Донишнома: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
No edit summary
Сатри 29:
Дар давраи ислом бисёр асарҳои илмӣ навишта шуда буданд, аз ҷумла, асарҳои энсиклопедии умумӣ ва соҳавӣ. Дар онҳо маълумот баъзан аз рӯи як тартиб, баъзан омехта ва бо ҳам пайваста ва гоҳ ба тартиби алифбо, ба тарзи луғат оварда мешуд. Қисми зиёди онҳо то асри 10–11 ва баъд аз он ба забони илмии онвақта – забони арабӣ таълиф мешуданд ва аксари онҳо дар Осиёи Миёна, Афғонистон ва ё дар Эрон ва мамлакатҳои дигар аз тарафи тоҷикон ва намояндагони халқҳои дигари Осиёи Миёна, Афғонистон ва Эрон таълиф меёфтанд ва баъзан ба забони тоҷикӣ-форсӣ тарҷума мешуданд.
 
=== Энсиклопедияҳои соҳавӣумумӣ ===
Ҳанӯз дар нимаи якуми асри 9IX энсиклопедияи фалсафаю илмҳои табиӣ «Расоилу ихвон-ис-сафо ва хуллон-ил-вафо» («Рисолаҳои бародарони пок ва дӯстони бовафо»)-и Сайидаҳмад ибни Абдуллоҳ ба забони арабӣ таълиф шуд ва дастраси аҳли илми тамоми Шарқи Наздик ва Миёна гардид; дар замони Темур тарҷумаи тоҷикӣ-форсии он ба вуҷуд омад. Қадимтарин энсиклопедияҳои умумӣ «Китоб-уш-шифо», ''«Мафотеҳу-л-улум»'' ва ''«Дурату-т-тоҷ ли-туррати-д-даббоҷ»'' мебошанд.
 
=== Энсиклопедияҳои соҳавӣ ===
==== Асрҳои XI—XV ====
Дар аввали асри 11 асари энсиклопедии доир ба шаш илм: мантиқ, илоҳиёт, табииёт, раёзиёт, нуҷум, мусиқӣ – «Донишнома» таълиф ёфт. Дар мобайни солҳои 1117–20 энсиклопедияи илмҳои даври худ – «Нузҳатномаи Алоӣ» таълиф шуд. Солҳои 1099–1102 ''Ғазолӣ'' «Эҳёҳу улуми-д-дин» ва соли 1179 Фахруддин Муҳаммад ибни Умари Розӣ энсиклопедияи калони илмҳои исломӣ «Ҷомеъу-л-улум»-ро таълиф карданд, ки дар онҳо маълумоти оид ба дину мазҳабҳо, фалсафа, забон ва адабиёт, тиб, нуҷум ва ғайра оварда мешавад. Дар нимаи якуми асри 14 ''«Нафоису-л-фунун-фи ароисилу-юн»'' ва дар асри 15 «Риёзу-н-носиҳин» ба вуҷуд омадааст.
 
Дар асрҳои 16–18 таълифи энсиклопедияҳои умумӣ камтар ба назар мерасад. Дар нимаи дуюми асри 19 то давраи советӣ дар Осиёи Миёна энсиклопедияи миёнаҳаҷми илму фанҳои асосӣ «Матлаъ-ул-улум ва маҷмаъу-л-фунун»-и Воҷид Алихон машҳур ва мутадовил буд (таълиф солҳои 1845–1946). Аз энсиклопедияҳои мухтасар, ки дар ин давра мавриди истифода буданд, «Махзан-ул-улум»-и Браҷ Муҳан дар Ҳиндустон таълиф шуда, дар охири асри 19 нашрҳои ҳиндустонии он машҳур гашт. Энсиклопедияи дигар «Риёзу-л-фирдавс» – таълифи Муҳаммад Ҳасанхон аст, ки ба равияи «Матлаъу-л-улум» дар Ҳиндустон дар охири асри 19 навишта ва нашр шуда буд. Дар асри 19 ва аввали асри 20 мубодилаи адабӣ ва маданӣ аз он ҷумла бо роҳи таълиф, нашр ва паҳн кардани асарҳои энциклопедӣэнсиклопедӣ байни Ҳиндустон ва Афғонистон Осиёи Миёна хеле ривоҷ гирифта буд. Бисёре аз асарҳои энциклопедииэнсиклопедии Осиёи Миёна ривоҷи босазо дошт. Бештаре аз соҳавӣ ба забони урду тарҷума мешуданд (мас.масалан, тарҷумаи урдуии «Матлаъ-ул-улум ва маҷмаъу-л-фунун»-и Зайнулобидинхон, ки дар Ҳиндустон нашр гардид; тарҷумаи урдуии энциклопедияиэнсиклопедияи космографӣ, ҷуғрофӣ ва табиатшиносӣ «Аҷоибу-л-махлуқот»-и Закариё ибни Муҳаммади Қазвинӣ ва ғайра). Дар соҳаи таърихи дин ва мазҳабҳои Шарқ асарҳои зиёде навишта шуда буданд. Аз машҳуртарин китобҳои ин соҳа «Ал-милал ва -н-ниҳал»-и Муҳаммади Шаҳристонӣ ва «Ғуньяту-т-толибии»-и Абдулқодири Ҷелонӣ (ваф. 1167), ки ба забони арабӣ таълиф ёфта, тарҷумаи форсӣ-тоҷикии як қисми он бо номи «Ҳафтоду ду миллат» шуҳрат ёфтааст. Асари калони форсӣ-тоҷикӣ «Дабистони мазоҳиб» тахминан таълифи Мӯҳсини Фонӣ дар миёнаи асри 17, ки дар он оид ба дину мазҳабҳо ва таълимоти фалсафии халқҳои Шарқ маълумоти муфид ҷамъоварӣ шудаанд.
==== Асрҳои XVI—XVIIII ====
 
