Муҳаммад ибни Мӯсои Хоразмӣ: Тафовут байни таҳрирҳо

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Сатри 1:
{{Шахсият/Ислом|олим}}
'''Абуабдуллоҳ Муҳаммад ибни Мӯсо Ал-Хоразмӣ''' ({{lang-ar|أبو عبد الله محمد بن موسی الخوارزمی}}; тақр. [[783]], [[Хива]], [[Хоразм]] (ҳозира [[Ӯзбекистон]])  — тақр. [[850]], [[Бағдод]] (ҳозира [[Ироқ]]))  — [[риёзиёт|риёзидон]], [[астрономия|астроном]] ва [[ҷуғрофия|ҷуғрофидони]] [[бузург]]и форсу тоҷик.
 
== Зиндагинома ==
Дар бораи ҳаёти Ал Хоразмӣ маълумот кам аст.
Маълумот дар бораи шарҳи ҳоли ӯ ќарибқариб, ки дар таърих боқи намондааст. Ба мо ҳатто рӯзи аниќианиқи таваллуд ва вафоти ӯ омада нарасидааст. Фақат ҳаминаш ба мо маълум аст, ки ӯ дар охири асри VIII ба дунё омада ва нимаи аввали асри IX аз дунё гузаштааст. Ҳозир шартан соли таваллуди Ал-Хоразмӣ 783 ва соли вафоташ 850 ќабулқабул карда шудааст. Дар баъзе сарчашмаҳои таърихи Ал-Хоразмӣ бо номи «Ал-Маҷусӣ» яъне пайрави дини зардуштӣ ёд мешавад. Аз ин маълум мешавад, ки гузаштагони вай пайрави дини зардуштӣ будаанд. Ал-Хоразмӣ ба он олимони асри миёна тааллуќтааллуқ дорад, ки барои кору фаъолият ба маркази хилофати араб- шаҳри Баѓдод ҷалб карда шуда буд. Дар он ваќтвақт ин гуна олимон кам набуданд. Дар байни муоссирони Ал-Хоразмӣ ки дар Баѓдод зиндагӣ мекарданд, метавонем олимони бузургеро ба мисли ситорашиноси машҳур Абулаббос Ахмад Ал-Фарѓонӣ ва Аҳмад ибни Абдуллоҳ Ал-Марвазӣ ки бо номи ҳабаш Ал-ҳасиб шинохта мешавад муаррифӣ кунем. Баромади якумаш аз Фарѓона ва дигараш аз Марва мебошад. Шаҳри Баѓдод дар солҳои 60-уми асри VIII азтарафи халифа Ал-Мансур, ки аз сулолаи Аббосиён будва солҳои 754 то 775 ҳукумронӣ кардааст, бунёд ёфтааст. Пойтахти давлат, ки ҷойҳои зиёдеро инѓол карда буд, дар муддати кӯтоҳ маркази савдо, илм ва маданият шуд. Давлати калонро идоракунӣ осон набуд. Ҳокимони Хилофат дарк карданд, ки наќшаҳоинақшаҳои иќтисодиюиқтисодию ҳарбии худро бе азхудкардани донишҳои халќҳоихалқҳои тасарруфшуда дар ҳаёт татбиќтатбиқ кардан номумкин аст. Бинобарин ҳокимон барои инкишофи он мувофиќатмувофиқат карданд. Дар Баѓдод мактаби калони илмӣ пайдо шуд, ки ба худ олимони зиёдеро аз кишварҳои гуногун ҷалб намуд. Китобхона сохта шуд, ки бо китобҳои зиёд ва меҳнатҳои ќимматиқиммати илмӣ таҷҳизонида гашта буд. Аз ҳама муҳимаш дар он ваќтвақт дастовардҳои Юнони ЌадимҚадим ва класиконро ҷамъоварӣ ва ба забони арабӣ тарҷума карданд. Барои хариди дастнависҳо экспедитори махсус равон карда шуд. ДиќќатиДиққати махсус бисёртар ба илмҳои даќиќ дақиқ — риёзӣ, ситорашиносӣ, геодезия ва географияи математикӣ дода шуд. Илмҳои ситорашиносии ҳиндӣ низ омӯхта шуд. Олимони Баѓдод дар асрҳои VIII—IX на танҳо тарҷумонҳо ва эзоҳкунандагон, балки мустаќилонамустақилона фаъолияткунандагон буданд. Дар ин роҳ дастовардҳо ва натиҷаҳои зиёд дар соҳаҳои гуногуни илм ба даст оварданд. Ворисони халифа Ал-Мансур роҳи ӯро давомдода меросашро зери ҳимоя карор доданд. Набераи ӯ ҳорун Ар-Рашид, ки солҳои 786—809 ҳукумрони кардааст, бо ќиссаиқиссаи «ҳазору як шаб» бисёр машҳур аст. Гулгулшукуфоии зиёди илмӣ дар Баѓдод бештар замони писари ҳорун Ар-Рашид-Халифа Ал-Мамун, ки солҳои 813—833 ҳукумрони кардааст ба даст омадаанд. Дар замони ӯ Дар Баѓдод хонаи ҳикмат «Байт-ул-ҳикмат» ташки ёфта буд. Дар Байт-ул-ҳикмат китобхонаи бой дорои дастнависҳои ќадимтаринқадимтарин ва расадхонаи ситорашиносӣ ҷой дошт. Дар баѓдод дар баробари дигар олимҳо Ал-Хоразмӣ солҳои зиёд кору фаъолият кардааст. Таърихнависи шинохтаи асри X Ан-Надим хабар медиҳад, ки Муҳаммад ибни Мӯсо аз Хоразмӣ ба Байт-ул-ҳикмат бо даъвати Халифа Ал-Мамуна омада буд. То соли 813 Ал-Мамуна дар Марва зиндагонӣ мекард. Дар онҷо бо Ал-Хоразмӣ во хӯрда ӯро ба Баѓдод даъват менамояд.
