Хусрави Деҳлавӣ: Тафовут байни таҳрирҳо

Амир Хусрави Дехлави, ки аз номовартарин ва пурмахсултарин суханварони адабиёти форсист, дар густариши адабиёти форси Хинд ва реша пахн кардани унсурхоиунсурҳои асосии он бештар аз хама хизмат кардааст.

Шоир дар асархоиасарҳои худ дар кадом сол таваллуд шудани худро кайд намекунад, аммо дар кадом сол чандсола будани худро равшан зикр кардааст. Чунончи, дар «Киронуссаъдайн» менависад:

Дар байни солхоисолҳои 1276-1278 Хусрави Дехлави ба дарбор кашида мешавад ва пас аз ин зиндагии дарбории шоир сар мешавад. Соли 1279 дар дарбори Туграл, ки хокими Бангола буд, хизмат карда, баъд аз ин шоирро писари калонии Гиёсуддин Балбан султон Мухаммадхон, ки хокими Мултон буд, ба дарбори худ талабид. Дар он чо Хусрав дар муддати панч сол хизмат мекунад. Баъди вафоти Гиёсиддин Балбан (1287) Муиззиддин Кайкубод ба тахти салтанат баромада, Хусравро ба дарбори худ даъват мекунад, вале азбаски тамоми кору бори салтанат ба дасти яке аз дарбориёни бонуфуз Низомиддин буд ва ин шахс бо Хусрави Дехлави дар муносибати хуб набуд, шоир таклифи ба дарбори Муизиддин рафтанро кабул намекунад. Дар соли 1299 дар хаёти шоир бадбахтие руй медихад. Модар ва бародари хурди шоир дар байни як хафта вафот мекунанд. Хусрав дар достони «Мачнун ва Лайли» аз ин ходиса бо сузу гудоз накл намудааст:

Хусрав сохиби фарзандони зиёд буд, аз руи гуфтахоигуфтаҳои худи у маълум мешавад, ки вай як духтар (Афифа ё худ Мастура ва панч писар (Масъуд, Хизр, Рукниддин, Айниддин, Малик Ахмад ва Мухаммад) доштааст, ки аз байни онхо Малик Ахмад дар замони худ хамчун шахси бофазлу адаб ном бароварда буд.

Хусрав яке аз пурмахсултарин шоиронест, ки кувваи эчодии худро кариб дар хамаи намудхоинамудҳои шеърии замони худ санчида, чи дар назм ва чи дар наср асархоиасарҳои зиёде навиштааст.

Кисми асосии мероси адабии Хусрав ба забони форсист. Инчунин ба забонхоизабонҳои урду ва хинди низ асар навишта будааст.

Дар солхоисолҳои аввали эчодиёти худ Хусрави Дехлави, асосан газалу касида менавишт ва тахаллуси аввалаи у Султони буд ва бо ин тахаллус дар девони якуми у бисёр газалхоро дидан мумкин аст. Тахаллуси дуюм ва асосии шоир Хусрав аст.

Ба навиштани достон шоир аз синни 36-солаги шуруъ менамояд. Ашъори лирикии шоир дар панч девон гирд оварда шудааст. Ин панч девон дар даврахоидавраҳои гуногуни хаёти шоир тартиб дода шудаанд ва Хусрав мувофики даврахоидавраҳои синну соли худ ба хар кадоми онхо номи махсусе додааст.

[[Васатулхаёт]] (Миёнаи хаёт). Ин девон ашъори то синни 34-солагии шоирро дар бар мегирад. МарсияхоиМарсияҳои дар хакки султон Мухаммад Коон машхур ба Хони шахид навиштаи Хусрав дар он дохил шудаанд.

[[Гурратулкамол]] Ин девон ашъори айёми камолот, яъне давраи 34-40 солагии шоирро дар бар мегирад. Девон дебочаи муфассале дорад, ки дар он шоир аз бисёр масъалахоимасъалаҳои мухими адабиёт, инчунин аз тарчимаи холи худ сухан меронад.

