Хонии Қӯқанд

(Тағйири масир аз Хонигарии Қуқанд)

Хонии Қӯқанд ( узб. Qo'qon xonligi ; форсӣ: خانات خوقند‎ Khuqand; қирғ. Кокон Хандыгы ) давлати ӯзбекҳо [1] пойтахт шаҳри Қӯқанд, ки аз соли 1709 то 1876 дар қаламрави Ӯзбекистони муосир, Тоҷикистон, Қирғизистон, ҷануби Қазоқистон ва Вилояти Мухтори Шинҷон-Уйғур ( Туркистони Шарқӣ ) вуҷуд дошт [2][3].

Хонии Қӯқанд
[[{Хонии Бухоро|]] link={Хонии Бухоро
1709 — 1876


 

Дирафш
Пойтахт Қӯқанд
Забон(ҳо) форсӣ ва чағатоӣ
Майдон
  • 220 000 км²
Аҳолӣ
  • 2 000 000 тан

Хонии Қӯқанд дар якҷоягӣ бо хонии Бухоро ( аморати Бухоро ) ва хонии Хева, яке аз се хонигари дар Осиёи Миёна буд [4].

Сулолаи ҳукмрон вироиш

Муҳақиқ Ч. Валихонов: ривоятеро сабт намудааст, ки 96 қабилаҳои ӯзбекҳо, аз ҷумла қабилаи Юзҳо ва Қирқҳо ба ин иттифоқи қабилаҳо дохил буданд номбар намудааст. Ба ақидаи Валихонов, онҳо авлоди туркҳои қадим буданд.[5] Дар давраи Темуриён дар Мовароуннаҳр гурӯҳҳои алоҳидаи Минги ӯзбекҳо низ зиндагӣ мекарданд. Дар оғози асри XVI, баъзе аз гурӯҳҳои Минг, қисме дар лашкари Шайбониён дар забткориҳои Дашти-Қипчоқ ва Мовароуннаҳр буданд. Сарчашмаҳои сершумори хаттӣ аз шумораи зиёди ӯзбекҳои Минг дар асри XVI шаҳодат медиҳанд, ки дар водии Фарғона ва Зарафшон, Ҷиззах, Уротеппа маскун шуда буданд. Беки Уро-Теппа ва Ургут аз қабилаи Минг буданд. Дар ҳавзаи Зарафшон мингҳо низ хеле зиёд буд.

Дар асри XVIII қабилаи ӯзбекии минг[6] ба сулолаи ҳукмрон дар хонии Қӯқанд табдил ёфт.

Тибқи ривоятҳои маҳаллӣ, Султон Бобури машҳур, аз авлоди Темуриён, аз Самарқанд ба Ҳиндустон тавассути Фарғона равон буд, ки яке аз занони ӯ дар роҳи Хуҷанд ва Конибодом тифле таваллуд кард ва Бобур дар он ҷо қарор гирифт. Кӯдакеро, ки Олтун-Бошиқ ном дошт (соли 1545 вафот кардааст), қабилаи ӯзбекии Минг (номи сулола), ки дар он даврон дар Фарғона бурд, ва паноҳ додааст. Вақте ки номи ӯ маълум шуд, Олтун-Бошиқбий эълон карда шуд ва дар Асхӣ қарор гирифт. Унвони бий дар қавми ӯ меросӣ шуд. Яке аз авлоди Олтун-Бошиқбий Абдураҳим дар деҳаи Дикан-Тӯда маскун буд, аммо баъдтар шаҳри Қӯқанд макони аслии зисти ӯ шуд, ки онро тақрибан соли 1732 таъсис дод ва дар ибтидо Эскӣ-Қӯрғон ё Қалъаи Раҳимбий (бо номи асосгузори он) ном гирифт..

Таърих вироиш

 
Осиёи Миёна дар соли 1750.

Давлати ҷавон тадриҷан мустаҳкамтар шуда, ҳудудҳои худро бо торафт бештар аз ҳисоби заминҳои нав ба нав ба тасарруф гирифта, зиёд мекард. Абдукаримбий бародари хурди Абдураҳимбий буд, ки пас аз марги бародараш дар соли 1734 қудратро дар хонии Қӯқанд ба мерос гирифт. Дар давраи Нарбутабиӣ ( 1764 - 1798 ) дар кишвар оромии нисбии сиёсӣ ва шароити мусоид барои рушди иқтисодӣ ҳукмфармо буд. Нарбута тангаҳои мисӣ баровард [7].

Таърихнигори Қӯқанд Мулло Олиммахдум Ҳоҷӣ давраи салтанати хон Норбутабийро чунин тавсиф мекунад: «Дар давраи ҳукмронии ӯ ғаму ташвиш набуд, гуруснагӣ ва хароҷоти зиёд набуд. Дар замони он хон низоми пулӣ ба муомилот бароварда шуд, касе ғалладонаро аз анборҳо намехарид,ва он ройгон дода мешуд. Бисёре аз мардуми минтақаҳои ҳамсоя аз шунидани чунин зиндагии арзон ва осоишта ба Қӯканд кӯчиданд, ки ин сабаби ободонӣ ва шукуфоии Фарғона буд » [8].

Истилогарӣ вироиш

Писари Норбутабий, Олимхон, бо истифода аз лашкари кирояи кӯҳистониёни тоҷик, нимаи ғарбии водии Фарғона, аз ҷумла Хуҷанд ва Шош (Тошканд) ба зери тасарруфаш даровард. Олимхон барои таъсиси давлати худ рақибони худро аз байн бурд ва сипас бо бераҳмӣ қудрати худро тақвият доданӣ шуд, аз ин сабаб ӯро лақабҳои «золим» ва «шер-гаран» (шери бераҳм) ном мегирифтанд. Вай тамоми давраи салтанати худро дар ҷангҳо бо бекҳои шаҳрҳои муҳим гузаронида, Чимкент, Сайрам, Қарабулоқ [9], Курама ва ҳатто Тошкандро забт карда, 15 маротиба ба Ӯро-Теппа ҳуҷум намудааст, ки аз замони Ирданбиӣ ҳамчун устухони ихтилофи байни Қӯқанд ва Бухоро буд. Аммо ҷангҳо Олимхонро оқибат куштанд. Мардум ба ниятҳои ҷангҷӯёнаи хони пурқудрат муддати тӯлонӣ тоб оварда натавонистанд ва дар соли 1809 хонро пайравони бародараш Умархон куштанд. Ӯро мардум дӯст медоштанд ва барои шукӯҳи берунии қудрати худ бисёр ғамхорӣ мекард. Аммо салтанати Умар бо густариши моликияти хонии Қӯқанд низ давом мекард.

