Шоҳнома: Тафовут байни таҳрирҳо
Content deleted Content added
Шухрат Саъдиев (баҳс | ҳисса) |
Шухрат Саъдиев (баҳс | ҳисса) х илова |
||
Сатри 1:
[[Акс:Shahnameh3-1.jpg|right|thumb|Shahnameh]]
[[Акс:Tus shahnameh.jpg|right|thumb|Scenes from the Shahnameh carved into reliefs at [[Tus]], where [[Ferdowsi]] is buried.]]
'''Шоҳнома''' ({{lang-fa|شاهنامه}}) - ин
== Таърихи эҷоди "Шоҳнома" ==
Фирдавсии бузург асари худро дар замоне навишт, ки давлати бузург ва муттамаркази тоҷикон – [[Сомониён]] дар натиҷаи кашмакашиҳои дохилӣ ва таҳдиди аҷнабиёни чодарнишини рў ба рў бв парокандаги ниҳода буд. Вай дар сини 35 солагӣ пас аз он ки ба [[Бухоро]] ва дигар ҷойҳо сафар карда, бар иловаи «Шоҳномаи Абўмансурӣ» дар бораи гузаштаи халқҳои [[Эрон]] маълумоти муфассал ҷамъ овард, ба танзими хамосаи худ «Шоҳнома» шурўъ намуд, Сар то сари он ба ҳимояи чунин давлат ва ягонагии мардум бархоста, далерӣ, озодӣ, садоқат, ватандўстӣ ва қаҳрамонӣ барин волотарин хислатҳои инсониро тарғиб намудааст. Муттаҳидшавии эрониён дар мубориза баҳри мустақилияти давлат барои бартараф намудани низоъҳои феодалӣ ва зулму истибдоди ҳокимони махаллӣ дар Фирдавсӣ фикри офаридани эпопеяи азими «Шоҳнома» - ро ба вуҷуд овард. Сарчашмаи асосии хамосаи Фирдавсиро силсилаи гуфтори саккоӣ суғдӣ дар бораи [[Рустам]]и баҳодур, ки беш аз сеяки достонро дар бар мегирад, инчунин афсонаҳои суғдиву хоразмӣ дар бораи [[Сиёвуш]] ва афсонаи бохтарӣ дар бораи [[Исфандиёр]] фароҳам овардаанд. Аксарияти асотири фасли аввали достон, ки бо афсонаҳои дар Авасто ишораёфта мушобеҳ мебошанд, низ аз манбаҳои осиёимиёнагӣ баромадаанд. Ривоятҳои оид ба давраи сосонӣ (қисмати хурди достон) асосан аз маъхазҳои хаттӣ, ахсусан аз адабиёти паҳлавӣ иқтибос шудааст. Фирдавсӣ маъхазҳо (воқеаномаҳои таърихии сосонии «Хватай - намак» «Шоҳномаи Абӯмансурӣ») ва ривоятҳои даҳонакии халқро аз нав кор карда, тавсифи воқеаҳоро ба тариқи худ шарҳ дод. Вале аз рўзе, ки Фирдавсӣ ба таълиф намудани ин асар камар баста буд, хеле вақт гузашт. Дар ин муддат давлати Сомонӣ аз по афтода, аз ҳомиёни шоир кассе намонда буд. Он гоҳ Фирдавсӣ аз рўи маслиҳати яке аз одамони хайрандеш «Шоҳнома»-ро ба султон Маҳмуди Ғазнавӣ, ки ба сари ҳокимият омада буд, тақдим намуд. Лекин Маҳмуд ин тӯҳфаи шоиронаро рад намуд ва чунон, ки нақл мекунанд, ҳатто шоирро аз сабаби тасвир намудани қаҳрамонон ва подшоҳони пеш аз ислом ба кофири айбдор намуда, бифармуд, ки ба зери пои шутур партоянд, намояндаи сулолаи нави ба ҷои Сомониён омадаи турк султон Маҳмуди Ғазнавӣ табиист, ки дар достон, қабл аз ҳама, хавфи сиёсӣ дарёфт, зеро дар ин хамоса муборизаи аҷдоди халқи тоҷик бар зидди Тўрониён (номи қадимаи тоифаҳои бодиянишини шарқиэронӣ), ки дар аҳди ў ҳамчун аҷдоди қавми турк ҳисоб меёфтанд, ситоиш карда мешуд. Ғайр аз ин, Султон Маҳмуд, ки роҳи ба дастовардани пуштибонии хилофати араб ва рўҳониёни мусулмонро меҷуст, ва муқобили васфӣ анъанаҳои қадимаи тоисломи дар «Шоҳнома» ва руҳияи зиддиарабии он бархост. Вале муҳимтарин