Асп: Тафовут байни таҳрирҳо
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Сатри 1:
{{Таксон
| regnum = Ҳайвонот
'''Асп''' (Euus caballys), [[асб]], [[борагӣ]], [[фарас]] — ҳайвони тоқсуми маъмул. ▼
| image file = Pernod Al Ariba 0046b.jpg
| image title =
| image descr =
| parent = Equus ferus
| rang = Зернамуд
| latin = Equus ferus caballus
| author = ([[Linnaeus]], [[1758]])
| syn =
| range map =
| range map caption =
| range map width =
| range legend =
| wikispecies = Equus ferus caballus
}}
▲'''Асп'''
== Таърих ==
Сарнасли асп эогиппус мебошад, ки тақрибан 70
Аспро 10 ҳазор сол муқаддам дар даштҳои моварои [[Осиёи Марказӣ]], Дон, Днепр ва Сибири Ҷанубӣ ром кардаанд. Алҳол аз аспҳои ёбоӣ фақат [[аспи Пржевалский]] боқӣ мондааст, ки дар даштҳои [[Муғулистон]] дучор меояд. Дар устураҳои исломӣ оид ба мухолифати аспу инсон ривояте маъруф аст. Мувофиқи он нахустаспҳо бол доштаанд ва вақте ки Офаридгор қолаби Одамро аз гил месозад, Иблис ба дили асп даромада, ӯро талқин мекунад, ки алайҳи бандаи хокӣ дар пархош бошад, зеро ба вай агар ҷон дароранд, аспро зин зада савор мешавад ва пару болашро мешиканад. асп тибқи нишондоди Иблис амал намуда, қолаби Одамро лагад зада мешиканад, вале бо хости Худо ба ҳоли аввал гардонида мешавад. Ниҳоят асп хатои худро фаҳмида, дастомӯзи инсон ва як воситаи зиндагии ӯ мегардад.
Сарнавишти Аноҳито
Қисмати бештари устураҳои авестоӣ дар иртибот бо асп ба сарзамини [[Турон]] алоқаманданд. Турониён тибқи тасвири ҳамосӣ мардумони бодиянишин, саворони чобуку тундрав ва душмани Эрон хонда шудаанд. Дар байни онҳо машҳуртар Франграсйана (Афросиёби «Шоҳнома») мебошад. Тибқи маълумоти [[Умари Хайём]] дар «Наврӯзнома» Афросиёб гуфта: {{аввали иқтибос}}«Асп мар-мулукро чунон аст, ки осмон мармоҳро»{{охири иқтибос|сарчашма=«Наврӯзнома»-и [[Умари Хайём]]}}. Дар ҳамин асар оид ба аспҳои гуногун, зоту сифатҳо ва хусусиятҳояшон маълумот дода шудааст. Ному корномаи аксар ашхоси асотирии эронитабори Авесто ба тавассути асп шуҳратёр мегарданд. Масалан, Заҳҳокро (Ажи Даҳака) Беварасп – дорандаи даҳ ҳазор асп низ хондаанд. Тибқи анъанаи устурасозӣ Фаридун (Траэтаона, Фретон) дар Авесто ба асп дилбастагииқавӣ дорад. «Офаридунро пурсидаанд, ки эй малик, чаро бар асп нанишинӣ?» Гуфт:«''Тарсам, ки Яздонро шукр ба воҷибе натавонам гузорд''».▼
▲Қисмати бештари устураҳои авестоӣ дар иртибот бо асп ба сарзамини [[Турон]] алоқаманданд. Турониён тибқи тасвири ҳамосӣ мардумони бодиянишин, саворони чобуку тундрав ва душмани Эрон хонда шудаанд. Дар байни онҳо машҳуртар Франграсйана (Афросиёби «Шоҳнома») мебошад. Тибқи маълумоти [[Умари Хайём]] дар «Наврӯзнома» Афросиёб гуфта: {{аввали иқтибос}}«Асп мар-мулукро чунон аст, ки осмон мармоҳро»{{охири иқтибос|сарчашма=«Наврӯзнома»-и [[Умари Хайём]]}}. Дар ҳамин асар оид ба аспҳои гуногун, зоту сифатҳо ва хусусиятҳояшон маълумот дода шудааст. Ному корномаи аксар ашхоси асотирии эронитабори Авесто ба тавассути асп шуҳратёр мегарданд. Масалан, Заҳҳокро (Ажи Даҳака) Беварасп
