Авесто: Тафовут байни таҳрирҳо
Content deleted Content added
Комрон Шарипов (баҳс | ҳисса) имло |
Шухрат Саъдиев (баҳс | ҳисса) иловаҳо, сарчашмаҳо |
||
Сатри 1:
[[Акс:Avesta, translated by Ignacy Pietraszewski.jpg|thumbnail|Авесто]]
'''Авесто''' - ''Авасто'', ''Абасто'', қадимтарин асари [[адабиёти форс-тоҷик]], китоби муқаддаси [[зардуштия]] -
Авесто - яке аз қадимтарин ёдгориҳои адабиёти бостонии халқи тоҷик китоби мукаддаси Авесто мебошад. Аввал он ба тарзи
Ниҳоят, дар охирҳои аҳди Хусрави Парвиз (590-628) таҳрири тозаи Авесто ба майдон омад, ки он Занд, яъне шарҳу тафсир номида шуд. Пеш аз ин дар асри IV барои сабти Авесто дар асоси [[хати
Тарзи навишту талаффузи Авесто дар асли паҳлавии он ''Апастак'' буда, маънояш асос ва матн мебошад. Ин китоби муқаддас маҷмуаи асотир, матнҳои дини мазҳабӣ ва масъалаҳои илму ахлоқ ва фалсафа буда, ба арзиши бузурги динӣ, адабӣ ва фалсафӣ молик аст.
Авесто бар замми усули дин ва
Тамоми Авесто бо шеъри ҳиҷоӣ эҷод гардида, ҳар мисраъ аз панҷ то понздаҳ ҳиҷо буда, ағлаби фикрахо аз бандҳои 3-5 сатрӣ таркиб ёфтаанд, ки аксари ин сатрҳо аз 10-11 ҳиҷо иборатанд. Унсурҳои қофия низ дар он шеърхо ба назар мерасанд. Аммо санъатҳои шоирони бадеӣ
<ref name="ReferenceA">Ҳотамов Н.Б., Довуди Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик (Китоби дарсӣ). – Душанбе,2011.</ref>
<ref>Фарҳанги истилоҳоти ҳуқуқ / Зери таҳрири Маҳмудов М.А. - Душанбе: ЭР-граф, 2009. - С. 11
== Қисматҳои Авесто ==
[[Акс:Faravahar.svg|thumbnail|Фарваҳар]]
Таҳрири якум дар замони Сосониён муназзам гардида, ба 348-боб
Нусхаи кадимтарини
#Ясно ([[Йасна]])
Сатри 30:
[[Акс:Bodleian J2 fol 175 Y 28 1.jpg|thumbnail|Ясно]]
Ясно ([[Йасна]]), ки маънояш гироми доштан, ситоиш ва парастиш буда, вожаи ҷашни имрузаи тоҷики низ аз он реша ба вуҷуд омадааст. Қисми муҳими Ясно аз [[Готҳо]], яъне сурудҳо ва гимнҳое иборат аст, ки дар Авестои мавҷуда қисмати аз ҳама қадимтарин мебошад. [[Зардушт]] эҷодгари [[Готҳо]] дониста мешавад. Готро аввал госа мегуфтанд. Госа маънои сурудро дорад. Гот-гос-гох-суруду оҳанг буда, он дар таркибҳои Дугох, Сегох ва ғайра имруз ҳам зинда аст.
Дар [[Готҳо]] доир ба пайдоиши
Готҳо баробари дуоҳо вазъи иҷтимоии чомеаи онрузаро низ хабар медихад. Таркиби иҷтимоии зардуштионро ба се гурӯҳи зайл ҷудо мекунад; 1) Рӯҳониён ба сардори пешвоиёнашон - мубадон. 2) Авлод, ки дар
=== Яштҳо ===
Яштҳо ([[Йаштҳо]]) аз ҷиҳати мазмун ва сабк ба Ясно рақобат доранд. Аммо Фарқи асоси он аст, ки ҳар як Яшт ба як Йазат (Яздон, Эзит) мансуб буда, ба [[Аҳура Маздо]], [[Оноҳито|Ардвисура Анаҳито]], Меҳр, Митро (Хуршед), Баҳром ва амсоли инҳо хос аст. Яшт калимаи хоси авестойи буда, маънои ситоиш ва ниёишро дошта, ҳамагӣ 21 яшт то ба замони мо омада расидаанд. Дар ин қисми Авесто низ аз осотиру ривоятҳои [[кавм]]ҳои эронӣ зиёд карда мешавад. Дар он зикр мегардад; «Худои бузург Урмузд (яъне
=== Вандидод ===
[[Вандидод]] аз калимаи форси миёнаи ''
Ба фармудаи [[Аҳура Маздо]] «Кассе, ки гандум мекорад, тухми неки мекорад, вақте ки гандумро барои кӯфтан омода месозад, девонро арак пахш мекунад, вақте ки онро ба осиёб мебарад, девон безобита мешавад, вақте ки хамирро барои пухтан тайёр мекунад, девон аз тарс ба доду фигон меояд».<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. - Душанбе, 2016 565с.// kmt.tj силсилаи "Тоҷнома".</ref>
=== Виспарад ===
[[Виспарад]] аз калимаи авестои висператаво гирифта шудааст, ки маънояшро бо тоҷики имруза « ҳамаи доварон» гуфтан мумкин аст.