сабаби муносибати манфии Маҳмуд нисбат ба «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ иборат аз ин буд: Маҳмуд, ки фурӯ нишондани ҳаракатҳои халқро асли мақсади худ қарор дода буд, наметавонист асари моҳиятан халқии шоири гениалиро тақдир намояд. Эҷоди достон,аз рӯи ишоратҳои мухталиф аз 20 то 35 сол буда , таҳрири авалаш дар соли 994 ба итмом расида, таҳрири дуюмаш, ки ин дам пешкаши султон Маҳмуд гашта буд, соли 1010 поён ёфтааст ва то замони мо ҳамин таҳрири дуюм омада расидааст. Мундариҷаву мӯҳтавиёти достон – таърихи Эрон аз оғоз то ба тассаллути араб, ба таъьири дигар – таърихи тоисломии Эрон аст. Муқаддимаи «Шоҳнома» аз бобоҳои «оғози китоб», «Гуфтор андар ситоиши хирад», гуфтаҳоро дар офариниши олам, мардум, мардум, «Ситоиши паёмбар ва ёронаш» фароҳам омадааст. Достон аз се фасли асоси иборат аст: фасли якум ба таърихи Пешдодиён, фасли дуюм ба таърихи Каёниён ва фасли сеюм ба таърихи сулолаи Сосониён бахшида шудааст. Мобайни фамли дуюму сеюм дар бораи таърихи Ашкониён низ сухан меравад. Матни аслии достон аз тасвири таърихи 50 подшоҳони Эронзамин (аз Каёмарс то Яздигурди 3) таркиб ёфтааст.Аз назари мардуми қадим ва имрўз шоҳони дар асар тасвиршуда ашхоси таърихиянд ва «Шоҳнома» таърихи Эронро аз заминҳои қадим то асри 7 дар бар мегирад. Паи ҳам аз байни рафтану ба тахт нишастани шоҳон дар «Шоҳнома» барои риояи хронологияи таърихӣ, тамомияти асар, пуррагӣ ва мукаммалияти он мадад мерасонад. «Шоҳнома»-ро ба се бахш метавон ҷудо кард: 1)асотирӣ, 2) паҳлавӣ, 3) таърихӣ. Дар бахши асотирии «Шоҳона» якганд шоҳон - [[пешдодиён]] аз қабили [[Каёмарс]], [[Хушанг]], [[Тахмурас]], [[Ҷамшед]], [[Заҳҳок]], [[Фаридун]] ва дигарон амал менамоянд. Дар замони шоҳони мазкур мардум унсурҳои маданият, тарзи зиндагӣ, тайёр кардани хӯроку пӯшок, хонасозӣ,кашфи оташ, ҳунари бофандагӣ, силоҳсозӣ, кишту кори зироат, киштисозӣ ва ғайраро омӯхтанд. Дар замони ин шоҳон ҷашнҳои қадимии мардуми эронинажод Сада, Наврўз, Меҳргон ба миён омаданд. Паҳлавонони зиёде дар майдони набарду корнамоӣ пайдо мешаванд: Соми Наримон, Зол, Рустам, Гударз, Бежан, Сиёвуш, Исфандиёр, Сўҳроб, Афросиёб як зумра занони шуҷоъ ва диловар, модарони мушфиқ ва ҳамсарони фидокор аз қабили Гурдофарид, Рудоба, Манижа, Фарангис, Тахмина чун образҳои мусбӣ тасвир ёфтаанд. Аз давраи Дорои Доробу Искандар ва [[Ашкониён]] қисми сеюми «Шоҳнома» - қисми таърихии он оғоз мегардад. Нахустин достони ҳаҷман калон ва дилангезу саргузаштии «Шоҳнома» достони [[Ардашери Бобакон]] аст, ки дар асоси манбаъҳои таърихӣ, осори таърихии паҳлавӣ, арабӣ ва форси дарӣ навишта шудааст. Фирдавсӣ дар ин қисм ҷангҳоро тасвир карда, ба ғайр аз образи шоҳон образи намояндагони табақаҳои иҷтимоӣ, мардуми меҳнаткаш, деҳқонону косибон, занону духтарони оддии деҳот, Маздаки шӯришгар сипоҳиёнро бо сардории Баҳроми Чўбина, аҳли санъат, Борбаду Саркашро тасвир кардааст. Дар ин қисм аз равобити илмиву фарҳангии Эрону Ҳиндустон тарҷума шудани «Калила ва Димна» ҷашнҳои гуногун Сухан