Соли 1821 Умархон вафот кард ва писари 12 солаи ӯ Мадалихон (Муҳаммад Алӣ) ба тахт нишаст. Дар давраи ҳукмронии ӯ, хоният масоҳати калонтаринро дарбар мегирифт. Хоният қабилаҳои қаламравҳои муосири Қирғизистони Шимолӣ ва Қазоқистони Ҷанубиро ба худ тобеъ кард. Барои таъмини назорат аз болои ин заминҳо , қалъаҳои Пишпек ва Токмак соли 1825 таъсис дода шуданд. Вай қудрати худро ба мулкҳои Помир - Қаротегин, Кӯлоб, Дарвоз, Рӯшон ва Шуғнон густариш дод ва дар Қошғар муборизаи хоҷаҳоро бар зидди Чин дастгирӣ мекард.

Ошубҳо вироиш

Ҳизби норозӣ аз хатогиҳои маъмурияти Мадалихон , ба амири Бухоро Насруллоҳ бо дархости озод кардани кишвар аз хони ҷинояткор муроҷиат карданд. Шӯрише, ки қазоқҳои Арал таҳти роҳбарии Жанқожа-ботур бардоштанд, низ таъсири манфӣ гузошт. Насруллоҳ дар зериназди деворҳои Қӯқанд пайдо шуд, Мадалихон кушта шуд ва хонии Қӯқанд ба яке аз вилояти Бухоро табдил дода шуд, (1842 ), вале мардуми Қӯқанд, ки ҷияни Умархон, Шералӣ ҳамчун Хон интихоб карда буданд , ба зудӣ ӯро сарнагун сохтанд. Дар замони ҳамин мубориза саркардаи қипчоқ Мусулмонқул ба майдон баромад ва як ҳукмрони пурқудрати муваққатӣ шуд. Шералихон як ҳокими меҳрубон ва ҳалим баромад, аммо дар замони ӯ хусумати байни қипчоқҳо ва ӯзбекҳо, ки аз замонҳои қадим вуҷуд доштанд ва аксар вақт ба задухӯрдҳо оварда мерасонданд, шиддатнок гардид. Тамоми таърихи минбаъдаи хонигарӣ асосан аз муборизаи хунин байни ӯзбекҳо ва қипчоқҳо иборат аст ва ҳар як ғалаба бо сарзадани бераҳмонаи мағлубшудагон меанҷомид. Мусулмонқул тамоми мансабҳои намоёнро ба қипчоқҳо дод, ва онҳо дар кишвар ҳукмронӣ намуда, ӯзбекҳоро зулм ва латукӯб мекарданд. Бо истифода аз истиқрори Мусулмонқул ба беруни Ӯш, ӯзбакҳо ба хоният Муродбек, писари Олимхонро даъват карда, Шералихонро куштанд ( 1845 ). Мусулмонқул шитобон ба Қӯқанд рафт ва Муродхонро, ки ҳамагӣ 11 рӯз салтанат ронда буд, кушт ва Худоёри 16-соларо, ки хурдтарин писари Шералихон буд, ба тахт шинонд ва худ низ сарпарасти хон шуд. Худоёрхон, дере нагузашта, такягоҳи ҳизби ӯзбекҳо шуд, Мусулмонқулро сарнагун кард ва ӯро дар соли 1852 ба қатл расонд. Ин амалиёт бо несту нобудкунии умумии қипчоқҳо ба анҷом расид.

Соли 1858 Малабек, ки ӯро қипчоқҳо, қирғизҳо, қарақалпоқҳо, туркҳо, қалмиқҳо ва қабилаҳои дигар дастгирӣ мекарданд [10] бародари худ Худаёрхонро сарнагун кард ва бо номи Маллахон (1858-1862) ба тахти Кӯқанд нишаст. Олимбек Додхо (1858-1862) дар давраи Маллахон бо қудрати номаҳдуд сармоягузорӣ шуда, таъсири калон дошт. Аммо 24 феврали соли 1862 Олим / 'Али-қули (' Олимқул) Қиргиз (ки он замон ҳокими Марғилон буд) нақши калидӣ дар суқут ва куштори Маллахон бозид.[11]

Баъдтар Олимқул (зодаи қабилаи қипчоқ) писари ноболиғи худ Маллахон Султон Сейидхонро хон эълон кард ва қудрати воқеӣ дар Хоният дар солҳои 1863- 1865 ба дасти Олимқул гузашт Худи ҳамон сол ӯ унвони "Амир Лашкарӣ"-ро ба даст овард. Худоёрхон аз ин мушкилот истифода бурда, бо кумаки амири Бухоро Музаффар дар Қӯқанд маскан гирифт, аммо дере нагузашта Олимқул аз он ҷо ӯро ронд ва ӯ боз ба Бухоро гурехт. Вақте ки Олимқул дар набард бо русҳо дар наздикии Тошканд вафот кард ( 1865 ), амири Бухоро дубора бо лашкараш дар Қӯқанд пайдо шуд, Худоёрхонро ҳукмрони мустақил гузошт, аммо дар роҳи бозгашт ӯро дар наздикии Ирҷар аз русҳо мағлуб карданд ва ишғоли минбаъдаи Ӯро-Теппа ва ( 1866 Ҷиззахро аз Бухоро ҷудо кард. Ошубҳо барои таъсиси ҳокимияти Русия дар он қисмати Туркистон, ки ба ҳайати хонигарии Қӯқанд дохил мешуданд, мусоидат карданд.