== Вожаи асп ==
Калимаи «асп» як ҷузъи номи ашхоси қадими асотирӣ ва ривоятӣ
== Асппарварӣ дар мардуми тоҷик ==
Асппарварӣ шуғли қадимии мардуми тоҷик аст. Ниёгони мо оид ба асп, нигоҳубин ва бемориҳои он чандин «Фараснома» таълиф намудаанд. Дар китоби «Одоб-ул-ҳарб ва-ш-шуҷоъа» омадааст, ки «
== Зот ва пайдоиши аспҳои Шарқи Қадим ==
Муайян кардани зот ва пайдоиши аспҳои Шарқи Қадим бинобар вуҷуд надоштани навиштаҷоти марбута душвор аст. Дар бораи аспҳое, ки дар сарзамини кунунии Осиёи Марказӣ (аз ҷумла дар Тоҷикистон) парварда мешуданд, фақат дар асоси омӯзиши қайдҳои сайёҳон, муаррихон, ҷуғрофидонҳо, бостоншиносон, лашкаркашон ва ғайра маълумот гирифтан мумкин аст. Аз рӯйи маълумоти сарчашмаҳои таърихӣ дар Хуталон ([[Хатлон]]) а. 4 то м. Аспҳои хушзоти зебо парвариш меёфтанд. Шуҳрати аспҳои Хуталон дар солномаҳои а-ҳои 9-12-и арабу эрониҳо, ҳамчунин асарҳои Истахрӣ, Муродӣ, Низомӣ, Азрақӣ, [[Закариёи Қазвинӣ]], Мирзо Абдулқодири Бедил, Иқболи Лоҳурӣ ва дигарон низ қайд шудаанд. Пайдоиши аспҳои хатлӣ қиссаву ривояти бисёр дорад. Масалан, дар солномаи хитойӣ («Таншу» ва «Сайшу») омада, ки аспи хуталонӣ аз аспи «осмонӣ», ки дар яке аз қулла (ё ғор)-ҳои куҳи Тахористон (ки ба Хатлон ҳамсарҳад ва баъзан яке буд) зиндагӣ мекунад, ба вуҷуд омадааст. Модиёнҳои зоти таҳҷоӣ, ки дар атрофи куҳ мечаридаанд, гӯё бо аспи «осмонӣ» ҷуфт шуда, аз он насл ба бор овардаанд.
Ба аспҳои [[Тахористон]] нисбат додани пайдоиши аспҳои Хуталон бесабаб нест. Аспҳои Тахористон хеле машҳур буданд. Дар Тахористон аспҳои резаҷусса, вале ниҳоят пурбардошти куҳипарвард, ки масофаи зиёдро паймуда метавонистанд, инчунин зоти аспҳое, ки фақат барои таҳдаштҳо мувофиқ буданд, парварда мешуданд. Баъзе ровиён аспҳои Тахористонро сарнасли ҳамаи аспҳо медонанд. Мувофиқи ривоёти дигар [[Аспи хатлӣ|аспҳои хатлӣ]] аз аспҳои обӣ падид омадаанд. Ҷуғрофидони арабинависи эронитабор [[Ибни Хурдодбеҳ]] қайд мекунад, ки дар [[Хуталон]] ҳавзе бо номи Нозкӯл мавҷуд аст. Нозкӯл аспҳои обӣ дорад, ки бо аспҳои подшоҳ (ба кӯл обнӯшӣ меомаданд) даромехта, аспи хатлиро ба вуҷуд овардаанд. Аспҳои Хатлон дар ин асру замон низ мақбул ва марғуби хоссу ом аст". Мадҳу санои аспҳои Хатлонро дар эҷодиёти [[Низомии Ганҷавӣ]] низ дучор меоем:
Line 25 ⟶ 44:
== Асппарвари дар Тоҷикистон ==
Аз қадимулайём дар ҳудуди ҳозираи Тоҷикистон вуҷуд доштани асппарвариро табиатшиноси маҷорӣ асп Борнс (1848), олимони рус Н. Бахметев (1870), асп Вилкинс (1875), асп Ф. Миддендорф (1882) В. Базилевский (1907), Д.
