Байтулмол

Байтулмол (ар. بيت المال‎ — ҷойи нигаҳдории амвол ва дороиҳо‎), Байтуламвол — макон ва ҷойи нигаҳдории дороиҳои манқули давлати исломӣ, ба монанди амволи закот, файъ, хумси ғаниматҳо ва ғ. Хазонаи давлати ислом, созмон ва ниҳод (дафтардорӣ)-и давлатӣ дар ислом. Унвоне, ки пас аз таъсиси давлати исломӣ ба тамоми дороиҳои мавҷудаи давлат ва ҳамчунин мавзее, ки бахши манқули ин дороиҳоро дар он ҷо гирд меоварданд ва сипас тибқи шароит ва қонуни исломӣ харҷ мекарданд.

Таърих

Байтулмол нахустин ниҳоди молӣ ва идорӣ дар давлати исломӣ ба шумор меравад. Дар сарчашмаҳои таърихӣ аз мавҷудияти низоми собити молие дар замони паёмбар (с) чизе зикр нагашта, вале дар ривоятҳо собит шудааст, ки вазифаҳо ва аъмоле бо ин фароянд дар он замон низ дар ҷараён буда ва дороиҳои ҷамъиятӣ, аз қабили файъ, хумси ғаниматҳо, молиёти закот ва ғ. аз сӯи ҷиҳатҳои муайяне сабт ва то давраи харҷ дар ҷое нигаҳдорӣ мешудаанд. Пас аз субути ҳукми фаризаи закот, бахусус пас аз ҷанги Бадр дар соли дувуми ҳиҷрат даромадҳое аз амволи закот ва ғаниматҳои ҷангӣ, ҳарчанд кам бошанд ҳам, ба хазонаи давлат ворид гардиданд ва бо ҳамин таҳдоби низоми молӣ ва муқаддимаи таъсиси созмоне бо номи байтулмол ба вуҷуд омад. Ба гуфтаи Ибни Асир низоми байтулмол ба таври мураттаб аввалин бор дар замони халифаи аввал Абубакр (р) поягузорӣ ва дар замони халифаи дуюм Умар (р) тавсиа ёфт ва бо таъсиси идораи ҷамъоварии молиёт (девони садақот) ва девони молии зертобеъе бо номи девони байтулмол дар соли 642 м роҳандозӣ гардид. Тибқи қонунҳои молии шариат садақоти мардум ва ғаниматҳои дар натиҷаи ҷангҳо бадастомадаро байни сипоҳиён тақсим мекарданд ва боқиро ва дар мавриди зарурат сарф мекарданд. Ин тарзи нигаҳдошт ва сарфи байтулмол дар даврони хулафои рошидин риоят мешуд.

Дар давлатҳои қаламрави ислом пас аз ақида ва фарҳанг мол рукни аслии истиқрори ҳукумат буд. Даромади байтулмол аслан аз: а) амволи закот: нақдинаҳо (зару сим), чаҳорпоён, зироатҳо, молҳои тиҷоратӣ ва ушр, б) хумс (панҷяк)-и ғаниматҳои манқул, в) хумси маъданҳои тило, нуқра, оҳан ва ғ. г) хумси ганҷҳои бозёфта (шойгон), д) молҳои файъи манқул, ж) молҳои гирдоваришуда аз хироҷ, з) молиёти ҷизя, л) молҳои мусодирашуда, м) заминҳои ғаниматафтода, н) ҳадяҳои туҳфашуда, о) амволи бесоҳиб ва беворис ва андозҳои дигар таъмин мешуд.

Масрафҳоои амвол

Масрафҳои амволи байтулмол ба чаҳор синф тақсимбандӣ шуда, ки сарфи яке аз онҳо дар дигаре ҷоиз набуд:

Бахши амволи закот, ки мустаҳиққи онҳо масрафҳои ҳаштгонаи мазкур дар Қуръон (9: 60) буд, («Байтуззакот»).
Бахши хумсҳо («Байтулахмос»), ки хумси ғаниматҳои манқул ва ба қавле ғайриманқул, хумси ганҷҳои шойгон ва моли файъ ба он тааллуқ дошт ва бар асоси ояти 41 сураи Анфол ба панҷ саҳм: саҳме барои Худо, саҳме барои паёмбар (с), саҳме барои хешовандони паёмбар (с), саҳме барои ятимон ва саҳми дигаре барои бенавоён тақсим мешуд.
Бахши гумшудаҳо («байтуззоеъот») буд, ки дар он амволи гумшуда ва бесоҳиб гирдоварӣ ва сипас ба соҳибонашон баргардонида мешуданд ва дар сурати пайдо нашудани онҳо пас аз муддате дар корҳои ҷамъиятӣ сарф мешуданд.
Бахши файъ («Байтулфайъ»), ки молҳои бадастомада аз тариқи файъ, хироҷи заминҳои файъӣ, хумси ганҷҳои бозёфта, хумси маъданҳо, ҳадяҳои воридгашта, амволи бесоҳиб, дороиҳои мусодирашуда ва андозҳои дигар ба он тааллуқ доштанд ва он ҷузъе аз байтулахмос ба шумор мерафт. Амвол ва дороиҳои ин бахш дар мавридҳои зерин ба масраф мерасиданд: 1. Атоҳое, ки барои баъзе ашхос ва кормандони давлатӣ дар назар гирифта мешуданд. 2. Маоши кормандон, аз қабили қозӣ, муҳтасиб, раиси девон ва ғ. 3. Таҳияи имконоти дифоӣ ва дигар лавозимот барои таъмини амнияти кишвар. 4. Таъминоти иҷтимоии дармондагон, ятимон, нафақахӯрон ва ғ.

Гоҳе байтулмоли давлат ба қадре ғанӣ мешуд, ки пас аз пардохти ҳуқуқҳои мазкур фидяҳо барои озодсозии асирони ҷангӣ, дияҳо(хунбаҳо)-и одамони камбизоат, таҷҳизи хонаводаҳои навбунёд ва кумакҳои иҷтимоии дармондагон ва солрафтагони аҳли зимма — яҳуд ва насороро низ аз ҳисоби бахши байтулфайъи худ пардохт мекард. Илова бар ин, байтулмол ба кишоварзон, тоҷирон, ниёзмандон, зиёндидагон аз офатҳои табиӣ ва ғ. бо додани қарзулҳасана ёрӣ мекард ва бо пардохти қарзи одамони варшикаста ва нодор ба қишрҳои мухталифи ҷомеа мадад мерасонд.

Дар бораи созмони байтулмол, вазифа, даромадҳо, аҳком ва ақсоми он илова бар китобҳои бешумори таърихию ҷуғрофиёӣ ва фиқҳӣ, ки дар ин бора маълумоти фаровон додаанд, осори мустақиле таҳти унвонҳои хироҷ ва амвол ё байтулмол навишта шудаанд, ки «ал-Хироҷ»-и Асмаӣ, «ал-Хироҷ»-и Абдурраҳмон ибни Исо, «ал-Хироҷ»-и Ибни Башшор, «ал-Амвол»-и Абуубайд Қосим ибни Салом, «ал-Хироҷ»-и Абуюсуф аз ҷумлаи онҳоянд.

Эзоҳ

Адабиёт

Унсурулмаолии Кайковус. Қобуснома. Д., 1998;
Низомулмулк. Сиёсатнома. Д., 1999;
Фарҳод Дафтарӣ. Исмоилиён. Таърих ва ақоид. М., 1999;
بیهقی ابو الفضل. تاریخ. مشهد، ۱۳۰۶؛
شبانکارئ محمد. مجمع الانساب. تهران، ۱۳۴۳؛
دهخدا. لغتنامه. ج۴. تهران، ۱۳۴۵؛
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج۱۳. تهران، ۱۳۸۳؛
الموسوعة الفقهیة الکویتیة.ج۸. کویت، ۱۴۲۴؛
دانشنامۀ جهان اسلام. ج۵. تهران، ۲۰۰۰؛
الموسوعة العربية العالمية. النسخة الالکترونية. الریاض، ۲۰۰۴

Сарчашма

Байтулмол / А. Боқизода // Асос — Боз. — Д. : СИЭМТ, 2013. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 2). — ISBN 978-99947-33-52-4.