Муноқишаҳо бо Русия вироиш

Аммо, робитаҳои дуҷонибаи байни Империяи Русия ва Хонии Қӯқанд хеле мураккаб инкишоф меёфтанд ва аксаран зиддиятнок буданд. Дар айни замон, ташаббуси бадшавии онҳо, ба ақидаи таърихнигорони шӯравӣ ва рус, ба давлати Осиёи Марказӣ тааллуқ дошт. Ба туфайли муборизаи шадиди дохилии сиёсӣ дар хонӣ, аксар вақт дар назди тахтнишин гурӯҳҳое буданд, ки нисбат ба Русия ҷангҷӯй буданд. Аз ин рӯ, тоҷирони рус бо ҳар баҳона зери фишори маъмурияти Қӯқанд қарор доштанд, аз ин сабаб онҳо аксар вақт талафот медиданд.

Ғайр аз ин, қӯқандиён ба роҳбарии авулҳои қазоқҳо, ки сокинонаш дар аввали солҳои 1740 ба давлати Русия қасам ёд карда буданд, даъво дошта буданд. Ҳамин тавр, солҳои 1831-1834, шаҳрванди собиқи Русия, султони Қазоқистон Сарҷан Қосимов, хони Қӯқандро маҷбур кард, ки ба ӯ лашкари ҳарбӣ диҳад, ва бо ёрии онҳо ӯ ба забткориҳои ғоратгарона дар Ҷузи Миёна шурӯъ кард. Ӯ дар соҳили дарёи Сари-Су ду қалъа сохт, аммо аз ҷониби сарбозони подшоҳ мағлуб шуд ва маҷбур шуд, ки дар Хӯқанд пинҳон шавад. Моҳи майи соли 1834, бо фармони хони Қӯқанд, беки Тошканд, дар якҷоягӣ бо ҳамон Қосимов, ҳамроҳ бо артиш, ки ба авулҳои қазоқии Ҷузи Миёна равона шуда то дарёи Ишим расид. Ҳамзамон, барои ташкили таблиғоти зидди русӣ ба дашт тақрибан 100 нафар ташвиқотчиён фиристода шуданд.

Аммо, сарварони Қӯқанд натавонистанд мардумро ба исён бедор кунанд. Онҳо дар қалъаи Улутау мустаҳкам шуданд, аммо пас аз фаҳмидани он, ки як отряди низомии Русия Акмолинскро тарк кард, гарнизонро дар шаҳр танҳо гузошта ба Тошканд гурехтанд. Дар авоили солҳои 1850-ум бекларбеки Мирзаахмед ба Тошканд ба урдугоҳҳои бодиянишини Ҷузи Миёна як маъракаи навбатии низомӣ кард, аммо боз ҳам ноком шуд. Бо вуҷуди ин, амалҳои таҷовузкоронаи мақомоти Хонии Қӯқанд ва Хива (Хива низ барои гегемония дар минтақа саъй мекард) ба Русия гарон афтод. Қабилаҳои бодиянишин аз ҳокимони Осиёи Миёна рӯҳбаланд шуда, ба деҳаҳои наздисарҳадии (ауылҳо) империяи Россия ҳамла карда, говҳо ва аспҳо, инчунин одамонро, ки баъдтар ба ғуломӣ фурӯхта шуданд, медуздиданд. Хоноҳои Қӯқанд, илова бар ин, ба ҳар қимате, ки набошад, сарбозони русро меҷустанд, ки онҳо барои омӯзонидани лашкари худ одат мекарданд. Аз ин рӯ, дар солҳои 20-30-ум сиёсати пешини либералии мақомоти Русия нисбат ба қабилаҳои қазоқ, ки бештар ба давраи ҳукмронии Екатерина II хос буд, вақте ки ба кӯчманчиён фоидаи иқтисодӣ дода мешуд, барои бунёди масҷидҳо, мактабҳо, корвонсаройҳо ва инчунин нашри китобҳои мусулмонӣ ба қафо партофта шуданд. Бо назардошти ҳолатҳои фарогир дар ин давра, ба чораҳои маъмурӣ ва ҳарбӣ таъкид карда шуд. Барои ин, ҳукумати подшоҳӣ барои маҳдуд кардани қудрати ниёгони бодиянишин тадбирҳо меандешид ва гарнизонҳои қалъаҳои марзиро мустаҳкам мекард.

Ҳамин тавр хатҳои сарҳадии Оренбург ва Сибири Ғарбӣ тадриҷан ва баъдтар хатҳои сарҳадии Сирдарё ташаккул ёфтанд. Дар аввали солҳои 1860-ум нуқтаҳои шадиди ин хатҳо (деҳаи Яни-Курган дар соҳили рости Сир ва қалъаи Пишпек дар Семиречье) аллакай ба ҳайати давлати Русия дохил буданд. "Холиг"-и боқимонда, ки тавассути он роҳзаниҳо ба мулкҳои Русия ворид шуданд, дар Санкт-Петербург тасмим гирифта шуд, ки барҳам дода шавад. Роҳбарияти ҳарбӣ-сиёсии Империяи Русия дар бораи пайваст кардани хатҳои сарҳад қарор қабул кард.

 
Ёқуб-бек, фармондеҳи Ак-Масҷид дар соли 1853 (акс аз китоби ҳамноми Н. Веселовский)
 
Карл Бриуллов (1799-1852). Акси генерал- адъютант Граф Василий Алексеевич Перовский (1837)

Аз соли 1855 қабилаҳои қирғиз ва қазоқ, ки тобеи хонӣ буданд, ба тобеияти Русия гузаштан гирифтанд, ба худсарӣ ва қонуншикании ҳокимони Қӯқанд тоб оварда натавонистанд. Ин боиси муноқишаҳои мусаллаҳонаи байни хонигарӣ ва сарбозони рус шуд, дар соли 1850 дар саросари дарёи Илӣ экспедитсия гузаронида шуд, то истеҳкоми Таучубек , ки барои нерӯҳои Қӯқанд такягоҳ буд, аз байн нест нмуданаш амалӣ карда шавад, аммо онҳо тавонистанд онро танҳо дар соли 1851 забт кунанд, ва дар соли 1854 дар дарёи Алмаато қалъаи Верное шуда буд, ва тамоми минтақаи пушти Илӣ ба ҳайати Русия дохил карда шуд. Бо мақсади муҳофизати қазоқҳо, тобеони Русия, губернатори ҳарбии Оренбург Обручев соли 1847 дар наздикии резишгоҳи Сирддарё истеҳкоми Раимро (баъдтар Арал) сохта, ният доштанд, ки Оқ-Масҷидро ишғол кунанд.