* [[Аспи қаробоҳирӣ|аспҳои бухорӣ ё қаробоҳирӣ]] (дар водии д. Зарафшон, Ҳисор, Шаҳрисабз ва Чирчиқ);
* [[Аспи аҳалтекинӣ|аспҳои туркманӣ ё текинӣ]] (дар водии д. Ому, Қаршӣ ва Қӯрғонтеппа);
*
* [[Аспи қирғизӣ|аспҳои қирғизию лақайӣ]] (дар Кӯлоб, Ҳисор, Балҷувон, Қубодиён ва Қӯрғонтеппа);
* аспи бухории куҳӣ (дар Яккабоғ, Ҳисор, Қаротегин, Кӯлоб ва Бойсун). <nowiki><br/></nowiki>
== Намуд, нигоҳубин, истифода ==
Асп калонҷусса буда, пояш пурқувват аст (банди сеюми ангушти мобайни он ба сум табдил ёфтааст). Нарён 40 ва модиён 36 дандон дорад. Байни дандонҳои ашк ва курсии асп қариб 10 см ҷой ҳаст, ки ба он лаҷом мезананд. Вобаста ба сохт ва тағйироти дандонҳои пеши буррандаи ҷоғи поин ва боло синну соли аспро муайян мекунанд. Дили асп
қариб 20 л) аст; талхадон надорад. Аспи корӣ соле то
Асп баҳор ва тирамоҳ тулак намуда, ба сармо (то 60°С) ва гармо (то 50°С) тоб меорад, ба иқлими нав зуд одат мекунад. Зимистон дар бадани асп мӯи зич
артиши миллӣ (ҳифзи сарҳад), хоҷагии ҷангал, мамнӯъгоҳҳо, иктишофоти геологӣ, бостоншиносӣ ва ғайра кор фармуда мешавад. Модиёнҳоро 2 моҳ қабл аз зоидан ва 15 рӯз баъди он, инчунин аспҳои касалро кор фармудан мамнӯъ аст.
Дар як шаборӯз ба аспи корӣ дар шароити Тоҷикистон 8
== Парвариши асп ==
Аспро дар аспхона (ахтахона, саисхона) ва чарогоҳҳо парвариш мекунанд. Барои аспҳои зотӣ дар аспхона хоначаҳои алоҳида месозанд. Дар хоначаҳо барои нарёнҳои наслдеҳи зотӣ
сайру гашт баровардан лозим аст. Барои аспҳои саворӣ ва резачорпо рӯзе
== Асппарварии тоҷикон
Ба асппарварӣ аз қадимулайём шуғл доштани тоҷиконро бозёфтҳои ҳафриётӣ ва мусаввараҳои гуногун низ собит менамоянд. Дар бисёр асбобу зарфҳои рӯзгор, ки бостоншиносон пайдо кардаанд, тасвири аспҳо нисбатан бештар вомехӯрад. Аспҳо нисбат ба дигар ҳайвоноти хонагии қадим калонҷуссатар мебошанд. Пояш пурқувват, банди сеюми ангушти мобайни он ба сум табдил ёфтааст. Наринаҳо 40 ва модинаҳо 36 дандон доштанд. Байни дандонҳои ашк ва курсии аспҳо қариб 10 см ҷой ҳаст, ки ба он лаҷом мезананд. Вобаста ба сохт ва тағироти дандонҳои пеш синну соли аспҳоро муайян кардан мумкин. Дили аспҳо 4-4,5 (дар баъзе аспҳои корӣ 6-6,5) ва шушашон 5-5,5 (ғунҷоишаш қариб 30 л) кг мешавад. Ҳарорати мӯътадили баданаш 38°С. Асп 35-50 л хун (ҳангоми 500
== Ҳамчунин нигаред ==▼
* [[Аспи асили савории англисӣ]]▼
* [[Аспи арабӣ]]▼
== Нигористон ==
Line 60 ⟶ 76:
</gallery>
▲== Ҳамчунин нигаред ==
▲* [[Аспи асили савории англисӣ]]
▲* [[Аспи арабӣ]]
* Мамин Н. О. ''Происхождение и формирование конских пород Средней Азии и Таджикистана // Тезисы докл. ТСХИ. ''Душанбе, 1979; ▼
== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
== Адабиёт ==
▲* Мамин Н. О. ''Происхождение и формирование конских пород Средней Азии и Таджикистана // Тезисы докл. ТСХИ. ''Душанбе, 1979;
* Мамин Н. О. ''Современное состояние группы таджикских лошадей // Труды ТСХИ''. Ҷ. 44. Душанбе, 1983;
* Свечин К. Б. (ва дигарон) ''Коневодство''. Москва, 1984
* Мамин Н. О., Шоев С. Х. ''Рабочие качества Таджикской группы. Повышение продуктивности животноводства в Таджикистане // Труды ТСХИ''. Душанбе, 1985;
* Камбегов Б. Д.
(ва дигарон) ''Лошади России: полная энциклопедия.'' Москва, 2002.
== Сарчашма ==
{{ЭМТ}}
[[Гурӯҳ:Аспҳо]]
[[Гурӯҳ:Олами ҳайвонот]]
|