Сотим Улуғзода: Тафовут байни таҳрирҳо

Сотим Улуғзода [[2 сентябр]]и соли [[1911]] дар [[деҳа]]и Варзики ноҳияи Чуст (вилояти Намангони Ҷумҳурии Ӯзбекистон) дар оилаи [[деҳқон]] ба дунё омадааст. [[Волидон]]и Сотимхон аз табақаи кишоварзони камбизоат, вале соҳибдил буданд. Модараш зани босавод буда, гоҳе машқи шеър мекардааст. Сотимхон дар сини нӯҳсолагӣ аз модар ва дар даҳсолагӣ аз падар бенасиб мемонад. Баъдан вай дар мактаби усули нав, ки дар Чуст ташкил шуда буд, ба таҳсил фаро гирифта мешавад. Соли 1925 ба сафи донишҷӯёни Дорулмуаллимини тоҷикии шаҳри [[Тошканд]] пазируфта шуда, соли 1932 онро хатм мекунад ва як сол дар ҳамин муассисаи таълимӣ ба касби муаллимӣ машғул мешавад. Чор соли таҳсил ва як соли фаъолияти муаллимӣ дар Дорулмуаллимин дар ташаккули шахсият ба ҳисси худшиносии Сотимхон мусоидат менамоянд. Ӯ дар ин муддат ба эҷодиёти Рӯдакиву Фирдавсӣ ва дигар шоҳсутунҳои адабиёти ҳазорсолаи тоҷик шинос мешавад, ба Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лоҳутӣ, Нисор Муҳаммад, А.Абдурауф Фитрат барин шахсиятҳои фарҳангии тоҷик вомехурад ва аз забони рус М.С. Андреев пандеро ба маънои “халқи худро шинос” ба гӯш мегирад. Ҳамчунин, дар солҳои дар Дорулмуаллимини Тошканд таҳсил карданаш Сотим Улуғзода ба донишҷӯйи факултети шарқкшиносиишарқшиносии университети осиёи миёна Клавдия Блоговешенская дӯстӣ пайдо намуда, баъдҳо ба ӯ издивоҷ намуд, ва онҳо соҳиби ду фарзанд – Азиз ва Норахон гардиданд. Сотим Улуғзода соли 1930 ба пойтахти Тоҷикистон – [[Сталинобод]] омада, дар идораи рӯзномаҳои “Комсомоли Тоҷикистон ”Тоҷикистон” (ҳоло “Ҷавонони Тоҷикистон”), “Тоҷикистони сурх” (ҳоло “Ҷумҳурият”) ва маҷаллаи “Барои адабиёти сотсиалистӣ” (ҳоло ”Садои Шарқ”) фаъолият мекунад. Солҳои 1934 – -1937 вазифаи котиби масъули раёсати [[Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон]]ро ба ӯҳда дошт. Фаъолиятӣ Сотим Улуғзода водор менамуд, ки ба шаҳру ноҳия ва деҳот сафарҳо карда, зиндагии мардумро боз ҳам беҳтар омӯзад дар айни, ҳол дар ниҳоди ӯ шавқу рағбати тадқиқи таърихи адабиёти тоҷик то рафтторафт меафзояд. Ин аст, ки соли 1940 ба аспирантураи Инситути адабиёти ҷаҳонии Москва дохил гардида