Олимони Байт-ул-Ҳикмат дар фанҳои риёзиву ситорашиносӣ саҳми беандоза калон гузоштаанд. Арзиши камони 1° наздики ба вокеият (111 км) ёфта шуда буд. Таърихшиносон бар он аќидаандақидаанд ки дар ин кор саҳми Ал-Хоразмӣ аз ҳама бештар аст. Каме дертар алоќамандалоқаманд бо номи Ал-Хоразмӣ дар соли 847 ҳангоми марги халифа Ал-ВосиќВосиқ ёд мешавад, ки ин далели дар маросими дафни халифа иштирок кардани Ал-Хоразмиро нишон медиҳад. Ба ин васила фаҳмидан мумкин аст, ки дар бораи зиндагии нобиѓаи бузурги осиёимиёнагӣ тамоман далелҳои кам боќӣбоқӣ мондааст. Барои ҳамин таърихшиносон бояд ба дастовардҳои асосии ӯ такя кунанд. Ин рафтор метавонад далели зиёдеро барои мо равшан кунад. МароќзоҳиркунииМароқзоҳиркунии бештари Ал-Хоразмӣ дар омӯзиши илмҳои риёзӣ, ситорашиносии амаливу назариявӣ ва географияву таърих ошкор мешуд. ҳамаи меҳнатҳо ва дастовардҳои ин олими бузурги асримиёнагии форс то ба мо омада нарасидаанд. Дар баъзе навиштаҷотҳои шоирону нависандагони асримиёнагӣ меҳнатҳои Ал-Хоразмӣ навишта шудаанд, аммо онҳо низ то ба мо наомадаанд. Рисолаи географии Ал-Хоразмӣ «Китоби тасвири замин» якумин дастоварди бузурги географӣ ба забони арабӣ мебошад. ӯ маҳорати баланди худро дар сарзаминҳои дури ШарќШарқ нишон дода тавонист. ТибќиТибқи гӯфтаҷотҳои таърихшиносони ШарќШарқ мероси илмии Ал-Хоразмӣ кам боќибоқи мондааст. Аз ӯ ба мо китобҳои зерин боќӣбоқӣ мондаанд:
1. «Китоби дар мавриди ҳисоби ҳиндӣ»
2. «Китоби мухтасари алҷабра вал муќобаламуқобала»
3. «ҷадвали нуҷум»
4. «Китоби тасвири замин»
5. «Китоби сохтусози астролобӣ»
6. «Китоби иќдомотииқдомоти астролобӣ»
7. «Китоби соатҳои офтобӣ»
8. «Рисолаи дар таърифи идҳову анъанаҳои яҳудиён»
9. «Китоби таърих»
Аз инҳо то ба мо ҳамаги ҳафтояш бо дастнависҳо омада расидаанд. Эҳтимол аст, ки гуё навиштаҷотҳои худи Ал-Хоразмӣ аст ё эзоҳкорони асримиёнагӣ онҳоро навиштаанд. Китоби «Дар мавриди ҳисоби ҳиндӣ»-и Ал-Хоразмӣ аввалин бор ҳалли муодилаҳои арифметикиро равшан менамояд, ки ин китоб дар асри XII ба забони лотинӣ тарҷума шудааст ва ҳоло дар Кембриҷ нигоҳ дошта мешавад. Дар лотинӣ номи Ал-Хоразмӣ «Алгаризмӣ» талаффуз мешавад. Баъдан ин ном бо унвони «Алгоритм» шинохта шуд, ки пайдарпайии иҷроиши амалҳоро мегуянд. Ал-Хоразмӣ якумин шахсе буд, ки дар ҳисоб раками нулро кашф кард ва ин боиси омузиши ададҳои манфӣ гардид. Китоби «Тарих»  — и Ал-Хоразмӣ дар бисёрии ёдоштҳои асриминагӣ оварда мешавад. Барои ҳамин Ал-Хоразмӣ ҳамчун аввалин таърихнависи бо забони арабӣ менавистагӣ шиноҳта мешавад. Боз ёд мешавад ки ӯ муаллифи китоби «Дар мавриди мусиќӣмусиқӣ» низ мебошад. Дер ё зуд меҳнатҳои ӯ ба мо равшан мегардад вабароямон далелҳои кофӣ медиҳанд, ки Ал-Хоразмӣ яке аз бузургтарин олимон ва нобиѓаҳои асримиёнагӣ ба шумор меравад.
.<ref>al-Daffa 1978</ref>
 
== Саҳм ==
Дар яке аз навиштаҷотҳояш мегуяд:-Ман китобе бо номи «Ал ҷабр вал муќобаламуқобала» навистаам, ки дорои саволҳои осону душворва муодилаҳои арифметикӣ мебошад. Ин барои одамон бисёр зарур аст.
 
=== Алгебра ===