Боку

Боку
	Шаҳр
Боку
	озарбойҷонӣ: Bakı
Парчам	Нишон
	40°21′59″ с. ш. 49°50′06″ в. д.HGЯO
Кишвар	Озарбойҷон
Роҳбар	Eldar Azizov[d]
Таърих ва ҷуғрофиё
Таърихи таъсис	асри I
Масоҳат	2 140 км²;
Баландӣ	−28 м
Вақти минтақавӣ	UTC+4
Аҳолӣ
Аҳолӣ	▲2 300 500 тан (1 январ 2021);
Шиносаҳои ададӣ
Рамзи ISO 3166-2	AZ-BA
Коди телефон	12
Нишонаи почта	AZ1000
Коди мошинҳо	10, 90 ва 99
	Вебгоҳи расмӣ(озарб.)
	Парвандаҳо дар Викианбор

Боку́ (озарбойҷонӣ: Bakı, шояд аз порсӣ: بادو کوبی — баду кубе ) — пойтахт ва шаҳри калонтарини Озарбойҷон. Боку, бандари калони Баҳри Каспий ва шаҳри бузургтарини Қафқоз аст. Дар соҳили ҷанубии нимҷазираи Обшорон (Апшерон) воқеъ аст. Аҳолиаш — 2 092 400 нафар (2011, бо атрофаш 2 600 100), асосан озариҳо (то соли 1990 сермиллат буд; зимни барӯйхатгирии соли 1989-ум 66 дарсади аҳолиаш озариҳо буданд).

Таърих вироиш

Боку бори нахуст дар маъхазҳои асри 5 ва асарҳои ҷуғрофии асрҳои 9-10 («Ҳудуду-л-олам» ва дар осори Истахрӣ, Масъудӣ, Муқаддасӣ) зикр шудааст. Аз асри 11 бандари баҳрии асосии Шервон, дар охири асри 12 ва асри 15 маркази маъмурии давлати Шервоншоҳиён буд. Муаллифони асрҳои 12-15 (Ёқути Ҳамавӣ, Закариёи Қазвинӣ, Бакрон ва ғ.) кони нафт доштани Бокуро (дар асарҳои худ) қайд кардаанд. Соли 1540 Бокуро сипоҳиёни Сафавиён ва дар охири асри 16 Империяи Усмонӣ тасарруф намуданд. Соли 1604 қалъаи Бокуро лашкари шоҳ Аббоси 1 хароб кард. Солҳои 1723—1735 ва 1796—1797 зери тасарруфи сипоҳиёни рус қарор дошт. Соли 1747 маркази хонигарии Боку буд. Дар солҳои ҷанги байни русҳо ва форсҳо (1804—1813) ба Руссия ҳамроҳ карда шуд (1806). Дар нимаи дуввуми асри 19 Боку бо саноати истихроҷи нафт босуръат тараққӣ кард. Апрел-июли 1918 таҳти назорати болшевикон, августи 1918 дар тасарруфи лашкариёни англис қарор дошта, дертар Бокуро туркҳо ба даст дароварданд. Солҳои 1919-20 пойтахти Ҷумҳурии Демократии Озарбойҷон буд. Апрели 1920 ба Боку Артиши Сурх ворид гардид; солҳои 1920—1991 пойтахти ҶШС Озарбойҷон буд. Аз соли 1991 пойтахти Ҷумҳурии Озарбойҷон.

Аҳолӣ вироиш

Аҳолӣ 2 181 800 наф нафар (2014). Соли 2009 дар Боку чунин миллату халқҳо маскун буданд озарбойҷониҳо (90,3 %), русҳо (5,3 %), украинҳо, курдҳо, лезгинҳо ва халқҳои Доғистон, яҳудиён, гурҷиҳо, туркҳо^[3].

