Боғдорӣ: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Сатри 1:
'''Боғдорӣ''' ({{lang-fa|ﺑﺎﻏﺪاري}}), боғпарварӣ — як соҳаи [[кишоварзӣ]], нигоҳубин ва парвариши [[боғ]], [[мевапарварӣ]].
 
== Аз таърихи боғдорӣ ==
Боғдорӣ асосан парвариши дарахтони меваи тухмдор ([[себ]], [[биҳӣ]], [[нок]] ва ғайра), донакдор (зардолу, шафтолу, гелос, олу, олуболу ва ғайра), мағздор (бодом, писта, чормағз, пекан ва ғайра), рустаниҳои субтропикӣ (анор, анҷир, хурмо ва ғайра), меваҳои ситрусӣ (лиму, афлесун, норанҷ ва ғайра), [[ғуҷуммева]] (шоҳтути заминӣ, [[тамашк]], қот ва ғайра), тут, санҷид, ток ва ниҳоли дарахтони меваро дар бар мегирад. боғдорӣБоғдорӣ дар ҳудуди Тоҷи кистонТоҷикистон аз замонҳои хеле қадим тараққӣ кардааст. Бино ба ақидаи муаррих М. Г. Попов дар қаламрави «тоҷикия» (маҳал-ҳоимаҳалҳои тоҷикнишини Осиё) 2000 сол қабл анвои гуногуни дарахтони меваро дучор омадан мумкин буд. То давраи истилои арабҳо ва муғулу туркҳо дар Балх, Марв, Ҳирот, Бухоро, Хоразм, Хатлон, Ҳисор, Қаротегину Дарвоз, Хуҷанд ва шаҳрҳои водии Фарғона, Кофаристону Қошғар боғдорӣ хеле ривоҷ ёфта буд. Ба ин гуфта навъҳои дастпарвару худрӯйи зардолу, бодом, чормағз, тут ва шафтолу (хусусан анҷиршафтолу), ки то ҳол дар нишебиҳои қаторкӯҳҳои Қаротегину Дарвоз, Чатқалу Фарғона, Ҳисор, Боботоғ, Тиёншон, қисми ғарбии Копетдоғ, Помиру Олой фаровон мебошанд, шаҳодат медиҳанд.
Ташкили хоҷагиҳои махсуси боғу токдории замонавӣ дар пешрафти боғдорӣ дар ҷумҳурӣ саҳми арзанда гузошт. Соли 1926 ба Тоҷикистон бо сардории акад. Н. И. Вавилов экспедитсияи махсуси олимони соҳаи боғдории АИ ИҶШС омад. Онҳо анвои дарахтони меваро омӯхта, меваҳои беҳтарин ва мавзеъҳои барои боғдорӣ мувофиқро дар китоби «Плодовые Среднего Таджикистана» (Л., 1935) гирд оварданд. Дар боғоти навбунёди ҷумҳурӣ баробари навъҳои маҳаллӣ парвариши навъҳои дарахтони меваи дигар кишварҳо низ ба роҳ монда шуд. Имрӯз дар хоҷагиҳои боғдории Тоҷикистон зиёда аз 75 навъи дарахтони меваю ғуҷуммева парвариш меёбад. Дар водиҳо ан-вои пешпазаки гелос ва шоҳтути заминиро охири апрел – аввали май, ангур, зардолу, шафтолу, себ, нок ва анҷирро июн – июл, навъҳои дерпази себ, нок, биҳӣ, анор, ангур ва лимуро охири сентябр – октябр ҷамъоварӣ карда, бисёр вақт то моҳи апрел – май нигоҳ медоранд. Бунёд кардани боғ қабл аз ҳама ба хосияти биологии навъи мева, хок, обу ҳавои маҳал, зичии аҳолӣ, мавҷудияти корхонаҳои саноатии таҳвили мева вобаста аст. Ноҳияҳои вилояти Суғд (Исфара, Конибодом, Хуҷанду Ашт, Панҷакент, Айнӣ, Кӯҳистони Мастчоҳ) барои парвариши анвои зардолу (Бобоӣ, Мирсанҷарӣ, Исфарак, Хурмоӣ, Кӯрисодиқӣ, Фалғарӣ, Ғӯлингӣ, Қандак, Ниёзӣ, Паррак) ва шафтолую бодом мувофиқ мебошанд. Шароити иқлими водии Қаротегин (Рашт, Нурободу Тоҷикобод) барои парвариши навъҳои дерпази ноку себ (Хубонӣ, Маликӣ, Шоҳмахмурӣ, Ноки ғармӣ, Кулӯланок), ки ҳосилашро то моҳи май ва июни соли дигар нигоҳ медоранд, хеле мувофиқ аст. Ноҳияҳои водии Вахш ба рӯёндани ҳосили бармаҳали зардолу, шафтолу, ангур, меваҳои субтропикию ситрусӣ (алалхусус лиму) имконияти фаровон доранд. Иқлими ноҳияҳои Дашти ҷум ва Дарвоз баҳри бунёди анорзору анҷирзорҳо хеле мусоид аст. Дар ноҳияҳои ВМКБ анвои дар ҷумҳурӣ камёфти чормағз, тут, ангат, ангур, инчунин бештар аз 55 навъи зардолу мерӯяд, ки барои бунёд кардани ҳазорҳо га боғи нав имконият медиҳад. Дар ноҳияҳои Тоҷикистон навъҳои мевае ҳам дучор меоянд, ки дар дигар мавзеъҳои ҷумҳурӣ вуҷуд надоранд, чунончи, себи Хубонӣ (ноҳияи Рашт), Себи сурхи понғозӣ (деҳаи Понғози ноҳияи Ашт), биҳии Кӯлкантӣ ва ноки Ворухӣ (деҳаҳои Кулканту Ворухи ноҳ. Исфара), зардолуи Ниёзӣ ва Паррак (ноҳияи Конибодом) ва ғайра
 
=== Боғдорӣ дар замони шуравӣ ===
Ташкили хоҷагиҳои махсуси боғу токдории замонавӣ дар пешрафти боғдорӣ дар ҷумҳурӣ саҳми арзанда гузошт. Соли 1926 ба Тоҷикистон бо сардории акад. Н. И. Вавилов экспедитсияи махсуси олимони соҳаи боғдории АИ ИҶШС омад. Онҳо анвои дарахтони меваро омӯхта, меваҳои беҳтарин ва мавзеъҳои барои боғдорӣ мувофиқро дар китоби «Плодовые Среднего Таджикистана» (Л., 1935) гирд оварданд.
 
=== Боғдорӣ дар замони истиқлол ===
Дар боғоти навбунёди ҷумҳурӣ баробари навъҳои маҳаллӣ парвариши навъҳои дарахтони меваи дигар кишварҳо низ ба роҳ монда шуд. Имрӯз дар хоҷагиҳои боғдории Тоҷикистон зиёда аз 75 навъи дарахтони меваю ғуҷуммева парвариш меёбад. Дар водиҳо анвои пешпазаки гелос ва шоҳтути заминиро охири апрел – аввали май, ангур, зардолу, шафтолу, себ, нок ва анҷирро июн – июл, навъҳои дерпази себ, нок, биҳӣ, анор, ангур ва лимуро охири сентябр – октябр ҷамъоварӣ карда, бисёр вақт то моҳи апрел – май нигоҳ медоранд.
 
== Шароити парвариши боғот дар Тоҷикистон ==
Ташкили хоҷагиҳои махсуси боғу токдории замонавӣ дар пешрафти боғдорӣ дар ҷумҳурӣ саҳми арзанда гузошт. Соли 1926 ба Тоҷикистон бо сардории акад. Н. И. Вавилов экспедитсияи махсуси олимони соҳаи боғдории АИ ИҶШС омад. Онҳо анвои дарахтони меваро омӯхта, меваҳои беҳтарин ва мавзеъҳои барои боғдорӣ мувофиқро дар китоби «Плодовые Среднего Таджикистана» (Л., 1935) гирд оварданд. Дар боғоти навбунёди ҷумҳурӣ баробари навъҳои маҳаллӣ парвариши навъҳои дарахтони меваи дигар кишварҳо низ ба роҳ монда шуд. Имрӯз дар хоҷагиҳои боғдории Тоҷикистон зиёда аз 75 навъи дарахтони меваю ғуҷуммева парвариш меёбад. Дар водиҳо ан-вои пешпазаки гелос ва шоҳтути заминиро охири апрел – аввали май, ангур, зардолу, шафтолу, себ, нок ва анҷирро июн – июл, навъҳои дерпази себ, нок, биҳӣ, анор, ангур ва лимуро охири сентябр – октябр ҷамъоварӣ карда, бисёр вақт то моҳи апрел – май нигоҳ медоранд. Бунёд кардани боғ қабл аз ҳама ба хосияти биологии навъи мева, хок, обу ҳавои маҳал, зичии аҳолӣ, мавҷудияти корхонаҳои саноатии таҳвили мева вобаста аст. Ноҳияҳои вилояти Суғд (Исфара, Конибодом, Хуҷанду Ашт, Панҷакент, Айнӣ, Кӯҳистони Мастчоҳ) барои парвариши анвои зардолу (Бобоӣ, Мирсанҷарӣ, Исфарак, Хурмоӣ, Кӯрисодиқӣ, Фалғарӣ, Ғӯлингӣ, Қандак, Ниёзӣ, Паррак) ва шафтолую бодом мувофиқ мебошанд. Шароити иқлими водии Қаротегин (Рашт, Нурободу Тоҷикобод) барои парвариши навъҳои дерпази ноку себ (Хубонӣ, Маликӣ, Шоҳмахмурӣ, Ноки ғармӣ, Кулӯланок), ки ҳосилашро то моҳи май ва июни соли дигар нигоҳ медоранд, хеле мувофиқ аст. Ноҳияҳои водии Вахш ба рӯёндани ҳосили бармаҳали зардолу, шафтолу, ангур, меваҳои субтропикию ситрусӣ (алалхусус лиму) имконияти фаровон доранд. Иқлими ноҳияҳои Дашти ҷум ва Дарвоз баҳри бунёди анорзору анҷирзорҳо хеле мусоид аст. Дар ноҳияҳои ВМКБ анвои дар ҷумҳурӣ камёфти чормағз, тут, ангат, ангур, инчунин бештар аз 55 навъи зардолу мерӯяд, ки барои бунёд кардани ҳазорҳо га боғи нав имконият медиҳад. Дар ноҳияҳои Тоҷикистон навъҳои мевае ҳам дучор меоянд, ки дар дигар мавзеъҳои ҷумҳурӣ вуҷуд надоранд, чунончи, себи Хубонӣ ([[ноҳияи Рашт]]), Себи сурхи понғозӣ (деҳаи Понғози [[ноҳияи Ашт]]), биҳии Кӯлкантӣ ва ноки Ворухӣ (деҳаҳои Кулканту Ворухи ноҳ.[[ноҳияи Исфара]]), зардолуи Ниёзӣ ва Паррак ([[ноҳияи Конибодом]]) ва ғайра.
 
== Боғдорӣ дар минтақаҳои Тоҷикистон ==
Боғдории Тоҷикистон дар 6 минтақаи иқтисодӣ (Бадахшони Кӯҳӣ, Кӯлоб, Суғд, Вахш, Ҳисору Рашт) ҷой дода шудааст. Маҳсулоти боғдорӣ бештар тару тоза, хушконида (мавиз, ғӯлинг, баргаку аштак) ва ҳамчун консерв ба фурӯш бароварда мешавад. Тоҷикистон манбаи асосии меваи хушаҳрки донакдор (ғӯлинг, баргаку аштак) буда, беш аз 80%-и ғӯлинг ва 25%-и баргаку аштаки Осиёи Марказиро истеҳсол мекунад. Соли 2012 дар ҷумҳурӣ зиёда аз 95 ҳазор га боғ (меваҳои тухмдор – 39967 га, донакдор – 48840 га, мағздор – 27050 га, меваҳои субтропикӣ – 2484 га ва ғайра) мавҷуд буд.