Соли 1852 бо ташаббуси губернатори нави Оренбург Перовский полковник Бларамберг бо отряди иборат аз 500 нафар ду қалъаи Қӯқанд Қумиш-Қӯрғон ва Чим-Қӯрғонро хароб карда, ба Оқ-Масҷид ҳамла овард, аммо қалъаҳо бозпас дода шуданд.

Дар соли 1860, мақомоти Сибири Ғарбӣ таҳти фармондеҳии полковник Зиммерман як отряди хурдро муҷаҳҳаз карданд, ки истеҳкомҳои Пишпек ва Токмакро хароб карданд. Қӯқандиён ҷиҳод (ғазавот) ҷанги муқаддас эълон карданд ва моҳи октябри соли 1860 онҳо бо лашкари 20 000 нафар дар назди қалъаи Узун-Агач (60 км дуртар аз Верный) муттаҳид шуданд, ки дар он ҷо отряди полковник Колпаковский (3 рота, 400 сарбоз ва 4 тӯп) бар дашкари қӯқандиён ғолиб гардид, ки пас аз он Пишпекро русҳо гирифтанд ва нав карданд, ки ин дафъа гарнизони Русия дар он ҷо монда буд; дар айни замон русҳо қалъаи хурди Токмакро низ ишғол карданд. Бо ташкили занҷири истеҳкомҳо аз ҷониби Оренбург дар соҳили поёнии Сир ва аз Сибири ғарбии қад-қади Алатау сарҳади Русия тадриҷан баста шуда буд, аммо дар он замон як фазои азими тақрибан 700 км ишғол нашуда буд ва ҳамчун дарвозаи ҳуҷуми Қӯқанд ба даштҳои Қазоқистон хидмат мекард.

Ишғоли Тошканд вироиш

Дар соли 1864 қарор карда шуд, ки ду отряд, ки яке аз Оренбург, дигаре аз Сибири Ғарбӣ ба сӯи ҳамдигар мераванд, Дастаи низомии Оренбургӣ - ба ҷониби Сирдарё ва ба шаҳри Туркистон ва дастаи Сибири Ғарбӣ - ба ҷониби қаторкӯҳи Қирғизистон равон шуданд. Дастаи низомии Сибири Ғарбӣ, 2500 нафар, таҳти фармондеҳии полковник Черняев, Верныйро тарк карда, 5 июни 1864 қалъаи Аулие-Отаро ишғол намуданд ва дастаи низомии Оренбургӣ, 1200 нафар, таҳти фармондеҳии полковник Веревкин, аз Форт-Перовский ба шаҳри Туркистон ҳуҷум намуда, 12 июн онро забт намуданд. Аз Авлиё-Ота баромада, Черняев, бо отряди 1298 нафара, ба ш. Чимкент расид ва онро 23 сентябр забт намуд. Пас аз он ҳамла ба сӯи Тошканд (120 км дуртар аз Чимкент) рух дод, аммо ҳамлаи русҳо аз ҷониби муҳофизатгарон баргардонида шуд.

Дар соли 1865, дар қаламрави нав ишғолшуда, бо ҳамроҳ намудани қаламрави собиқ Сирдарё, вилояти Туркистон ташкил ёфт, ки губернатори ҳарбии он Черняев буд. Овозаҳо дар бораи он, ки амири Бухоро Тошкандро тасарруф карданӣ буд, Черняевро водор сохт, ки 29 апрел истеҳкоми хурди Қӯқанд Ниёзбекро, ки аз болои обҳои Тошканд ҳукмфармо буд, ишғол кунад ва сипас ӯ бо як отряди 1951 нафара бо 12 тӯп дар наздикии Тошканд, ҷойгир шуд. ки дар он ҷо таҳти фармондеҳии Олимқул то 30 000 сокини Қӯқанд бо 50 туп маскан шуда буданд. 9 май Олимқул ба ҳуҷум сар кард, ки дар ҷараёни он марговар маҷрӯҳ шуд. Марги ӯ ба мудофиаи Тошканд гардиши номусоид овард: муборизаи тарафҳо дар шаҳр шиддат гирифт ва нерӯ дар ҳимояи деворҳои қалъа суст шуд. Черняев қарор кард, ки аз ин истифода кунад ва пас аз ҳамлаи серӯза (15-17 май) Тошкандро гирифт аз ҷониби русҳо 25 кушта ва 117 захми шуданд; талафоти лашккари Қӯқанд хеле назаррас буд. Соли 1866 Хуҷанд низ забт гардид. Дар айни замон, Яъқуб Бег, ҳокими пешини Тошканд, ба Қашғар, ки як муддат аз Чин мустақил шуд , гурехт ва дар онҷо давлати Йеттишорро таъсис дод.

Тобеъият ба Русия вироиш

Худоёрхон ки аз дастгирии аморати Бухоро барканор шуда буд, соли 1868 созишномаи тиҷоратии ба ӯ пешниҳодкардаи генерал-адъютант фон Кауфманро қабул кард, ки ба туфайли он русҳои дар хонии Кӯқанд ва қӯқандиёни дар мулки Русия буда ҳуқуқи будубош ва сайрро ба даст оварданд, корвонсаройҳо таъсис доданд, нигоҳ доштани нуқтаҳои савдо (корвонсарой), боҷпулӣ ба андозҳои на бештар аз 2½ фоизи арзиши мол ситонида мешуд. Созишномаи тиҷоратӣ бо Русия дар соли 1868 воқеан Қӯқандро давлати тобеи Русия сохт.