ҷиддан ба фаъолияти илмӣ мепардозад. Соли 1941 баробари оғоз гардидани Ҷанги Бузурги Ватании солҳои 1941-1945 Сотим Улуғзода ба сафаи Қувваҳои Мусуллаҳ ҷалб мешавад ва то соли 1944 дар рӯзномае, ки ба фронти ғарбӣ тааллуқ дошт, фаъолият менамояд. Адиб соли 1944 аз сафи артиш ба ақибгоҳ даъват мешавад ва то соли 1946 вазифаи раиси [[Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон]]ро ӯҳда мекунад. Нависанда аз соли 1946 то охири умр танҳо ба корӣ эҷодӣ шуғл меварзад. Сотим Улуғзода баъди солҳои 50 – -ум ба душвориҳои зиёде рӯ ба рӯ гардид. Писараш Азиз ки хатмкардаи Университети давлатии Москва ба номи М.В. Ломоносов шаҳри Москав буду он ҷо ба сифати омӯзгор фаъолият дошт, соли 1967 ҳангоми сафари расмӣ ба [[Ҳиндустон]] аз сафоратхонаи АнглияБританияи Кабир паноҳгоҳи сиёсӣ хоста ба хориҷа муҳоҷират намуд. Баъди ин ҳодиса Сотим Улуғзода ба таъқиби сахти Ҳукумати Шӯравӣ гирифтор гардид. Нависандаро аз сафи ҳизби коммунистӣ (КПСС) ронданд, чоп ва тадриси асарҳояш боздошта шуд. Аз нимаи дуввуми солҳои 8080–ум –сар ум саркардакарда, вазъи сиёсии мамлакат тағйир ёфт ва Сотим Улуғзода дар ҷодаи адабиёти тоҷик аз нав мавқеи муносиб пайдо намуд. Дар арафаи аз байн рафтани [[Иттиҳоди Шӯравӣ]] адиб бо унвони Нависандаи халқии Тоҷикистон ва ҷоизаи адабии ба номи Рӯдакӣ сазовор гардид. Нависанда соли 1992 шаҳри МоскавроМоскваро истиқоматгоҳи поёни умр қарор дод. Соли 1997 романи “Фирдавсӣ”–и Сотим Улуғзода ба сифати “Романи сол”-и Ҷумҳурии исломии [[Эрон]] пазируфта шуда, нависанда ба баҳои чиҳил сиҳисиҳӣ сиккаи тилло (баробари чаҳор ҳазор доллари амрикои) сазовор гардид. Ин охирин мукофоте буд, ки соҳибашро дарёфт намуд. [[Нависандаи халқии Тоҷикистон]] ва Ходими шоистаи санъати Тоҷикистон Сотим Улуғзода [[25 июн]]и [[соли 1997]] дар шаҳри [[МоскавМосква]] алоқамандону мухлисонашро абадӣ падруд гуфт. Бо амри Ҳукумати Тоҷикистон ҷасади адиб ба [[Душанбе]] оварда шуд ва чанд соат сокинони пойтахт тавонистанд, ки дар толори Театри опера ва болетибалети ба номи Садриддин Айнӣ бо нависанда маъруфи Тоҷикистон видоъ намоянд. Манзили ҳамешагии Сотим Улуғзода дар мазори [[Боғи Лучоб |боғӣ Лучоб]] қарор гирифт.

