [[Муҳаммад]] дар Ислом вучуд дошт. [[Муҳаммад]] (дуруди Худо бар ӯ бод!) пеш аз вафот кардан ба чоиҷои худ хечхеҷ касро Таинтаъин намекунад аз хамин сабаб дар Мадина байни Маккаиён ва Мадинаиён мунокишамуноқиша ба вучудвуҷуд меояд, ки ин мунокишамуноқиша метавонист чудошавииҷудошавии Маккаву[[Макка]]ву мадина[[Мадина]] ва инчунин охири дини Ислом шуда метавонист. Вале ба умар муваффакият ба даст омад, ки Абубакри Маккагиро интихоб намоянд. Бо баробари ин аз хабари вафоти Мухаммад[[Муҳаммад]] тамоми Арабистон ба гайрғайр аз Макка, Мадина ва Тоифа аз ислом чудоҷудо шуданд. Бо ёрии одамони ба дин эътикотдоштаиэътикоддоштаи маккаМакка, ва мадинаМадина Абубакр тавонист Арабистони калон вале таксимшударотақсимшударо ба ислом баргардонад, ба ин кор ба уӯ «шамшери Худо» ёри расонд-лашкаркаши собикадорсобиқадор Халид, ки танхо 9 сол пеш пайгамбарро дар кухикуҳи Уход шикаст дода буд. Халид лашкари 40-хазораиҳазораи пайгамбарипайғамбари калбакииқалбакии Муслимро дар чоеҷое бо номи «хирмани марг» дар наздикии Акраб (633). ХатманҲатман баъди пахш кардани шуриши АрабхоАрабҳо Абубакр давлатдории Мухаммадро[[Муҳаммад]]ро давом медод, уӯ ба мкобилимуқобили давлати ВизантихоВизантия ва ФорсхоФорсҳо чангроҷангро давом дод.
 
Умар (634—644) бо муваффакиятмуваффақият забткуниро давом дода, дар охири хаёти худ ба гайрғайр аз Арабистон боз [[Осиёи Миёна]], [[Сирия]], [[Месопотамия]], [[Вавилон]] ва як кисми шарқии Форс дар [[Африко]], [[Миср]], ва Варко Триполи хукмрони мекард. Дар вактивақти хукмронииҳукмронии Усмон (644-656) аз Форс то [[Амударё]] (Оксуса) чазираиҷазираи Кипр, вилояти Карфаген забт карда шуда буд. ЧангиҶанги бародаркуши дар байни АрабхоАрабҳо, ки дар натичаинатиҷаи куштани Усмон ва давлатро идора карда натавонистани Али буд, ки ин боиси катқат гардидани забткорихозабткориҳо ва баъзе вилоятхоивилоятҳои сархадиросарҳадиро аз даст доданд.
 
=== 661 сол – ХалифатиХилофати Араб 661-750===
Аммо бо якумин Умавии [[Муовия писари Абусуфиён|Муавии 1]] (661—680) арабхоарабҳо аз Амударё (Оксус), Туркистонба Мовароуннаҳр гузашта то ба ПейкондаПайканд, Бухоро ва СамаркандСамарқанд рафтанд ва дар Ҳиндустон то ба ПанчабПанҷоб рафтанд:. бо онхо Осиёи хурд забт карда шуда, онхо хатто ба Константинопол наздик шуда буданд, дар Африко то ба Алжир расиданд.
 
Дар давраи писари Умуваии Язиди (680—683) давраи дуюми чанги бародаркуши ва чанги Умавиён бо душманхои дохили (бо фарзанди Али Хасан, бо шартхои Мукаддас ва зидди халифаи ибни Зобейн ва гайрахо) имкониятхо дод, ки барои вилоятхои наздисархади боз чудо шаванд, лекин бо баста шудани сулх байни чанговарони бародаркуш (с 693 )дар халифагии Абдулмалик (685—705) ва писари у Валид (705—715) арабхо мувафакиятхои бузургро дар Авгонистон ба даст оварданд, шимолии [[Ҳиндустон]] ва Туркистон -дар шарқ , [[Арманистон]], дар Кавкоз ва дар Осиёи Хурд- дар маркази Африкои шарқи(то укёнус), [[Испания]] дар юг [[Франция]] - дар шарқ. Танҳо кувваи император Льва Исавра, ки часурона бар зидди арабхо чангида Константинополь ва Осиёи Хурдро (717—718) озод кард ва Карл Мартелл ки ба мувафакиятхои арабхо дар Фаронса (732) интихо гузошта буд ба Аврупо аз запткорихои мусулмонон эмин дошт.
 