Аз ҷиҳати мазмун ин қисман ба Ясно каробат дорад. Он дуоҳоеро фаро мегард, ки дар ситоиши Яздон ва ниёиш ба даргоҳи он хос буда, ҳангоми тоату ибодати зардуштиён тиловат мегардид. Виспарад аз 24 боб таркиб ёфта, он бобҳо карда номида мешавад. Ин қисмати Авесто нисбат ба Ясно ва Яштҳо хеле баътар танзим гардидааст. Дар
=== Хурдак-Авесто ===
[[Хурдак–Авесто]] аз ду калимаи Авестои
Авасто боқимондаи сурудҳо, достонҳо, ривоятҳо ва гуфтаҳои бузургони гузаштаи мо мебошад, ки таърихи бисёрҳазорсолаи ориёиҳоро таҷассум менамояд. Авасто маҷмуаи маълумотҳои дини, фолклори, ҷугрофи, астраноми, биологи, ботаники, табиатшиноси, тибби, фалсафи, адаби, шеъри ва таърихист. Маънои калимаи Авасто чандон равшан нест. Дар адабиёти таърихи номи китоб Авасто, Асто, Усто, Апастак, Вистак ва ғайра навишта шуда ва авастошиносон онро китоб, илм, дониш маъни карданд. Авасто барои мо, тоҷикону эрониён, мукаддас аст, на барои он ки китоби динист, балки барои он ки осори қадимтарини хаттии гузаштагони мо ба ҳисоб меравад.Агар муаллифи наски (китоби) аввали он [[Зардушт]] бошад, пас муаллифони китобҳои боқимонда дигар бузургони мо буданд.
Сатри 52:
Ҳеҷ миллате дар ҷаҳон чунин асари гаронбаҳои таърихӣ надорад. Матни пурраи Авасторо дар замони забткориҳои [[Искандари Мақдунӣ]] сухтанд. Мувофики ахбори таърихи ''[[Авасто]] дар ду нусха дар 12 ҳазор пусти [[гов]] бо оби [[тилло]] навишта шуда буд'' ва яке дар хазинаи шоҳи дар Персеполис ва дигаре дар маъбад нигоҳ дошта мешуд. Мақдуниҳо қасри шоҳро ғорат карда, баъд оташ заданд ва Авасто ҳамроҳи дигар китобҳои хазина сухт. Нусхаи дуюмро ба Юнон бурданд ва онҷо нобуд гашт. Мувофиқи гуфтаи муаррихи юнони Плини, [[Авасто]]и [[Зардушт]] ''китоби бузургтарин дар ҷаҳон ва аз 2 миллион байт иборат буд''. Тахмин меравад, ки Плини ин маълумотро аз ҳамон нусхаи ба Юнон бурда гирифтааст. Баъди юнониҳоро аз Ориёшаҳр рондан Портҳо ба гирд овардани Авасто пардохтанд ва ин кор ба анҷом расида буд ё не, мо намедонем. Ба ҳар ҳол Авасто дар замони [[Сосониён]] аз нав мураттаб мешавад. Аммо ''ба Сосониён аз 1200 боб 347 бобро барқарор кардан муяссар гардид''. Азбаски [[Авасто]] бо лаҳҷаи мардуми Бохтар навишта шуда буд, барои фаҳмидани вай лугати тафсирие тартиб дода шуд, ки он [[Занди Авесто|«Занд»]] ном дошт. Дар замони [[Сосониён]] муъбадон [[Авасто]]ро мувофиқи шарҳи "[[Занди Авесто]]" мефаҳмиданд. ''Тафсири паҳлавии Занд аз 2094200 вожа иборат буд.''<ref name="ReferenceA"/><ref>Бобоҷон Ғафуров.Тоҷикон.Китоби I-II. - Душанбе, Ирфон, 1998</ref>