Антироссийское восстание вироиш

В течение нескольких лет правитель Кокандского ханства Худояр послушно исполнял волю туркестанских властей. По настоянию Кауфмана, он прекратил военные действия против Бухары из-за спорных территорий Каратегина (сентябрь 1869 — март 1870 года), выслал в Ташкент шаҳрисабзских беков, бежавших в Коканд после поражения в борьбе с отрядом генерала Абрамова, передал управление Шахрисабзским оазисом бухарским вельможам (август 1870 года)

В 1871 году Кауфман уверенно сообщал в Петербург, что Худояр отказался «от всякой мысли враждовать с нами или прекословить нам». Хану даже вручили бриллиантовые знаки ордена святого Станислава I степени и титул «светлости». Русский дипломат Струве в мае 1870 года писал, что Худояр «строит дворцы, базары, караван-сараи, разводит сады, задает большие пиры для угощения народа.» Эта идиллическая картина имела очень мало общего с действительностью. Утверждение российской власти на правобережье Сыр-Дарьи в её среднем и нижнем течении, а также в Ташкенте, Аулие-Ата, Пишпеке и других городах резко сократило налоговые поступления в ханскую казну. Естественно, и сам правитель, и его приближённые пытались возместить потери за счёт оставшихся подданных и совершенно разорили их поборами.

Широкое распространение получил насильственный сгон крестьян на работы, причём методы применялись весьма суровые. Так, например, однажды земледельцев, не пришедших в страду на прокладку ханских арыков, живьём закопали в землю. В ханстве были введены самые невообразимые налоги: на камыш, на степные колючки, на пиявок, которых вылавливали в прудах… В дополнение ко всему не получавшие жалования воины-сарбазы просто грабили население, отбирая всё, что понравится. Востоковед А. Кун в начале 1870-х годов особо подчёркивал на заседании Географического общества, что в Коканде глубоко «пустила корни болезнь всеобщего неудовольствия против хана и его приближённых». Кауфман неоднократно предупреждал Худояра о пагубности его курса, но тщетно.

Весной 18731874 годов в Кокандском ханстве неоднократно вспыхивали мятежи, однако хану удавалось кое-как с ними справиться. Нередко повстанцы обращались за помощью к русским властям, но всегда получали отказ. Весной 1875 года против Худояра поднялась даже кокандская знать. Во главе заговора встали: сын некогда всесильного регента Мусульманкула Абдуррахман Автобачи, мулла Исса-Аулие и брат хана, правитель Маргелана Султан-Мурад-бек. Им удалось также привлечь на свою сторону наследника престола Насриддин-хана.

15 июля 1875 года в Коканд прибыл русский посол Вейнберг в сопровождении ехавшего в Кашгар М. Д. Скобелева и конвоя из 22 казаков. Два дня спустя пришло известие, что мулла Исса-Аулие и Абдуррахман Автобачи, направленные во главе 4-тысячного войска против восставших киргизов, объединились с мятежниками. Предводитель киргизов Мулла-Исхак объявил себя дальним родственником хана Пулат-беком. На сторону заговорщиков перешёл и сын хана Насриддин, находившийся с 5-тысячным войском в Андижане. Города Ош и Наманган открыли им ворота. 20 июля стало известно, что мятежники без боя вступили в Маргелан, всего в 77 км от Коканда, а мулла Исса-Аулие призвал народ к газавату против русских и их пособников. Вейнберг сразу же направил генералу Головачеву письмо, в котором описывал ситуацию и просил выслать для защиты хана отряд из Ходжента.

В ночь на 22 июля мятежники подошли к Коканду. Половина ханского войска сразу же перешла на их сторону вместе со вторым сыном Худояра Мухаммед — Алим-беком. Утром начались волнения среди горожан. Худояр решил укрыться под защитой российских властей. Во главе 8-тысячного войска с 68 пушками и караваном, гружёным сокровищами из казны, он двинулся по дороге в Ходжент. Вместе с ханом отправилось и русское посольство: Вейнберг, Скобелев, 22 казака, 9 купцов и 6 казахов-караванщиков. В шести километрах от Коканда хан остановился, чтобы дать бунтовщикам бой, но всё его войско по примеру прочих перешло на сторону противника. С Худояром осталась лишь его свита численностью примерно в 500 человек, да русское посольство. Подвергаясь постоянным нападениям восставших маленький отряд к вечеру 23 июля смог добраться до территории, контролировавшейся русскими войсками, а на следующий день прибыл в Ходжент.

После бегства Худояра восстание охватило все ханство. Правителем провозгласили Насриддина. Разумеется, ни о каком снижении налогов он и не думал, но решительно обвинял во всех бедах русских и сразу же заявил о необходимости восстановить ханство в его старых границах от Ак-Мечети с одной стороны и до Пишпека — с другой. Российская администрация прекрасно понимала, что в сложившейся ситуации промедление «смерти подобно». Уже 23 июля уездный ходжентский начальник Нольде посадил 50 солдат 7-го Туркестанского линейного батальона на реквизированных ӯ населения лошадей и выслал эту импровизированную кавалерию к пограничной крепости Махрам. Вслед за этим отрядом двинулся весь батальон и дивизион 2-й артиллерийской батареи под общим начальством полковника Савримовича. Именно приближение этих сил к границе заставило мятежников отказаться от преследования хана и посольства.

Русская администрация Ходжента была, впрочем, тоже не в восторге от приезда Худояра. Его свита разъезжала по городу с оружием, и кормить гостей было накладно. 27 июля 1875 года Кауфман, находившийся в форте Верный, распорядился по телеграфу отправить Худояра в Ташкент. Отъезд был назначен на 5 августа. Новые правители Коканда быстро получили об этом информацию. Оставлять свергнутого правителя в живых по правилам восточной дипломатии не полагалось, а потому 5 и 6 августа кокандское войско численностью более 10 тысяч человек спустилось с гор и захватило несколько селений на реке Ангрене. Один из отрядов кокандцев вышел на ташкентско-ходжентский тракт, где принялся жечь почтовые станции, захватывая в плен ямщиков и проезжающих. Следовавшие из Ура-Тюбе в Ходжент врач 2-го линейного батальона Петров и прапорщик Васильев были зарезаны, а 6-летняя дочь доктора увезена в Коканд. Попали в плен ехавшие из Ташкента в Ходжент два юнкера 2-го линейного батальона Клусовский и Эйхгольм. Хан, находившийся во время этих погромов на станции Пскент, чудом избежал гибели от рук своих подданных.