меравад. Фирдавсӣ ба тасвири сохти давлатдорӣ, умури ҳукумат, когузорӣ, боҷхоҳӣ, аҳволи мардумони табақаҳои гуногун, нигоҳдории сипоҳ, масъалаи таълиму тарбияи ҷавонон дар замони [[Хусрави Анушервон]] тақрибан 5 ҳазор байт бахшидааст. Дар охири қисми таърихии достон Фирдавсӣ бо сўзу гудоз ва ҳасрати зиёд аз шикаст хўрдани Эрон аз тарафи аҷнабиён – истилогарони арабсухан меронад. «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ аҳамияти умумиҷаҳони низ дорад, бо кўшиши тарҷумонҳои собитқадам Фирдавсӣба ҷаҳони маънавии халқҳо ворид гардид. Дар дили мардуми гуногунзабон маснад гузид ва дар радифи Хоммеру Варгилий, Данте ва Шекспир, Сервантесу Волтер шинохта шуд. Устод С. [[Айнӣ]] зимни рисолаи «Дар бораи Фирдавсӣ ва «Шоҳнома»-и ў» овардааст, ки «Шоҳнома»-ро дар замони аҷнабиён ба номи Исо бинни Исфаҳонӣ ба тарзи наср ба арабӣ тарҷума кардааст, ки ин тарҷума дар соли 679 ҳиҷрӣ тамом ёфтааст. Дуюмин забоне, ки ин китоб тарҷума шудааст, туркист ва ин корро асри 17 Тотор - Алӣ Афандӣ ба анҷом расонидааст. Асари Фирдавсӣ дар байни туркзабонони Осиёи Миёна хеле шӯҳрат ёфта, аз аввали садаи 18 онро ӯзбекҳо низ ба забони худ мехонданд. Аврупоиён аз рӯзғор ва асари Фирдавсӣ барвақт воқиф буданд, вале онҳо ба истиқболи Фирдавсӣ замоне оғўш кушоданд,ки дар адабиёт услуби романтизм таҳким меёфт. Нахустин бор аз тарафи шарқшиносӣ англис У. Ҷонс (1774) тарҷума шуд. Аз байни русҳо М. Лозинский, М. Дяконов ва У. Б. Бону барои тарҷумаи «Шоҳнома» қувва озмудаанд то соли 1947. Натиҷаи ҳамин буд, ки соли 1934 ҳазораи Фирдавсиро халқҳои мутамаддин чун иди адабиёти ҷаҳон таҷлил карданд ва ёди шоири моро бузург шинохтанд. Бояд гуфт, ки «Шоҳнома» аз тамоми ҳамосаҳои хурду бузурги қаҳрамони ва миллии мардумони гуногун «Иллиёд», «Рамаён», «Суруди Ролан», «Достони полки Игор» ба он имтиёз дорад, ки дар назари суханофарин ба воқеоти олам, саргузашти сарнавишти инсонҳо, моҳияту маънии зиндагӣ нақши калон дорад ва танҳо ба нақлу тасвири рўзғори қаҳрамонон иқтифо наварзида, ҳар ҷое, ки раво дидааст, ҷаҳонбинӣ ва фалсафаи худро баён кардааст. Фалсафаи шоир бештар ба сурати панду андарзҳо роҷеъ ба масоили гуногуни зиндагӣ ифода ёфтааст.<ref>[http://www.durahshon.tj/fan/view_post.php?id=820 Дурахшон.tj/ «Шоҳнома»-и А. Фирдавсӣ ҳамчун манбаи таърихӣ]</ref>
== Донишмандон дар бораи "Шоҳнома" ==
«Шоҳнома»-и безаволи Фирдавсӣ яке аз шоҳкориҳои адабиёти ҷаҳонист. Фирдавсии бузургвор зиёда аз сӣ соли умри азизашро барои офарида- ни ин китоби нодир сарф намудааст. Дар ин муддат шоири таърихдўст замони беғамии ҷавониро ба пирии пурташвиш иваз кардааст. Муаллифи «Чаҳор мақола» [[Низомии Арӯзии Самарқандӣ]] қайд мекунад, ки дафтарҳои алоҳидаи дастнависи дуюми «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ аз варақҳои калони коғази аълосифати Самарқанд тайёр карда шудааст. Бояд гуфт, ки он замон дар Самарқанд коғази аълосифат истеҳсол карда мешуд. Аммо нархи он коғаз бисёр баланд буд. Аз ин сабаб, на ҳамаи аҳли қалам аз он истифода мебурданд.
Бисёре аз муҳаққиқони адабиёт «Шоҳнома»-ро ба се қисм ҷудо кардаанд: мифологӣ, қаҳрамонӣ ва таърихӣ. Ҳамчунин, ба фикри муҳаққиқон, «Шоҳнома» дар асоси «Худойнома» нависта шуда, Фирдавсии бузургвор бо ду мақсад асари мазкурро эҷод намудааст: дубора эҳёву зинда кардани таърихи халқи форсу тоҷик ва тоза нигоҳ доштани забони тоҷикӣ аз забони арабӣ. Ҳар ду мақсад ҳам барои нигаҳдории маънавият ва халқи мо хизмати бузург кардааст. Достонҳои эпикӣ ба Фирдавсӣ кӯмак намудаанд, ки забони адабиро ба забони зиндаи халқ иваз кунад. Дар шеърияти Фирдавсӣ ҳам забони зинда ва ҳам қаҳрамониҳои бемислро дидан мумкин аст. Вақте султон Маҳмуди Ғазнавӣ ба тахти подшоҳӣ мешинад, синни Фирдавсӣ ба панҷоҳу ҳашт расида буд. Фирдавсӣ дар синни ҳафтоду яксолагӣ мувофиқи маслиҳати дӯсти ҷониаш Амир Мансурӣ «Шоҳнома»-ро ба султон Маҳмуди Ғазнавӣ тақдим мекунад. Эроншиноси машҳуру маъруф Бертелс маълумотеро дар бораи «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ва султон Маҳмуди Ғазнавӣ аз «Таърихи Сиистон» таъкид намуда менависад: {{аввали иқтибос}}''«Фирдавсӣ ба султон Маҳмуд «Шоҳнома»-ро хонда дод. Маҳмуд гуфт, ки дар асл «Шоҳнома» дар худ ҳеҷ чизи асосиро надорад, ба ғайр аз «Гуфтор дар бораи Рустам». Дар қисми ҳарбии ман мисли Рустам ҳазорон паҳлавон мавҷуд аст»''{{охири иқтибос}}. Фирдавсӣ ба султон Маҳмуд бисёр ҷавоби бамаврид ва пухта дода, чунин гуфтааст: {{аввали иқтибос}}''«Дар байни ғуломони Шумо монанди Рустам ҳеҷ гоҳ набуд ва нахоҳад шуд»''{{охири иқтибос}}. Эроншиноси шўҳратёри немис Гелмут Рейтер қайд мекунад, ки дар олам ягон халқ мисли тоҷикон чунин эпос надорад, ки тамоми таърихи ин халқро дарбар гирифта бошад. Алломаи машҳури Эрон Муҳаммад Алӣ Фуруғӣ «Шоҳнома»-ро яке аз аз ёдгориҳои бузурги адабиёти тоҷику форс номида, чунин гуфтааст: {{аввали иқтибос}}''«Зиёда аз ин тасдиқ намоем, ки ин яке аз дурдонаҳои адабиёти сатҳи ҷаҳонӣ мебошад. Ман бояд гӯям, ки «Шоҳнома» бузургтарин ёдгории адабии инсоният аст.»''{{охири иқтибос}}
Академик Б.Ғафуров нисбати шоир чунин гуфтааст: {{аввали иқтибос}}''«Фирдавсӣ низ шараф ва ифтихори тамаддуни ҷаҳонӣ аст.»''{{охири иқтибос}}
Соли 1994 бо қарори махсуси ЮНЕСКО ҳазораи «Шоҳнома» дар саросари ҷаҳон ҷашн гирифта шуд. Пас аз ҷашнгирии ин шоҳасар муҳаққиқони адабиёт ба хулосае омаданд, ки дар достонсароӣ мақоми Фирдавсӣ ба пояи Гомер баробар аст.<ref>[http://ovozisamarqandnews.uz/data/documents/2016-no19-20-6.pdf рӯзномаи Овози Самарқанд, Нақши бонувон дар “Шоҳнома”]</ref>
== Порчаҳо аз "Шоҳнома" ==
<br /><br />
بناهاى آباد گردد خراب<br />
Line 27 ⟶ 31:
''Ки аз боду борон наёбад газанд'' <br />