Сотим Улуғзода бо ҳамкории донишҷӯйи факултети шарқшиносии Университети Тошканд Понов повести “Сом ва Дик” –иДик”–и М.А. Алексеевро аз русӣ ба тоҷикӣ тарҷума намуд, ва ин тарҷума бо кӯшиш ва дастгирии устод Айнӣ ба нашр расид. Бадҳо Сотим Улуғзода ин соҳаро бо муваффақият идома дод ва чун сермаҳсултарин тарҷумон дар адабиётӣ садаи асри XX тоҷик эътибор пайдо кард. Тарҷумаҳои Сотим Улуғзода, аз ҷумла асарҳои Э.Л. Войнич “Занбӯр”“Ғурмагас” (1931), В.БиллН. – БелосековскийБилл-Белосерковский “Ҳаёт даъват мекунад” (1935), Н.Ф. Погодин ва “Одами милтиқдор” (1940), А.Н. Островский “Гунаҳгорони бе гуноҳ” (1945), М. Горкий “Модар” (1953), В. Шекспир “Дон Кихот” (1974), Ч. Айтматов “Қуллаи Фудзияма” ҳоло ҳам аз беҳтарин тарҷумаҳо дар адабиёти тоҷик мебошанд.

Сотим Улуғзода ҳанӯз аз солҳои 30 – ба тадқиқи осори намояндагони шинохтаи адабиётӣ сеҳазорсолаи тоҷик таваҷҷӯҳ зоҳир намуд. Ӯ чун узви вобастаи Академияи илмҳои Тоҷикистон (1951) асару мақолаҳои зиёд таълиф намуда дар инкишофи адабиётшиносии тоҷик саҳми муносиб гузоштааст. Як қатор мақолаҳои олим, аз ҷумла “Лоҳутии мо” (1933) “Анҷумани якуми нависандагони шӯрои Тоҷикистон” (1934), “Садриддин Айнӣ” (1935), “Дар бораи широнишоирони Помир” (1935), “Барои асарҳои саҳнавии олисифат” (1947), “Дар бораи баъзе масъалаи танқиди адабӣ ва адабиётшиносӣ дар республика” (1954), ба адабиётшиносии даври нави тоҷик бахшида шудаанд. Ҳамчунин Сотим Улуғзода оид ба рӯзгор ва эҷодиёти шахсиятҳои барҷастаи фарҳангӣ, чун АбуабдуллоҳиАбӯабдуллоҳи РудакӣРӯдакӣ, Дақиқӣ, Фирдавсӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Носир Хусрав, Аҳмади Дониш, ассаруасару мақолаҳои пурқимматпурқимат таълиф намудааст. Рисолаҳои “Аҳмади Дониш” (1946) ва “Пири ҳакимони машриқзамин” (1980) дорои қимматиқимати калони илмӣ мебошанд. Мақоми Сотим Улуғзода дар таърихи адабиёти давраи нави тоҷик чун нависанда, драматург басо баланд аст.

Филмномаҳои «Ҷавонии Ибни Сино» («УзбекфилмӮзбекфилм», 1956), «Қисмати шоир» («Тоҷикфилм», 1957) ба қалами ӯ тааллуқ доранд. «Қисмати шоир» дар Фестивали филмҳои Осиёву Африқо (1960) ба дарёфти Ҷоизаи «Уқоби тилло» сазовор гардидааст. Сотим Улуғзода дар насри бадеӣ ҳам устоди забардасте буда, фаъолияти нависандигияш аз иншои қиссаи «Ёрони боҳиммат» (1947) оғоз ёфтааст. Баъдан романи «Навобод» (1953), ки соли 1949 бо номи «Диёри навобод» нашр шудааст, қиссаи «Субҳи ҷавонии мо» (1954), романҳои «Восеъ» (1967)-у, «Фирдавсӣ» (1988), қиссаи «Ривояти суғдӣ» (1975-2014)-ро ба қалам овардааст, ки дар инкишофи насри муосири тоҷик марҳилаи наве гардидаанд. Соли 1996 романи «Фирдавсӣ» дар Озмуни байналмилалии «Китоби сол» ба дарёфти Ҷоизаи аввали Раиси Ҷумҳурии Исломии Эрон мушарраф гардидааст.

Устод Улуғзода дар тарҷумаи осори Л.В. Войнич «Ғурмагас» (1931, 1981), Н.Ф. Погодин «Одами милтиқдор» (1940), К. Голдони «Хизматгори ду хоҷа» (1944), А.Н. Островский «Гунаҳкорони бегуноҳбе гуноҳ» (1945), М. Горкий «Модар» (1953), В. Шекспир «Ҳамлет» (1970), Ж.Б. Молйер «Табиби зӯракӣ» (1972), М. Сервантес «Дон Кихот», Шарл- де Костер «Тил Уленшпигел» (1975) маҳорати фавқулодаи суханварию тарҷумонӣ зоҳир кардааст.

Дар заминаи «Шоҳнома»-и безаволи Фирдавсӣ китоби дуҷилдаи мансури «Достонҳои Шоҳнома»-ро офаридааст (1976-1977), ки маҳбуби пиру барнои кишвар аст. <ref> Адибони Тоҷикистон (маълумотномаи мухтасари шарҳиҳолӣ)./Таҳия ва танзими Асрори Сомонӣ ва Маҷид Салим. – Душанбе, «Адиб», 2014, – с. 244-245 ISBN 978-99947-2-379-9 </ref>