[[Бакиятулнакия]] дар соли 1318 (ё ки соли 1316) мураттаб шудааст. Касидаву тарчеъбанд ва таркиббандхоитаркиббандҳои ин девон ба таърифи Низомиддин Авлиё, султон Алоуддин ва писарони у Муборакшох ва Хизрхон ва чанде аз дарбориени бонуфуз бахшида шудаанд. Дар ин девон мисли девонхоидевонҳои дигари муаллиф газалиёт, китъаот ва рубоиёт низ дохил гардидаанд.

[[Нихоятулкамол]] Девони панчумин ва охирини Хусрави Дехлави мебошад. Дар ин девон марсияи Гиёсуддин Туглук (с.в.1325) ва касидахо дар васфи писари Гиёсуддин султон Мухаммад Туглук (1325-1351) низ дарч шудаанд. Аз ин ру, метавон гуфт, ки «Нихоятулкамол» чанд мох пеш аз вафоти Хусрав чамъовари гардидааст. Дебочаи девон дар хамди Худову наъти пайгамбар ва тавсифи Низомиддин Авлиё мебошад. Девон касоиду тарчеъбанд, маснавихоимаснавиҳои хачман хурд, газалиёт, китъаву рубоиётро дар бар мегирад.

Ба калами шоир зиёда аз 300 касида тааллук дорад, ки дахяки онхо касидахоикасидаҳои фалсафи мебошанд. Дар ин гуна касидахо бисер фикрхоификрҳои ичтимои ва тарбияви-ахлокии замони шоир акс гардидаанд. Ба як катор касидахоикасидаҳои шоир (ба мисли «Дарёи аброр» ва гайрахо) бисёр намояндагони адабиёти минбаъда, аз чумла Абдурахмони Чоми ва Алишер Навои назира навиштаанд.

Аз соли 1289 сар карда, Хусрави Дехлави дар баробари жанрхоижанрҳои лирики ба эчод намудани асархоиасарҳои эпики низ шуруъ менамояд. Дар жанри достон Амир Хусрав худро шогирди Низомии Ганчави мешуморад ва онро дар чанд чои осори худ таъкид менамояд.

Дар байни солхоисолҳои 1299-1302 Хусрави Дехлави ба «Хамса»-и Низомии Ганчави чавоб менависад. [[Хамса]]-и Амир Хусрав аз ин достонхо фарохам омадааст: [[Матлауланвор]], [[Ширин ва Хусрав]], [[Мачнун ва Лайли]], [[Хафт бихишт]], [[Оинаи Сикандари]]. Баъди достони «Хамса» Хусрав боз се достони дигар – «Дувалрони ва Хизрхон» (соли 1316), [[Нух Сипехр]] (соли 1318) ва [[Туглукнома]] (такрибан соли 1324) – ро таълиф менамояд. Гайр аз ин достон шоир боз чанд достони дигари хачман хурд низ навиштааст. Аз чумла, достони «Асбнома» - ро шоир ба хокими Авад Али Сарчондор машхур ба Хотамхон бахшидааст.

Мавзуи панду ахлок, ки маъмултарин мавзуи адабиёти чахоншумули форси махсуб мегардад, дар ашъори Амир Хусрав макоми баландро дорост. Шоир тавассути ашъори пандомез бехтарин хислатхоихислатҳои инсониро ситоиш мекунад ва барои тарбияи насли наврас дар таргиби накукори, мехнатдусти, ростиву растагори барин хислатхоихислатҳои хамидаи инсони сахм мегузорад:

:К-озурдани халкхалқ кард пеша.

Як катор суханхоисуханҳои ибратбахши Хурави Дехлави, ки онхоро шоир дар натичаи тачрибаи бои зиндаги гуфтааст, мисли маколу зарбулмасалхоизарбулмасалҳои халкихалқи садо медихад: