Замин: Тафовут байни таҳрирҳо
Content deleted Content added
х Bot: Removing Link FA template |
No edit summary |
||
Сатри 11:
'''Замин''' - [[сайёра]]и севуми [[системаи офтобӣ]] буда, ҳам аз ҷиҳати [[масса]] ва ҳам аз ҷиҳати [[қутр]] калонтарин аз сайёраҳои дохилист. Замин аввалин сайёраест, ки бо доштани об маъруф аст ва ягона масканест, ки дар он ҳаёт вуҷуд дорад.
Системаи Офтобї – олами мураккаб ва гуногуншакл мебошад. Ба системаи Офтобї: Офтоб, нўњ сайёрањо ва љирмњои хурди кайњонии зиёд: айни њол зиёда аз 60 радиф, ќариб 100 000 астероидњо, таќрибан 1011 кометањо ва ба миќдори зиёд метеоритњо дохил мешаванд. Системаи Офтобї дар натиљаи фишурдашавї ва тоб хўрдани абрњои газу чанг ба вуљуд омадааст, ки дар марказаш Офтоб пайдо шудааст. Дар Офтоб 99,866%-и њамаи массаи системаи Офтобї љойгир шудааст, ки ба њамаи нўњ сайёрањо ва радифњои онњо ќариб 0,134%-и моддањои системаи Офтобї рост меояд.
Замин (расми 1) як ќисми системаи Офтобї буда, якљоя бо Уторид, Зўњра ва Миррих ба сайёрањои дохилї ё ба сайёрањои гурўњи заминї дохил мешавад.
Замин аз Офтоб ба њисоби миёна 149,5 млн. км дуртар љойгир шудааст ва дар атрофи он дар 365,25 шабонарўз як маротиба давр мезанад. Баъзењо бар он аќидаанд, ки аз аввал Замин хунук буд. Гармшавии ќаъри он аз њисоби људо шудани гармї дар натиљаи вайрон шудани моддањои радиоактивї пайдо шудааст. Ќаъри Замин њолати пластикиро гирифта, нисбатан моддањои вазни хосашон зиёд наздик ба маркази сайёра, нисбатан сабук дар сатњи он љойгир шуданд. Ба ќабатњо људо шудани Замин ба амал омад. Ба ќабатњо људошавї айни њол низ идома дорад, ки Расми 1. Замин ва радифи он- Моњ. сабаби асосиаш њаракат дар ќишри замин, яъне сабаби
љараёнњои тектонї мебошад.Замин шакли геоидро дорад, ки бо уќёнусњо ва материкњо ињота шудааст.
Муайян карда шудааст, ки массаи Замин ба 5,976∙1024кг, њаљмаш ба – 1,083∙1012 км3 баробар аст. Радиуси максималии эллипсоиди даврзании Замин ба 6378,25 км (радиуси экватор) ва радиуси минималиаш ба 6356,86 км (радиуси ќутбї) баробар аст. Масоњати Замин – 510,2 ∙106 км2. Дарозии меридианаи
Расми 1. Системаи Офтобї.Замин 40008,548 км, дарозии экваторї – 40075,704 км-ро ташкил мекунад. Фишори ќутбї сабабгори дар атрофи тири ќутбї давр задани Замин гаштааст ва бузургии ин фишор бо суръати даврзании Замин алоќаманд мебошад. 70,8% (361,1 млн. км2)-и сатњи Заминро об (уќёнус, бањрњо, кўлњо, обанборњо, дарёњо ва ѓ.) ишѓол намудааст. 29,2 % (148,9 млн. км2)-и сатњи Заминро хушкї ташкил мекунад. Муштарї Зуњал
== СОХТОРИ ЗАМИН ==
Замин аз моддањои гуногун- аз газњои сабуктарин то металлњои вазнин таркиб ёфтааст. Пањншавии онњо чї дар сатњ ва чї дар ќаъри он нобаробаранд. Таркиби химиявии Замин хеле кам омўхта шудааст. Ќисми ками ќишри замин яъне тахминан 5%-и њаљми он тадќиќ карда шудааст. Аз рўйи маълумотњои њозира, сатњи замин аз оксиген (46,8 %), силитсий (27,3 %), алюминий (8,7 %), оњан (5,1 %), калсий (3,6 %), натрий (2,6 %), калий (2,6 %), магний (2,1 %) ва танњо 1,2% ба элементњои химиявии дигар рост меояд.
Зичии миёнаи Замин 5,52 /см3 мебошад, ки аз зичии моддањои дар сатњи вай буда зиёд аст. Мисол, зичии њаво 0,00129 г/см3, зичии об – 1 г/см3, зичии миёнаи љинсњои кўњии аз оњан бой 2,9–3 г/см3 мебошад.