Дар эҷодиёти Сотим Улуғзода насри бадеӣ асосан баъди Ҷанги Бузурги Ватанӣ мавқеъ пайдо мекунад. Дар очерку ҳикояҳои “Атака” (1944), “Бибӣ” (1946), “Саёҳати Бухоро бо ҳамроҳии Айнӣ” (1950), “Қаҳрамони Днестр, Висла ва Одер” (1967) воқеаҳои даврони шуравӣ мавриди баррасӣ қарор гирифтаанд. Воқеаи ҳикояи “Марги Ҳофиз” (1972) бошад, дар Ҳиндустон рӯй медиҳад. Падар – Ҳофизи бузург фарзанди хинашро мекушад ва баъдтар худро низ ҳалок месозад. Моҷарои падару писар ва ҳифзи ватан аз мавзуъҳимавзӯъҳои қадимии адабиёӣадабиётӣ ҷаҳон мебошад, ки дар ҳикояи “Марги ҳофиз” тамоман ба таври нав тасвир ёфтааст. Нахустин асари калон ҳаҷмикалонҳаҷми Сотим Улуғзода дар соҳаи насри бадеӣ қисаиқиссаи “Ёрони бо ҳиммат”боҳиммат” (1947) мебошад, ки ба воқеҳоивоқеаҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ иртибот дорад. Дар асар образҳои Зайнаб, Ҷӯрабек ва Ориф мақеъмавқеъ доранд. Зайнаб аз майдони ҷанг “Хатти“Хати сиёҳ” мегирад, ки шавҳараш Ҷӯрабек дар муҳорибамухориба қаҳрамонона ҳалок гардида аст. Ӯ баъди як соли мотам ба хотири аз гапу калочаҳои мардум раҳоӣ ёфтан ба Ориф Каримов ном муҳандис издивоҷ мекунад. Вале дере нагузашта аз шифохонаи шаҳри Тошканд мактуби Ҷӯрабек ба дасти вай мерасад. Лаҳзаи ҳассоси асар он аст, ки Зайнаб ду шавҳари қонунӣ дорад ва интихоб дар итиёриихтиёри ин зани дар ҳолати парешонӣ қарор дошта мебошад. Зайнаб баъди андеша ва муҳокимаҳои зиёди мантиқиву ахлоқӣ шавҳари аввалашро интихоб кард, дар беморхона мегӯяд: “Ман Ҷӯрабекро гирифта мебарам”. Зайнаб бо ин сухан масъулияти азимеро дар зиндагӣ ба ӯҳда гирифт, то ки Ҷӯрабеки аз пову даст маҳрум гаштаро наҷот бидиҳад ва ӯро ба ҷодаи зиндагӣ раҳсипор созад. АввалиАввалин романи Сотим Улуғзода “Навобод” (1953) мебошад, ки он ба масъалаҳои муттаҳидкунии хоҷагиҳои деҳқонӣ ва ободонии деҳоти ТоҷикТоҷикистон дар даврони шӯрвӣшӯравӣ бахшида шудааст. Ин асар дар таърихи адабиётӣ давраи нави тоҷик мавқеи муайян дорад. Асарҳои насрии “Восеъ” (1967), “Ривояти Суғдӣ”суғдӣ” (1975), “Достонҳои “Шоҳнома”” (1976; 1977), “Фирдавсӣ” (1985) ба мавзӯъҳои таърихӣ бахшида шудаанд. Дар эҷодиёти Сотим Улуғзода охирин асари калонҳаҷми ӯ – «Фирдавсӣ» мавқеи босазо дорад. “Фирдавсӣ” романи мӯҳташам буда, мавзӯъ ва масъалаҳои зиёди ватанпарастиву хештаншиносиро дар бар мегирад. Нависанда дар маркази сужети роман нақши Ҳаким ФирдавсӣроФирдавсиро гузошта, ӯро ба сифати шоири ҳақҷӯ, ростгӯ, ватанпараст, додхоҳ ва олиҳиммат тасвир менамояд. Дигар образҳои асар аз ҷумла Фотимабону (ҳамсари Фирдавсӣ), Манижа ва Ҳушанг (фарзандони Фирдавсӣ) Абӯ Дулаф, Муҳаммад лашкарӣ, Ҳусайн қутайб, Салоҳиддини дуредгар, Унсурии шоир дар такмили образи асосӣ саҳм гирифтаанд. Адиб бо эҷоди “Фирдавсӣ” дар таърихи адабиёти давраи нави тоҷик як навъи тозаи романнависиро кашф намуд.