Авасторо дубора арабҳо сузониданд. Дар асрҳои VII-IX арабҳо тоҷиконро ба бефарҳангӣ таъна мезаданд ва ба иззати нафси онӽо мерасиданд. Дар муқобил ғурури миллии онҳо бедор шуд ва номи миллати худро тоҷик-тоҷдор аз нажоди пок муаррифӣ сохтанд ва ба тарҷимаи осори хаттии худ ба арабӣ шуруъ намуданд. Дар замони халифа Маъмун, ки модараш аз тоҷикони Балх буд мубоҳисае байни диндорони мусулмон, насрониён ва иброниён ташкил карда шуд, ки дар он мубади зардуштӣ бо Номи Озарфаранбағ ([[Отурфарнбағ]]) ширкат дошт. Дар ин мубоҳиса Озарфаранбағ нисбат ба ҳамаи намояндагони динҳои дигар дастболо шуд ва халифа ба у иҷозат дод, ки дар бораи Авасто ва ойини [[Зардушт]] китобе мураттаб кунад. Озарфаранбағ ба навиштани китобе ба номи «[[Динкард (Китоб)|Динкард]]» сар мекунад, лекин онро тамом карда наметавонад, зеро уро диндорони исломи куштанд. Навиштани «[[Динкард (Китоб)|Динкард]]»-ро мубад Озарбод (Отурпати) давом дода, ба охир мерасонад «[[Динкард (Китоб)|Динкард]]» мухтасаран дар бораи бахшҳои [[Авасто]], аз ҷумлаи 21 китоби замони Сосониён маълумот медиҳад.<ref>
Дар ҳамин давра якчанд китобҳои дигар монанди «Ардовирафнома», «Минуи хирад», «[[Бундахишн]]» ва дигар адабиёти зардуштӣ навишта шуданд, ки мо аз онҳо дар бораи ойини [[Маздаясно]] маълумот мегирем.<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. - Душанбе,2016, - 565с.// kmt.tj силиаи "Тоҷнома".</ref>
== '''«Авесто» ҳамчун сарчашмаи таърихӣ''' ==
Сатри 68:
“Авесто”, ки аз маxмeи матнҳои пайравони оини зардуштӣ иборат аст, муҳимтарин маъхази оид ба таърихи қадимтарини Осиёи Миёна мебошад. Ҳоло ғайр аз теъдоди андаке дар Эрон, зиёда аз 100 ҳазор Зардуштиён зиндагӣ менамоянд, ки ононро одатан порсиён меноманд. Порсиён на танҳо дини қадима, балки матнҳои қадимии диниро маҳфуз медоранд.
Дар миёнаҳои асри ХVIII – [[Анкетил
Муддатҳои зиёде “Авесто” мисли дигар ёдгориҳои динӣ ва ҳамосии ҳиндӣ ва эронӣ, ба таври шифоҳӣ, ки ягона нақш дақиқан маҳфуз мондан буд, нақл карда мешуд.
Сатри 79:
“Авесто”-и имрӯза аз китобҳои “Ясно” – “Назр” – “Ниёз”, маҷмуи матнҳои маросимӣ; “Яштҳо” (“Яшт” – “Ниёиш” – “Ситоиш”), сурудҳо дар васфи худоёни дини Зардуштӣ; “Видевдат” – “Қонун” ба муқобили “Девон” (шакли баъдинаи нодуруст ҳоло “Вандидод”).
Ғайр аз ин ба “Авесто” якчанд қисматҳои ҳаҷман хурд ва камаҳамият дохил мешаванд. Ҳамин тавр “Авесто” на танҳо доир ба дини зардуштӣ, балки доир ба баъзе оину мазҳабҳои эронии қадим ва русумоти қабилавие, ки ба замони умумияти ҳиндуаврупоӣ дахл доранд, маълумот медиҳад.<ref>Мероси хаттии бостон. Ҷ.I ва II. - Душанбе,2016, - 565с.// kmt.tj силиаи "Тоҷнома".</ref>
Ба ҳамаи ин маҳдудиятҳо нигоҳ накарда, “Авесто” муҳимтарин ва ягона маъхазест барои равшан намудани таърихи қадимтарини эрониёни шарқӣ, яъне мардуми [[Осиёи Миёна]], [[Афғонистон]] ва он қисмати [[Эрон]], ки дар шафати Осиёи Миёна воқеъ гардида аст.