<br />
''Намирам аз ин пас, ки ман
''Ки тухми суханро парокандаам'' <br />
== Олимон ва "Шоҳнома" ==
* [[Dick Davis]] author of [http://mage.com/EAS.html "Epic and Sedition: The Case of Ferdowsi's Shahnameh"] and translator of [http://mage.com/SSC.html "Shahnameh: The Persian Book of Kings"]
* [[Shahrokh Meskoob]]
Line 36 ⟶ 40:
* Jalal Matini (''Editor of [http://www.iranshenasi.net/englishIndex.html Iran Shenasi''] )
* Jalil Doostkhah (''Center for Iranian Studies [http://www.iranshenakht.blogspot.com/ CFIS''] )
== Нигаред == ▼
▲==Нигаред==
* [[Қаҳрамонҳои Шоҳнома]]
== Ауди китоб ==
* [http://www.sattor.com/shohnoma.html Порчаҳо аз Шоҳнома]
==Сарчашмаҳо==
* '''
** Abolqasem Ferdowsi, Dick Davis trans. (2006), ''Shahnameh: The Persian Book of Kings'' ISBN 0-670-03485-1 - modern English translation, current standard. See also
* Clinton, Jerome W. (translator) The Tragedy of Sohrab and Rostam: From the Persian National Epic, the Shahname of Abdol-Qasem Ferdowsi 2nd ed. (University of Washington Press, 1996) (abridged selection)
Line 53 ⟶ 57:
* Warner, Arthur and Edmond Warner, (translators) The Shahnama of Firdausi, 9 vols. (London: Keegan Paul, 1905-1925) (complete English verse translation)
* '''Web
** [http://www.cais-soas.com/CAIS/Litrature/Shahnameh/shahnameh.htm SHÂHNÂMEH; THE HERO TALES OF ANCIENT IRAN]
** [http://classics.mit.edu/Ferdowsi/kings.html ''Shahnameh''], English translation by Helen Zimmern.
Line 60 ⟶ 64:
[http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=5309016 New Translation of 'Persian Book of Kings' - March, 2006] from [[NPR]], and [http://www.nytimes.com/2006/04/30/books/review/30aslan.html "The Epic of Iran" - April, 2006], from the New York Times. Also, on 14 May 2006, Washington Post Pulitzer Prize winning book critic Michael Dirda reviewed Dick Davis's translation "Shahnameh: The Persian Book of Kings" [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/05/11/AR2006051101341.html "This marvelous translation of an ancient Persian classic brings these stories alive for a new audience."]. The illustrated three-volume slipcase edition of this translation is ISBN 0-934211-97-3
* '''
** [http://shahnameh.recent.ir/default.aspx?browse Матнии пурра ва хатти форсӣ]
** [http://www.sattor.com/shohnoma.html Сомонаи Шоҳнома. Аудио Китоб]
Line 69 ⟶ 73:
** [http://tehran.stanford.edu/Images/Shahnameh/ Images from illustrated versions of Shahnameh]
** [http://www.metmuseum.org/toah/hd/khan6/hd_khan6.htm Metropolitan museum on the shahnama]
== Пайвандҳои беруна ==
<references/>
{{Шоҳнома}}
[[Гурӯҳ:
| |||