* Бо сеСе ордени Байрақи Сурхи Меҳнат,

* дуДу ордени «Нишони Фахрӣ»,

* ордениОрдени «Ситораи Президенти Тоҷикистон» дараҷаи I (пас аз вафот),

* медалҳоиМедалҳои «Барои хидматҳои ҷангӣ»,

* «Барои меҳнати шоён. Ба муносибати 100-солагии рӯзи таваллуди В.И. Ленин»,

* «Барои мудофиаи Москва»,

* «Барои ғалабаҒалаба бар Германия дар Ҷанги Бузурги Ватании солҳои 1941-1945»,

* Ифтихорномаи Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон тақдир шудааст.

* Арбоби шоистаи санъати ҶШС Тоҷикистон (1962).

Баъд аз вафоташ бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 29 апрели соли 2009 ба [[Донишкадаи давлатии забонҳои Тоҷикистон ба номи Сотим Улуғзода |Донишкадаи давлатии забонҳои Тоҷикистон]] номи Сотим Улуғзода гузошта шудааст. 100 -солагии ӯ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бошукӯҳ ҷашн гирифта шудааст.

* Шарифов, Х. Улуғзода Сотим //Энсиклопедияи адабиёт ва санъати тоҷик.- Душанбе, 2004.- Ҷ.3.- С.243-245.

* Раҳмон, Э. 90 сол: Паёми табрикӣ ба ифтихори 90- солагии Сотим Улуғзода // Садои мардум.- 2002.- 4 декабр.

* Абдулов, Н. Ҳаёту эҷоди адиб дарси ибрат аст //Баҳори Аҷам.- 2011.-11 феврал.

* Давронов, А., Худойдодов, А. Сотим Улуғзода ва Аҳмади Дониш //Адабиёт ва санъат.- 2011.- 4 август.

* Самадов, А. Адиби бузургу донишманди вороста //Ада¬биётАдабиёт ва санъат.- 2011.- 3 феврал.

* Хушқадамова, Ҳ. Дар ёди Ватан: Хотирае чанд аз вопасин рӯзҳои устоди наср Сотим Улуғзода //Чархи гардун.- 2009.- 3 декабр.

* Мункӣ, А.С. Сотим Улуғзода: «Маро дар Хова¬лингХовалинг – зодгоҳи аҷдодиам ёд карданд» //Ҷавонони Тоҷикистон.- 2008.- 6 ноябр.

* Асозода, Х., Кӯчаров, А. Адабиёти тоҷик.- Душанбе: Тайфун-Менеҷмент, 2007.- 398 с.

* Икромӣ, Ҷ. Зиндаҷудоии Сотим Улуғзода бо нури чашмонаш: Ёддоштҳо аз ҳаёт ва фаъолияти нависандаи бузург Сотим Улуғзода //Минбари халқ.- 2007.- 7 июл.

* Салимов, М. Тадқиқоти муфид: Оиди устод Сотим Улуғ¬зо¬даУлуғзода //Адабиёт ва санъат.- 2006.- 30 март.

* Асозода, Х. Сотим Улуғзода ва фоҷиаи ӯ.- Душанбе: Деваштич, 2005.- 206 с.

* Раҷабӣ, М. Сотим Улуғзода - абармарди набард ва андеша.- Душанбе: Деваштич, 2004.- 172 с.

* Отахонова, Х. Сайре ба бойгонии Сотим Улуғзода //Отахонов, Х. Чеҳраҳои шинохта.- Душанбе: Деваштич, 2004.- С.79-87.

* Отахонова, Х. Сайре ба бойгонии Сотим Улуғзода //Ҷумҳурият.- 2003.- 4 феврал.

* Исоматов, М. Тоҷикон дар тасвири Сотим Улуғзода.- Душанбе: Ирфон, 2002.- 146 с.

* Асозода, Х. Устод Айнӣ дар шинохти Сотим Улуғзода: Дастури таълимӣ.- Душанбе: Деваштич, 2001.- 116 с.

* Асозода, Х. Абулқосим Фирдавсӣ дар шинохти Сотим Улуғзода: Рисола.- Душанбе: Адиб,2000.- 80 с.