 
Феълан дар ҷумҳурӣ зиёда аз 25 ҳазор хоҷагиҳои деқонӣ мавҷуд аст, ки як қисми онҳо ба боғдорӣ машғуланд (2012). Хоҷагиҳои фермерии боғдорӣ асосан дар ноҳияҳои вилояти Суғд, водии Ҳисор, водии Рашт ва минтақаҳои Кӯлоб ҷойгиранд. Анвои меваҷоти Тоҷикистон аз ҳисоби навъҳои таҳҷоӣ ва дигар кишварҳо тадриҷан меафзояд. Ҳоло (2012) дар ҷумҳурӣ 11 навъи анор (Шириндона, Сурханор, Нордон, Қазоқианор, Туршдона, Шайнакӣ, Ҳисорӣ, Сафеддона ва ғайра), 6 навъи анҷир (Зарди самарқандӣ, Ноканҷир, Кадота, Сиёҳи ҳисорӣ, Қримии 43 ва ғайра), 6 навъи биҳӣ (Фаровонӣ, Самарқандии калонмева, Турш биҳии бухороӣ, Нордон ва ғайра), 9 навъи бодом (Каҷак бодом, Сангбодом, Қоғотаки ялтагӣ, Дрейк ва ғайра), 6 навъи гелос (Сарви субҳонӣ, Гулобиранги маҳаллӣ, Аштархо нӣ, Негретянка ва ғайра), 13 навъи зардолу (Аҳрорӣ, Бобоӣ, Исфа-ракИсфарак, Кӯрисодиқӣ, Мирсанҷарӣ, Рухи ҷавонон, Субҳонӣ, Хурмоӣ, Паррак, Қандак ва ғайра), 15 навъи нок (Ноки ғармӣ, Ноки ворухӣ, Дилафрӯз, Бере Боск, Вилямс, Кулӯланок, Шӯрнок, Мурӯд ва ғайра), 9 навъи олу (Кӯксултон, Сиёҳолу, Заролу, Венгерка, Пионерка ва ғайра), 6 навъи олуболу (Ховалингӣ, Самарқандӣ, Гриот, Испанкаи сиёҳ ва ғайра), 17 навъи себ (Хубонӣ, Маликӣ, Себи сур-хи понғозӣ, Шоҳмахмурӣ, Пахтасеб, Ҷонатан, Ҳосилдор, Ренет Симиренко, Старкримсон, Розмарини сафед, Голден грайм, Голден делишес ва ғайра), 7 навъи хурмо (Хиакуми, Гошогакӣ, Зенҷи Мару, Вахш, Тоҷикӣ, Шарқӣ, Ҳисорӣ ва ғайра), 9 навъи унноб (Вахш, Финик, Ҳисорӣ, Ҷанубӣ ва ғайра), 15 навъи шафтолу (Анҷиршафтолуи сурх, Лола, Норанҷӣ, Равғани гов, Элберта, Луччаки сурх, Сафедшафтолу, Фарҳод, Чемпион, Старт ва ғайра), 5 навъи тут (Балхитут, Бедонаи тоҷикӣ, Марворидак, Сафеди бедона, Шоҳтут), 2 навъи санҷид (Қандак, Нонҷигда), 5 навъи лиму (Мейер, Вилла франк, Лиссабон ва ғайра) парвариш карда мешавад. Дар ҳаётаи аҳолӣ бештар аз 500 анвои меваи таҳҷоӣ мавҷуд аст, ки ба гурӯҳи навъҳои стандартии Тоҷикистон дохил нестанд. Минбаъд дар назар аст, ки дар хоҷагиҳои ҷумҳурӣ навъҳои нави зардолу (Аҳрорхоҷагӣ, Аҳмадӣ, Зарафшонӣ, Олимӣ, Хуҷандӣ ва ғайра), шафтолу (Гулдор, Равшан, Сунбулӣ ва ғайра), нок (Рухи дилбар), анор (Бедонаи тоҷикӣ) ва себ (Шафеӣ, Рахшсеб) парвариш карда мешаванд. Соҳаи дигари боғдорӣ ситруспарварӣ аст. Тоҷикистон аз ҷиҳати истеҳсоли лиму дар собиқ ИҶШС ҷойи аввалро ишғол менамуд. Масоҳати рустаниҳои ситрусӣ зиёда аз 250 га буда, бештарин қисми он дар хоҷагиҳои водии Вахш ҷойгир аст. Имрӯз дар 50 хоҷагии деҳқонии ҷумҳурӣ лиму мепарваранд. Аз ҳар га лимузор ба ҳисоби миёна 100–180 сентнер ҳосил ғундошта мешавад; 95 дарсади лимуи Тоҷикистонро ноҳияҳои водии Вахш истеҳсол мекунанд (2012).
Боғдорӣ дар Тоҷикистон пешомади калон дорад. Мувофиқи Барномаи рушди соҳаи боғдорӣ ва фармони Президенти ҶТ (№ 683 аз 27. 08. 2009) «Дар бораи тадбирҳои иловагӣ доир ба рушди соҳаи боғу токпарварӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2010–2014» бояд боз 46 ҳазор га боғ бунёд карда шавад. Пешбинӣ шудааст, ки то соли 2012 масоҳати боғоти меваҳои ситрусӣ 350 га афзуда, ҷамъоварии умумии лиму 2–3 маротиба зиёд мегардад. Дар Тоҷикистон барои нигоҳ доштани 250 ҳазор тонна мева сохтани анборҳои махсус дар назар аст. Ҳамчунин иқтидори корхонаҳои консерв афзун гардонда, истеҳсоли консерви мева ба 500 млн қуттии шартӣ расонда меша-вад. Масоҳ. боғот бештар аз ҳисоби заминҳои лалмӣ, санглох ва мавзеъҳои кӯҳдоман афзун мегардад. Ноҳияҳои Данғара, Муъминобод, Шӯрообод, Ҳисор, Ашт ва Панҷакент ба маркази асосии боғдории ҷумҳурӣ табдил меёбанд.