Сохти дохилии Заминро бо усули сейсмикї тадќиќ намудаанд. Моњияти ин усул дар он аст, ки њангоми таркиш њаракати мављњо дар Замин бо суръати гуногун вобаста аз таркиб ва зичии љинсњои кўњї пањн мешавад. Омўзиши даќиќи сохти дохилии Замин бо усули сейсмикї нишон дод, ки зичии миёнаи баланд дар дохили он ин мављудияти ядрои вазнини металлї мебошад, ки радиусаш ќариб 3000 км ва зичии миёнааш 9-11г/см3 аст.
Умуман Замин аз якчанд ќабатњо иборат аст: берунї – атмосфера, гидросфера, биосфера (минтаќањои пањншавии олами зинда, аз рўйи В.И. Вернадский)ва дохилї, ки аз геосферањои зерин: ќишри замин, мантия ва ядроиборат аст. Сарњади байни онњо аз рўйи масоњат ва аз рўйи умќ шартї мебошанд (рас. 2).
Ќишри замин – ин ќабати болои сахти Замин мебошад, ки суръати пањншавии мављњои сейсмикии тўлї дар ќисми поёнии ќишри замин ба њисоби миёна 6,5-7,4 км/с ва кўндалангиаш 3,7-3,8 км/с-ро ташкил мекунад. Сарњади поёнии ќишри замин аз рўйи ќабати Мохоровичич (мухтасар Мохо ё М) мегузарад, ки зиёдшавии суръати пањншавии мављњои сейсмикии тўлї то 8,2 км/с Расми 3. Сохти дохилии геосфера.ва кўндалангї то 4,5- 4,7 км/с
ба назар мерасанд. 21
Сатњи ќишри замин бо таъсири љараёнњои муќобили ба самти якдигар равона нигаронида шудаанд:
-эндогенї, ки ба он љараёнњои тектонї ва магматикї дохил мешаванд, ки ба љойивазкунињои амудї - баландшавї ва пастшавї ва љойивазкунињои уфуќї дар ќишри замин меоранд, яъне ноњамвории релефро ташкил мекунанд.
-экзогенї, ки ба денудатсия (њамворкунї)-и релеф аз њисоби фарсоиш, намудњои гуногуни эрозия ва њаракатњои гравитатсионї меоранд;
-седиментатсионї (тањшинѓуншавї), ки њамаи ноњамворињои дар натиљаи эндогенї њосилшударо мепўшонанд.
Ду навъи ќишри заминро људо мекунанд: уќёнусї (базалтї) ва континенталї (гранитї) (расми4).
Расми 4. Сохти литосфераи Замин
Ќишри уќёнусї. Муддати зиёд ќишри уќёнусї њамчун модели дуќабата дида мешуд, ки аз ќабати болои тањшинї ва поёнї «базалтї» таркиб ёфта буд. Дар натиљаи гузаронидани тадќиќотњои даќиќи сейсмикї, парма кардани чоњњо ва гирифтани намунаи љинсњои кўњї аз ќаъри уќёнусњо драгањо сохти ќишри уќёнусї муайян карда шуд. Аз рўйи маълумотњои њозиразамон, ќишри уќёнусї сохти сеќабата дорад, њангоми ѓафсии аз 5 то 9 (15) км, одатан 6-7 км. Зичии миёнаи ќишри уќёнусї (бе тањшинњо) ба 2,9 г/см3, массаи вай - 6,4 • 1024 г, њаљми тањшинњо – 323 млн. км3 баробар аст.
Ќишри уќёнусї аз ќабатњои зерин иборат аст:
1)Ќабати тањшинї – ќабати болої, ки ѓафсиаш аз садњо метр то 1-1,5 км таѓйир меёбад;
2)Ќабати базалтї – аз лавањои базалтии навъи уќёнусї таркиб ёфтааст, ѓафсии умумии ин ќабат 1,0-1,5 то 2,5-3 км-ро ташкил медињад;
3)Ќабати габбро, ѓафсии умумиаш дар њудуди 3,5-5 км таѓйир меёбад.
Ќишри континенталї аз уќёнуси бо ѓафсї, сохт ва таркиб фарќ мекунад. Ѓафсии ќишри континенталї аз 20-25 км дар зери дуѓањои љазиравї ва дар зери минтаќањои навъи гузариши ќишр дар поясњои љавони чиндои Замин (дар зери поясњои Алпу Њимолой ва Анд) то 80 км-ро ташкил медињад. Ѓафсии ќишри континенталї дар зери платформањои ќадим ба њисоби миёна 40 км-ро ташкил медињад.
Ќишри континенталї аз се ќабат иборат аст:
1)Ќабати тањшинї аз тањшинњои гилї ва карбонатии њавзањои тунукоби бањрї таркиб ёфтааст ва ѓафсии гуногун аз 0 то 15 км дорад.
2)Ќабати гранитї – ѓафсии ин ќабат аз 15 то 50 км-ро ташкил медињад.