Впрочем, иногда нападавшие сталкивались с ожесточённым сопротивлением. На почтовой станции Мурза-рабат на тракте из Ташкента в Самарканд ямщицким старостой был отставной солдат 3-го стрелкового батальона, крестьянин Псковской губернии Степан Яковлев. Узнав о приближении кокандцев, он закрыл и завалил дровами и мебелью ворота в станционный двор, а сам засел на стоявшей напротив ворот вышке. Когда кокандцы явились к станции отважный ямщик открыл огонь из винтовки. Почти двое суток один человек удерживал целый отряд. В конце концов кокандцы, пользуясь численным преимуществом подожгли станцию. Тогда Яковлев бросился на толпу врагов, раздавая им удары прикладом, но был зарублен. Отсеченную голову смельчака увезли в Коканд. Уже в 1877 году на месте гибели Яковлева была установлена плита, а в 1895 году — гранитный обелиск с мраморным крестом.

Вечером 8 августа 1875 года большая армия кокандцев появилась под самим Ходжентом. Мулла Исса-Аулие рассылал местным жителям прокламации, но те хорошо помнили погромы, которые устраивали прежде кокандские воины во время походов на Ташкент, и присоединяться к газзавату не спешили. В Ходженте в то время находились батальон и две роты пеҳоты, уездная команда, сотня казаков и батарея артиллерии. 9 августа эти силы под командованием полковника Савримовича смогли отбить нападение 15-тысячного войска противника. 10 августа прибыло подкрепление из Ура-Тюбе во главе с майором Скарятиным, которое помогло отбросить врага от городских ворот.

12 августа полковник Савримович во главе 4 рот, сотни казаков и дивизиона артиллерии начал наступление на 16-тысячное кокандское войско, находившееся под командованием Абдуррахмана Автобачи и стоявшее ӯ селения Коста-Кола. Метким артиллерийским огнём противник был опрокинут, после чего пеҳота обратила его в бегство. В тот же день в Ходжент прибыл из Ташкента 1-й стрелковый батальон с дивизионом конных орудий под командованием подполковника Гарновского, заменившие защитников Ходжента на самых трудных участках обороны. Поняв бесперспективность дальнейшей осады, кокандцы отступили от Ходжента.

Генерал-губернатор Кауфман, получив в ночь с 6 на 7 августа известие о вторжении кокандских войск, тотчас стал стягивать в район боевых действий войска. К Теляу был выдвинут отряд генерал-майора Головачева. Из Ташкента выступила колонна подполковника Аминова. К 18 августа русские войска сосредоточились в Ходженте, куда прибыл и сам Кауфман. Абдурахман Автобачи с огромной, 50-тысячной армией расположился недалеко от Ходжента, ӯ крепости Махрам. 20 августа Кауфман двинулся на противника. В сражении 22 августа 1875 года кокандцы и их союзники кочевники-киргизы были наголову разгромлены. В бою полегло свыше 1200 воинов Абдуррахмана. Потери русских составили 6 чел. убитыми. Автобачи бежал в Маргилан.

26 августа отряд Кауфмана двинулся к Коканду. Навстречу ему выехал Насреддин-хан с просьбами о мире. 30 августа пришло покаянное письмо и от правителя Маргилана Мурад-бека. Лишаясь одного союзника за другим, Абдуррахман Автобачи отступал. В погоню за ним отправился отряд Скобелева, который включал 6 сотен казаков, артиллерию и две роты солдат, посаженных для скорости передвижения на арбы. Всего за 10 часов (с 9 часов вечера 8 сентября до 7 часов утра 9 сентября) отряд прошёл 72 км и ӯ селения Мин-Тюбе разгромил арьергард войска Абдуррахмана. 10 сентября солдаты и казаки вступили в город Ош. После всех поражений сторонники Абдуррахмана стали разбегаться. Вскоре от многотысячного войска ӯ него осталось всего лишь 400 воинов, с которыми он метался между Андижаном и Узгеном.

23 сентября Кауфман подписал с Насреддином мирный договор, составленный по типу соглашений с Бухарой и Хивой. Он предусматривал отказ хана от непосредственных дипломатических соглашений с какой-либо державой, кроме России. Ряд земель на правом берегу Сыр-Дарьи (так называемое «Наманганское бекство») был включён в состав Туркестанского генерал-губернаторства под именем Наманганского отдела. Начальником этого отдела стал М. Д. Скобелев. Вопрос о восстановлении на престоле Худояра даже не поднимался. рост|мини|295x295пкс|Абдуррахман Автобачи 25 сентября русские войска переправились через Сыр-Дарью и заняли Наманган. Здесь Кауфман получил сообщение, что в восточной части ханства вновь подняли голову мятежники. По предложению Автобачи ханом был провозглашён киргиз Пулат-бек. Центром сосредоточения его войск стал город Андижан. Однако противостоять русским войскам он не мог. В начале октября русские отряды генерал-майора В. Н. Троцкого разгромили конные «скопища» киргизов, но не смогли взять штурмом Андижан.

Между тем в Коканде началась новая смута. Подстрекаемые Абдуррахманом Автобачи жители напали на ханский дворец. Насреддин, подобно своему отцу Худояру, бежал под защиту русских. 10 октября 1875 года он прибыл в Ходжент. Кокандцы захватили Наманган и русский гарнизон, укрывшись в цитадели, едва смог отбить штурм. В ответ, в район Намангана были переброшены новые русские войска. Возглавляемый Скобелевым Наманганский действующий отряд предпринимал отважные рейды в различные районы ханства

Анҷоми истиқлоли хонии Қӯқанд вироиш

Дар моҳи январи соли 1876, ба Кауфман, ки ба Санкт-Петербург омада буд, муяссар гардид, ки Вазорати корҳои хориҷиро дар канор гузошта, иҷозаи Император Александр II-ро барои комилан аз байн бурдани истиқлоли хонии Қӯқанд ба даст орад. Вай фавран ин муваффақияти худро ба Тошканд бо телеграф фиристод ва ба Скобелев амр дод, ки фавран омодагӣ ба ишғоли Кӯқандро оғоз кунад. 2 январ Кауфман ба генерал Г.А.Колпаковский телеграммаи нав фиристод, бо амри ҳамла намудан ба Қӯқандро оғоз кунад. Дар айни замон, Скобелев, ки дар Намангон буд, ҳамон телеграммаро аз генерал Тротский гирифтааст. Маҳз Скобелев аввалин шуда ба Қӯқанд расид, ки дар як рӯз зиёда аз 80 км-ро тай карда буд.