Мавкее, ки арбхо дар вакти запткорихои худ ишгол карда буданд лагери харбиро ба хотир меовард:кушиши дохилшавии динии ба ислом [[УмариI]] дониста кушиши мустахкам кардани Халифатро дошт, характери масчиди чанговари ва тасаввуроти дини [[индифферентизм]] хачми уммумии арабхои истилогар, ба онхо манъ намуд, ки сохибшави дар давлатхои истилогаштаи мулки заминдошта буд; [[Усмон]] ин карорро манъ намуд, бисёре аз арабхо дар давлатхои заптшуда бои заминдор мешуданд.Маълум аст ки максади заимндор бештар на ба чанг балки ба сулху осоиштаги равона карда шуда буд.Дар замони Умавиен низ дехахои араб дар байни халкхои дигар карибки симои гарнизони харбии худро гум накарда буд. Бо баробари ин, хусусияти динии давлати араб тез-тез тагйир меефт, мо мебинем бо баробари чори намудан дар дохили халифат ва тастик кардани Умавиен ва аз чамъияти динии масчиди, ки пешвои мусулмонон сардори мекард ба пахш намудани кофирон, чонишини пайгамбари Илохи
=== Хилофати Араб 750- 1258===
 
Ба тахт омадан ва хукмронии сулолаи Аббосиён (кариб то миёнаи асри IX)==
Давраи шукуфоии сиёси ва мадании давлати исломи бо хамрохии халкхои забткардашудаи арабҳо. Нахустини Аббосиён: асосгузори сулола [[Абу-ль Аббас ас-Сафах]], яъне «Хунхор» (750—754); ки аз давраи хукумрониаш ба [[Людовикаи XI]], давлатдор ва иктисодчии оли [[Аль-Мансур]] (754—775); хеле дасткушод буд ва махз барои хамин дар адабиёт падари Харун-ар-Рашид – Аль Махди (775—785); хеле машхур буд. бадчахли [[Аль-Хади]] (785—786); химоягари машхур шоир ва адабиётчи [[Харун аль-Рашид]] (786—809), шахсе, ки шохиди гулгулшукуфии Халифат буд, вале вай давладори бад буд, у тамоман ба давладоре, ки дар китоби «[[Хазору як шаб]]» шуда буд монанд нест. Аль-Амин (809—813); дусти олимон ва файласуфони равшанфикр, аз тарафи модараш форс буда-[[Мамун]](813-833)даводихандагони фикрхои у – [[Аль-Муътасим]] (833—842)и [[Аль-Васик]] (842—847).Навоварихои асри X каме сузились: Умавии халосгашта [[Абдурахмони I]] дар Испания якумин огози [[(755]] итиклолияти {{Кордовскому эмирату]], ки аз [[c929]] хамчун халифат эътироф гаштааст[[(929--1031)]].Пас аз 30сол Идрис абераи халифа Али ки хам барои Аббосиён ва Умавиён душман буд, дар Марокко асосгузори сулолаи Идрисихо[[(785-985)]] гашт, ки пойтахти он ш.[[Тудга]] буд.Кисми боки мондаи сохили Африкаи шимоли ( Тунис ва г.) тамоман барои Халифати аббосиён гумм шуда буд, вакте ки Хорун ар Рашид вазири Аглабро номзад мекунад,худро дар Кайрвон асосгузори сулолаи Аглабидхо (800-909) мехисобад. Намуди берунаи хокимияти истилокорона ба мукобили кишвархои христиан ва дигар кишвархо баркарор кардан Аббосиён зарур намешуморидан, аммо бо мурури вакт задухурдхои харби хам дар сархади шарқ ива шимоли ба вучуд меомад, аммо зиндагии Халифат оромона мегузашт.
Халифати араб аз чихати бузурги ва хукмронии худ кайхо боз шавковар набуд. Давраи якумин Аббосиён шукуфои маданият буда онро машхури оламиён гардонида аст. То имруз дар тамоми ҷаҳон зарбулмасалу маколахо: даврахои “Хорун-ар-рашид” «Гавхари халифахо» ва гайрахо, бисёре аз мусулмонхои замони мо он давраро ба ёд оварда иродаи худро мустахкам мегардонанд. Бояд гуфт, ки хусусиятхои - зулмовари, берахми он халифахо буд: дар баъзе холатхо, ки ба асосгузори сулола он фахри халифахоро ташкил мекард (бо лакаби «Хунрез» худи [[Абу-ал-Аббос]] интихоб карда буд. ): баъзеи аз халифахо, ки ба ин нигох накарда хиллагари [[Ал-Мансур]], ки дар назди халк дар тани худ ба либосхои калбаки ва чояш биёяд у харакат мекард, ки одамони хатарнокро ба катл мерасонад, аввал у онхоро бо суханхои касамёдкуни ва мехрубони гуфтугу карда баъд ба катл мерасонд.