 
Маҳсулоти боғдорӣ – мева, ғуҷуммева ва мағз ба миқдори зиёд қанд, равған, моддаҳои минералию хушбӯй, витаминҳои С, В, В1, В2, В3, В6, Р, РР, Е ва ғайраро дорад. Инсон зиёда аз 81 унсури кимиёии барои организм заруриро ба воситаи меваҳо мегирад. Меваю мағз ғизои шифобахш ва манбаи ашёи хоми саноати хӯрокворӣ, қанноди ву дорусозӣ мебошанд. Бисёр меваҳоро чун парҳезона ба бемо-рон медиҳанд, аз ғуҷуммева, мева ва мағзи онҳо мураббо, полуда ва хушоб пухта, қандалоту шарбатҳои хушаҳртаъм тайёр мекунанд. Бисёр дарахтони мева барои сабзкории хиёбонҳои шаҳр ва дигар маҳалҳои аҳолинишин истифода мешаванд. Аз шаҳди гули онҳо занбӯр асали хушсифат ҳосил менамояд. <ref>[[Энсиклопедияи Миллии Тоҷик]], Ҷилди 2. АСОС-БОЗ – Душанбе: Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Тоҷик, 2013, - с.637-639 / С. Гулов, Ф. Ӯрунов.
== Таваҷҷӯҳи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон соҳаи боғдорӣ ==
Боғдорӣ дар Тоҷикистон пешомади калон дорад. Мувофиқи ''Барномаи рушди соҳаи боғдорӣ ва фармони [[Президенти Тоҷикистон|Президенти ҶТ]] (№ 683 аза)з 27. 08. 2009)'' ''<u>«Дар бораи тадбирҳои иловагӣ доир ба рушди соҳаи боғу токпарварӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2010–2014»</u>'' бояд боз 46 ҳазор га боғ бунёд карда шавад. Пешбинӣ шудааст, ки то соли 2012 масоҳати боғоти меваҳои ситрусӣ 350 га афзуда, ҷамъоварии умумии лиму 2–3 маротиба зиёд мегардад. Дар Тоҷикистон барои нигоҳ доштани 250 ҳазор тонна мева сохтани анборҳои махсус дар назар аст. Ҳамчунин иқтидори корхонаҳои консерв афзун гардонда, истеҳсоли консерви мева ба 500 млн қуттии шартӣ расонда меша-вадмешавад. Масоҳ.Масоҳати боғот бештар аз ҳисоби заминҳои лалмӣ, санглох ва мавзеъҳои кӯҳдоман афзун мегардад. Ноҳияҳои Данғара, Муъминобод, Шӯрообод, Ҳисор, Ашт ва Панҷакент ба маркази асосии боғдории ҷумҳурӣ табдил меёбанд.
 
== Маҳсулоти боғдорӣ ==
Маҳсулоти боғдорӣ – мева, ғуҷуммева ва мағз ба миқдори зиёд қанд, равған, моддаҳои минералию хушбӯй, витаминҳои С, В, В1, В2, В3, В6, Р, РР, Е ва ғайраро дорад. Инсон зиёда аз 81 унсури кимиёии барои организм заруриро ба воситаи меваҳо мегирад. Меваю мағз ғизои шифобахш ва манбаи ашёи хоми саноати хӯрокворӣ, қанноди ву дорусозӣ мебошанд. Бисёр меваҳоро чун парҳезона ба бемо-ронбеморон медиҳанд, аз ғуҷуммева, мева ва мағзи онҳо мураббо, полуда ва хушоб пухта, қандалоту шарбатҳои хушаҳртаъм тайёр мекунанд. Бисёр дарахтони мева барои сабзкории хиёбонҳои шаҳр ва дигар маҳалҳои аҳолинишин истифода мешаванд. Аз шаҳди гули онҳо занбӯр асали хушсифат ҳосил менамояд. <ref>[[Энсиклопедияи Миллии Тоҷик]], Ҷилди 2. АСОС-БОЗ – Душанбе: Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Тоҷик, 2013, - с.637-639 / С. Гулов, Ф. Ӯрунов.
</ref>