Сатри 87:
Мачмуи нисбатан комилтари маълумоти «Авесто» дар масъалаи тавсифи чамъият асари В. Гейгер «Маданияти Эрони Шарқи дар аҳди бостон» мебошад 25. дар муддати пас аз соли 1882 и асар аз бисёр ҷиҳат кӯҳна шудааст, вале, мутаасифона, асаре хаммонанди он аз ҷиҳати дарбаргирии материал холо ба миён наомадааст. Ба ғайр аз диди нави филологи – лингвисти дар чунин асар маълумоти «Авесто»-ро мумкин аст аз назари комёбиҳои нави археологи тадқиқ кард. Умед аст, ки эроншиносон ва бостоншиносони мо дар солҳои наздик чунин асари заруриро ба вуҷуд меоранд.
Мухаккикон хусусияти чамъияти авестоиро тадқиқ намуда, чахорзина будани онро кайд намудаанд. Дар «Яшт»-и X, 115 оварда шудааст: «Сарвари динии хонадон «нманйа»: сарвари динии авлод – «висйа»; сарвари динии қабила – «зантума»; сарвари динии мамлакат – «дахйума»: сарвари олии дии – «заратуштротэма» номида
Ба хамин тарик, оила «нмана» ном дошт. Сарвари чунин оилаи патриархали кадхудо – «нманопати», яъне «худованди хона» буд, заи калони дар оила «нманопати» – «кадбону» омида мешавад. Мавкеи зиёдро ишгол кардани зани калони дар оилаи тоҷикон, махсусан сокинони махалҳои назди Помир, бо хукмронии ҳазорсолаи ислом нигох акарда то замони мо боки мондааст. Материалҳои этнографие, ки дар мавзеъҳои гуногуни Помир чамъовари шудаанд ба ин шаходат медихад.
Сатри 122:
Сардори чунин иттиҳодия «дахйупатии тамоми дахйухо» -« ҳокими тамоми нохияхо» буд ; вай хуқуқи яккаҳокимияти надошт , чунки ба гайр аз у «дахйунам фратэмадато» - «шурои бузургон»-и иттиҳодияи нохияхо низ фаъолият мекард. Зохиран , ҳокимияти «дахйупати» -хо ва ,хатто «Ҳокими тамоми нохияхо» махдуд буд ва шуро бар ҳокимияти онхо назорат мекард.
Чамоаи дар «Готхо» тасвир шуда аз торочгари
Ба хамин тарик , муносибатҳои ичтимои – сиёсии давраи мазкурро дар Осиёи Миёна ҳамчун муносибатҳои гузариш аз сохти ибтидоии чамоати ба сохти чамъиятии синфи маънидод кардан мумкин аст. Чамъоати кабилави аз байн рафта , чамъоати дехот ба миён меомад . «Оилаи чудогона вохиди хоҷагии чамъият шуда мемонад»- гуфтааст Ф.Энгелс. Асоси чамъоати дехотро бар хилофи чамоати кабилави ,на муносибатҳои кабилави ,балки алокаҳои хоҷаги ва территорияви иашкил мекарданд .Дар таърихи мардуми Осиёи Миёна чамъоати дехот роли калоне бозида ,асарҳои аср пояндаву баркарор будааст. « Истибдоди шарқ ива хукумронии истилогарони бодиянишине ,ки чои якдигарро мегирифтанд,дар давоми ҳазорхо сол бо ин чамоаҳои кадими ягон коре карда натавонистаанд» ,- кайд мекунад Энгелс «Анти –Дюринг» .
Дар дохили обшина тадричан нобаробарии молумулки меафзуд
Чунон ки Ф.Энгелс кайд мекунад ,лашкаркашиҳои горатгарона мавкеи сипахсолорон ва пешвоенро боз хам баланд менамуд. Чанг бо максади горатгари касбу кори доими мегардад. Сипахсолори Оли ва дастёрони вай аъёну ашрофи мероси шуда мемонанд, «демократияи табиии сохти ибтидои ба аристократияи нафратовар» мубаддал мегардид.
Сатри 138:
== Адабиёт ==
* Авасто. Ҷилди I. – Душанбе:«Бухоро», 2014. – 784 с.
*
* Бобоҷон Ғафуров.Тоҷикон.Китоби I-II. - Душанбе, Ирфон, 1998.
| |||