Пойтахт Қӯқанд тақрибан бидуни ҷанг таслим шуд. Ин дафъа истиқлоли хонии Қӯқанд комилан аз байн рафт. Қаламрави он ба ҳайати ҳукумати Генерал-губернатории Туркистон ҳамчун вилояти Фарғона дохил карда шуд. М. Д. Скобелев губернатори ҳарбии вилоят таъйин шуд. Абдурраҳмон Автобачӣ ба Русия бадарға карда шуд, аммо Пӯлодбек, ки дар бисёр ваҳшоният даст дошт, дар Марғелон, дар ҳамон майдоне, ки ӯ маҳбусони русро шиканҷа медод, ба қатл расонида шуд.

Ба ҷои хонии барҳамхӯрдаи Қӯқанд, вилояти Фарғона дар ҳайати империяи Руcия ташкил карда шуд.

Сохтори давлатӣ вироиш

Хон дар сари давлат буд. Дар иҳотаи ӯ ашрофон ва амалдорони бузурги феодалӣ буданд. Шахси наздиктарин ба хон мингбошӣ буд. Мансабҳои баланд мансабҳои хазинадор, вазири ҷанг, сардори полис ва ғайра ҳисобида мешуданд ва ғайра. Дар назди хон як шӯрое буд, ки иборат аз ашрофони наздик ба хон буда, масъалаҳои ҳаёт ва фаъолияти хонигариро муҳокима мекарданд. Ба ҳаёти ҷамъиятӣ ва сиёсии хоният руҳониёни мусулмон таъсири калон мерасониданд. Сарвари рӯҳониён дар муҳокимаи масъалаҳо дар шӯрои хон ширкат меварзид, андешаи ӯ дар ҳама масъалаҳо эътиборноктарин дониста мешуд.

Ҳокимони маҳаллиро бекҳо ва ҳокимҳо меномиданд. Ҳокими Тошканд мавқеи махсус дошт. Вай мустақиман аз ҷониби хон таъйин шуда, унвони беклар-бегӣ (бекҳои бек) -ро дошт. Дар деҳаҳо ҳокимияти маъмуриро аксаколҳо (пирон) намояндагӣ мекарданд. Рафтори сокинон ва риояи меъёрҳои шариати онҳоро пашша-тасибҳо назорат мекарданд. Кормандони полис (қурбошӣ) ба бекҳо ва ҳакимон тобеъ буданд. Лашкар аз сарбозони аспу пиёда иборат буд. Дар ҳолатҳои зарурӣ милитсия таъсис дода шуд.

Ҳокимяти судӣ дар дасти қозиҳо буд, ки сардорашон - Қозикалон буд. Тибқи қоида, намояндагони рӯҳониён ба ин вазифаҳо ҳамчун коршиноси шариат таъйин мешуданд. Парвандаҳо дар асоси шариат ҳал карда мешуданд ё аниқтараш, ҳама чиз ба судя, ба тафсир ё фаҳмиши меъёрҳои шариат вобаста буд, ки ин барои худсарии судӣ имкониятҳои бениҳоят калон фароҳам овард. Ҷазои қатл ва ҷазои ҷисмонӣ васеъ истифода мешуданд