3)Ќабати базалтї – ѓафсии ин ќабат аз 15 - 20 км мебошад.
Ќишри замин аз алюмосиликатњо таркиб ёфтааст. Аз элементњои химиявї оксиген, силитсий ва алюминий дар шакли силикатњо ва оксидњо (табл. 1) бартарї доранд.
=== ТАРКИБИ МИНЕРАЛЇ ВА ПЕТРОГРАФИИ ЌИШРИ ЗАМИН ===
Ќишри замин аз љинсњои кўњї иборатанд. Минералњо ба таркиби љинсњои кўњї дохил мешаванд, инчунин љамъшавињои алоњидаро ташкил мекунанд. Илме, ки минералњоро меомўзад, минералогия ва илме, ки љинсњои кўњиро меомўзад, петрография меноманд.
Вобаста аз пайдоиш ду намуди минералњоро људо мекунанд:
• Минералњои пайдоишашон табиї;
• Минералњои пайдоишашон сунъї.
Минералњои табиї – ин љисмњои табиие мебошанд, ки аз љињати таркиб ва сохт нисбатан якхелаанд ва ќисми таркибии љинсњои кўњї ба шумор мераванд ва дар натиљаи љараёнњои физикї-кимиёвї дар ќишри замин ба вуљуд меоянд.
Се љараёнњои асосии минералпайдошавиро фарќ мекунанд.
1. Магматикї – бо ќувваи дохили Замин алоќамандї доранд ва дар ќаър зуњур мекунанд. Минералњое, ки бевосита аз гудохтањои магматикї ба вуљуд меоянд (кварс, оливин, пироксенњо, плакиоглазњо, слюдањо ва ѓ.) сахтии зиёд, вазни хоси баланд, нисбат ба таъсироти об, кислотањо ва ишќорњо мустањкаманд.
2. Тањшинї – ба сатњи ќишри замин хос мебошанд. Минералњо дар хушкї ва дар бањр ба вуљуд меоянд.
Дар њолати аввал, пайдошавии минералњо бо љараёнњои фарсоиш, бо таъсири об, оксиген ва таѓйирёбии њарорат (минералњои гилї – каолинит; пайвастагињои оњандор – сулфидњо, оксидњо ва ѓ.).
Дар њолати дуюм минералњо дар љараёни аз мањлулњои обї бо роњи химиявї (галит, силвин) њосил мешаванд.
Як ќатор минералњо дар натиљаи фаъолияти организмњои гуногун – опал ( аз гели оксиди силитсий пайдо мешаванд – мањсули вайроншавии боќимондањои скелети организмњои кремнидор), сулфур, пирит.
Хосиятњои минералњои экзогенї гуногунанд, вале бисёрии онњо сахтии паст, бо об ба реаксия мераванд ё дар он њал мешаванд.
3.Метаморфї – минералњо дар натиљаи љараёнњои мураккаб, ки дар структураи љинсњои сахт ва минералњо њангоми њарорат ва фишори гуногун ба вуљуд меоянд. Онњо њолати аввалаи худро таѓйир медињанд, аз нав кристаллизатсия мешаванд, зич ва мустањкам мешаванд (талк, магнетит, актинолит, роговая обманка, мармар ва ѓ.).
Айни њол, зиёда аз 4000 минералњо ва њамин ќадар намудњои онњо маълуманд. Бисёрии онњо гоњ-гоњ вомехўранд ва танњо ќариб 400 минералњо ањамияти амалї доранд: ќисме аз онњо вобаста аз васеъ пањн шудан ва ќисми дигар барои хосиятњояшон васеъ истифода мешаванд. Баъзан минералњо дар намуди љамъшавињои алоњида вомехўранд, ки конњои канданињои фоиданокро њосил мекунанд, вале дар бисёр маврид онњо ба таркиби ин ё он љинсњои кўњї дохил мешаванд.
Нисбатан минералњои бисёр вомехўрдаро, ки хосиятњои физикї-механикии љинсњои кўњиро муайян мекунанд, минералњои љинсњосилкунанда меноманд.
Минералњое, ки дар таркиби љинсњои кўњї нисбатан камтар (то 5-8 %) вомехўранд, минералњои аксессорї меноманд.
Минералњои сунъї – натиљаи мањсули фаъолияти инсон мебошад. айни њол зиёда аз 150 минералњоро бо роњи сунъї сабзонидаанд.
Ду намуди минералњои сунъиро фарќ мекунанд:
1) монанд (аналог) – минералњои табииро такроран месабзонанд (алмос, корунд, изумруд);
2) техногенї – минералњои аз нав сохташуда бо хосиятњои гуногун (алит 3CaO•SiO2 – хосияти часпакї, муллит 3Al2O3•2SiO2 – оташбардор). Ин минералњо ба таркиби масолењи сохтмонї дохил мешаванд.
| |||