Дар асрҳои 16–18 таълифи энсиклопедияҳои умумӣ камтар ба назар мерасад. Дар нимаи дуюми асри 19 то давраи советӣ дар Осиёи Миёна энсиклопедияи миёнаҳаҷми илму фанҳои асосӣ «Матлаъ-ул-улум ва маҷмаъу-л-фунун»-и Воҷид Алихон машҳур ва мутадовил буд (таълиф солҳои 1845–1946). Аз энсиклопедияҳои мухтасар, ки дар ин давра мавриди истифода буданд, «Махзан-ул-улум»-и Браҷ Муҳан дар Ҳиндустон таълиф шуда, дар охири асри 19 нашрҳои ҳиндустонии он машҳур гашт. Энсиклопедияи дигар «Риёзу-л-фирдавс» – таълифи Муҳаммад Ҳасанхон аст, ки ба равияи «Матлаъу-л-улум» дар Ҳиндустон дар охири асри 19 навишта ва нашр шуда буд. Дар асри 19 ва аввали асри 20 мубодилаи адабӣ ва маданӣ аз он ҷумла бо роҳи таълиф, нашр ва паҳн кардани асарҳои энциклопедӣ байни Ҳиндустон ва Афғонистон Осиёи Миёна хеле ривоҷ гирифта буд. Бисёре аз асарҳои энциклопедии Осиёи Миёна ривоҷи босазо дошт. Бештаре аз соҳавӣ ба забони урду тарҷума мешуданд (мас., тарҷумаи урдуии «Матлаъ-ул-улум ва маҷмаъу-л-фунун»-и Зайнулобидинхон, ки дар Ҳиндустон нашр гардид; тарҷумаи урдуии энциклопедияи космографӣ, ҷуғрофӣ ва табиатшиносӣ «Аҷоибу-л-махлуқот»-и Закариё ибни Муҳаммади Қазвинӣ ва ғайра). Дар соҳаи таърихи дин ва мазҳабҳои Шарқ асарҳои зиёде навишта шуда буданд. Аз машҳуртарин китобҳои ин соҳа «Ал-милал ва -н-ниҳал»-и Муҳаммади Шаҳристонӣ ва «Ғуньяту-т-толибии»-и Абдулқодири Ҷелонӣ (ваф. 1167), ки ба забони арабӣ таълиф ёфта, тарҷумаи форсӣ-тоҷикии як қисми он бо номи «Ҳафтоду ду миллат» шуҳрат ёфтааст. Асари калони форсӣ-тоҷикӣ «Дабистони мазоҳиб» тахминан таълифи Мӯҳсини Фонӣ дар миёнаи асри 17, ки дар он оид ба дину мазҳабҳо ва таълимоти фалсафии халқҳои Шарқ маълумоти муфид ҷамъоварӣ шудаанд.
==== Дин ====
Дар соҳаи таърихи дин ва мазҳабҳои Шарқ асарҳои зиёде навишта шуда буданд. Аз машҳуртарин китобҳои ин соҳа «Ал-милал ва -н-ниҳал»-и Муҳаммади Шаҳристонӣ ва «Ғуньяту-т-толибии»-и Абдулқодири Ҷелонӣ (ваф. 1167), ки ба забони арабӣ таълиф ёфта, тарҷумаи форсӣ-тоҷикии як қисми он бо номи «Ҳафтоду ду миллат» шуҳрат ёфтааст. Асари калони форсӣ-тоҷикӣ «Дабистони мазоҳиб» тахминан таълифи Мӯҳсини Фонӣ дар миёнаи асри 17, ки дар он оид ба дину мазҳабҳо ва таълимоти фалсафии халқҳои Шарқ маълумоти муфид ҷамъоварӣ шудаанд.
 
==== Ҷуғрофия ва таърих ====