Хонҳои Қӯқанд вироиш

Сулолаи Минг вироиш

  1. Шоҳрухбий II Хирс, писари Ашӯрқул Шаҳмастбиӣ, бийи қабилаи Минг, атолиқи давлати Аштархониён, бийи шаҳри Фарғона (1704-1710), беки мустақили Фарғона (1710-1720)
  2. Абдураҳимбий, писари Шоҳрухбийи II, бий аз қабилаи Минг ва беки Фарғона (1721-1739). Солҳои 1721-1733 ӯ Фарғонаро ҳукмронӣ мекард, соли 1732 шаҳри Қӯқандро бунёд кард, ки пойтахт шуд. Кушта шудааст.
  3. Абдукаримбиӣ, писари Шоҳрухбийи II, бий аз қабилаи Минг ва беки Қӯқанд (1739-1751 (1765)), дар Қӯқанд ҳукмронӣ мекард.
  4. Шодибий, писари Шоҳрухбий II, бий аз қабилаи Минг ва беки Қӯқанд (1739-1748), дар Марғелон ҳукмронӣ кардааст. Кушта шуд
  5. Сулаймон-бек, писари Шодибий, бий аз қабилаи Минг ва беки Қӯқанд (1748-1778), дар Марғелон ҳукмронӣ кардааст (бори 1)
  6. Низом ад-дин Муҳаммад Бобобий, писари Абдураҳимбий, би аз қабилаи Минг ва беки Қӯқанд (1751-1752)
  7. Ирданабиӣ, писари Абдураҳимбий, бий аз аз қабилаи Минг ва беки Қӯқанд (1752-1769 (1765-1778)), дар Кӯқанд ҳукмронӣ мекард. Кушта шуд.
  8. Сулаймонбек, писари Шодибий, бий аз қабилаи Минг ва беки Қӯқанд (1769-1770 (1778)), дар Кӯқанд 3 моҳ ҳукмронӣ кард. (Бори дуюм). Кушта шуд.
  9. Нарбутабиӣ, писари Абдураҳмонбий, набераи Абд ар Керим-биӣ, бий аз қабилаи Минг ва беки Қӯқанд (1770-1798 (1778-1807))
  10. Олимхон, писари Нарбутабиӣ, хони 1-уми Қӯқанд (1798-1809 (1807-1816)). Кушта шуд.
  11. Сайид Муҳаммад Умархон, писари Нарбутабий, хони Қӯқанд (1809-1822 (1816-1821))
  12. Сайид Муҳаммад Алихон (Мадалӣ Хон) (1809 - апрели 1842), писари Сайид Муҳаммад Умархон, хони Қӯқанд (1822-1842 (1821 - апрели 1842)). Кушта шуд.
  13. Султон Маҳмуд (? - апрели 1842), писари Сайид Муҳаммад Умархон, хони Қӯқанд (апрели 1842). Кушта шуд.
  14. Насруллоҳхон, Хони Бухоро, Хони Қӯканд (5 апрели 1842 - 18 апрели 1842)
  15. Иброҳими Ҳаёл-Парваначи, ҳокими хонии Бухоро, хони Қӯқанд (18 апрели 1842 - июни 1842)
  16. Сайид Муҳаммад Шералихон (1792-1845), писари Ҳоҷибиӣ, набераи Абдураҳмон, абераи Абдукаримбий, хони Қӯқанд (июни 1842-1845). Кушта шуд.
  17. Сарымсакхон (? - 05.02.1845), писари Сайид Муҳаммад Шер Алихон, Хони Қӯқанд (1845). Кушта шуд.
  18. Муродхон, писари Олимхон, Хони Қӯқанд (1845 (11 рӯз)). Кушта шуд
  19. Сайид Муҳаммад Худоёрхони III, писари Сайид Муҳаммад Шералихон, хони Қӯқанд (1845-1851) (бори 1)
  20. Абдуллоҳбий, хеши дури Худоёрхони III, хони Қӯқанд (1851 (чанд рӯз))
  21. Сайид Муҳаммад Худоёрхони III, писари Сайид Муҳаммад Шералихон, хони Қӯқанд (1851-1858) (бори дуввум)
  22. Сайид Баҳодур Муҳаммад Маллахон, писари Сайид Муҳаммад Шералихон, хони Қӯқанд (1858-1862). Кушта шуд.
  23. Султон Шоҳмуродхон, писари Сарымсакхон, хони Қӯқанд (1862)
  24. Сайид Муҳаммад Худоёрхони III, писари Сайид Муҳаммад Шералихон, хони Қӯқанд (1862 (1 моҳ)) (бори 3-юм)
  25. Мир Музаффаридинхон, Хони Бухоро, Хони Қӯқанд (1862 (1 моҳ)) (бори аввал)
  26. Олимқул, ҳакими Марғилон, хони Қӯқанд (1862 (1 моҳ))[сарчашма оварда нашудааст 4448 рӯз]
  27. Сайид Муҳаммад Худоёрхони III, писари Сайид Муҳаммад Шералихон, хони Қӯқанд (1862) (бори 4)
  28. Каландарбек, писари Сайид Муҳаммад Алихон, хони Қӯқанд (1862 (1 моҳ)). Вай дар Чуст ҳукмронӣ мекард. Кушта шуд.
  29. Мир Музаффаруддинхон, Хони Бухоро, Хони Қӯқанд (1862-1863) (бори дуввум)
  30. Муҳаммад Султон Сейдхон, писари Сайид Баҳодур Муҳаммад Малла Хон, Хони Қӯқанд (июли 1863 - июни 1865). Кушта шуд.
  31. Ҳайдарбек (Худойқулбек / Белбакчихон), писари Шаҳрух, набераи Олимхон, хони Қӯқанд (июни 1865 - июли 1865)
  32. Сайид Муҳаммад Худоёрхони III, писари Сайид Муҳаммад Шералихон, хони Қӯқанд (июли 1865 - 22 июли 1875) (бори 5)
  33. Носирудинхон, писари Сайид Муҳаммад Худоёрхони III, хони Қӯқанд (22 июли соли 1875 - 09 октябри соли 1875) (бори аввал)
  34. Пулодхон, хони Коканд (09 октябри 1875 - 28 январи 1876). Қатл шудааст.
  35. Носируддинхон, писари Сайид Муҳаммад Худоёрхони III, хони Қӯқанд (28 январи 1876 - 19 феврали 1876) (бори дуввум)

Дар соли 1876 мавҷудияти хонии Қӯқанд қатъ гардид.

Нигаред вироиш

Адабиёт вироиш

Эзоҳ вироиш

  1. Mountstuart Elphinstone. An Account of the Kingdom of Caubul, аnd its Dependencies, in Persia, Tartary, and In-dia; a View of the Afghaun Nation, and a History of the Dooraunee Monarchy. New and Revised Edition. In Two Volumes. Vol. I. London: Richard Bentley, 1839. Р. 119.
  2. Дело №. Кокандское ханство порока и тиранства(рус.). Еженедельная газета "Дело №" (14 июни 2017). 4 апрели 2020 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 6 марти 2022.
  3. 薛宗正. 新疆民族. — 五洲传播出版社, 2001. — 84 с. — ISBN 978-7-80113-858-3.
  4. Uzbek khanate | historical state, Central Asia(англ.). Encyclopedia Britannica. 4 апрели 2020 санҷида шуд.
  5. Валиханов Ч., Избранные произведения. — Алматы: Арыс, 2009, c. 131
  6. Анке фон Кюгельген, Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII—XIX вв.). — Алматы: Дайк-пресс, 2004, с. 70.
  7. Ишанханов С. Х. Каталог монет Коканда XVIII—XIX вв. — Ташкент, 1976. — с. 5.
  8. Мирзо Олим Маҳдум Хожи. Тарихи Туркистон / Сўзбоши ва изоҳлар Ш. Воҳидов, араб ѐзувидан табдил Ш. Воҳидов ва Р. Холиқованики, кўрсаткичлар Ш. Воҳидов ва Д. Сангированики. — Т.: Янги аср авлоди, 2008. — С. 56.
  9. Turkistonning uch xonlikka bo‘linishi(пайванди дастнорас — таърих). 7 феврали 2014 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 марти 2014.
  10. Бабаджанов Б.Б. Кокандское ханство: власть, политика, религия. Ташкент, 2010, с.232
  11. Бабаджанов Б.Б. Кокандское ханство: власть, политика, религия. Ташкент, 2010, с.236