Сол	озарбойҷониҳо	%	русҳо	%	арманиҳо	%	яҳудиҳо	%	лезгинҳо	%	тоторҳо	%	дигарон	%	Аҳолӣ
1886^[4]	37 530	43,3	21 390	24,7	24 840	28,7	391	0,5	н.д.	н.д.	н.д.	н.д.	2 460	2,8	86 611
1897^[5]	40 341	36,0	37 399	33,4	19 099	17,1	391	0,5	310	0,3	н.д.	н.д.	12 850	11,5	111 904
1926^[6]	118 737	26,2	159 491	35,2	76 656	16,9	22 045	4,9	3 708	0,8	9 239	2,0	63 457	14,0	453 333
1939^[7]	235 762	29,2	343 558	42,5	118 703	14,7	31 056	3,8	12 351	1,5	24 306	3,0	42 954	5,3	808 690
1959^[8]	211 372	32,9	223 242	34,7	137 111	21,3	26 623	4,1	12 304	1,9	10 745	1,7	21 110	3,3	652 507
1970^[9]	586 052	46,3	351 090	27,7	207 464	16,4	25 937	2,0	23 650	1,9	26 379	2,1	44 943	3,6	1 265 515
1979^[10]	854 386	55,7	337 959	22,0	215 807	14,1	25 405	1,7	28 995	1,9	26 438	1,7	44 245	2,9	1 533 235
1989^[11]	1 184 160	66,0	295 500	16,5	179 950	10,0	22 826	1,3	38 100	2,1	24 331	1,4	50 007	2,8	1 794 874
1999^[12]	1 574 252	88,0	119 371	6,7	378	0,021	5 164	0,3	26 145	1,5	27 652	1,5	35 892	2,0	1 788 854
2009^[13]	1 848 107	90,3	108 525	5,3	104	0,005	6 056	0,3	24 868	1,2	25 171	1,2	32 984	1,6	2 045 815

Иқтисод вироиш

Боку маркази бузургтарини иқтисодии мамлакат буда, дорои се заводи пуриқтидори коркарди нафт аст. Бокуи муосир маркази саноати мошинасозӣ, киштисозӣ, электротехникӣ (з-дҳои мошинасозии электрикӣ, «Электросвет», истеҳсоли яхдон ва кондитсионер), нафту кимиё (заводи коркарди кислотаи сулфат, истеҳсоли шина ва йоди Сурахан), коркарди семент, саноати сабук (истеҳсоли матоъҳои пахтагин, шоҳӣ ва моҳути маҳин, комбинати дӯзандагӣ, фабрикаи пойафзор) ва саноати хӯрокворӣ мебошад.

Нақлиёт вироиш

Тариқи гузаргоҳи киштиҳо (роҳи киштигард) бо шаҳрҳои Туркманбошӣ, Бекдашем (Туркманистон) ва Оқтеппа (Қазоқистон) мепайвандад. Маркази роҳи оҳан дар Ганҷа, Дарбанд, Имишлӣ, Саланӣ ва Ленкоран. Фурудгоҳи байналмилалӣ ва метрополитен дорад.

Ҷозибаҳои гардишгарӣ вироиш

Маркази Боку ба ду қисм — куҳна ва нав (аврупоӣ) ҷудо мешавад. Дар шаҳри қадима Шаҳри дарун, Қалъаи шикаста (асри 11), Қалъаи Духтар (асри 12), маҷмааи Қалъаи Шервоншоҳиён (асри 11), манора ва масҷиди Синик-қалъа (1079), Девонхона, манораи Масҷиди ҷомеъ, мақбараи ситорашинос Саиди Бокувӣ, корвонсаройи Мултон (асри 14) боқист. Дар қисми аврупоии Боку биноҳои охири асри 19 ва аввали асри 20, аз ҷумла бинои Думаи шаҳрӣ (1900), театрҳои мусиқӣ-мазҳакавӣ, Академияи илмҳо, Филармония, хонаи А. Қулиев (1899), осорхонаи адабиёти Озарбойҷон ба номи Низомӣ ва дигар майдону хиёбонҳои Озарбойҷон, Нафтчиён, ба номи Рашид Бейбутов, Истиқлолият; майдонҳои марказии Азалдӣ, Ознефт, Фузулӣ, масҷидҳои Тоза-Пир (1914), масҷиди Имом Ҳусейн, Ҳоҷӣ Султонлӣ ҷой гирифтаанд.

Маориф ва фарҳанг вироиш

Дар Боку донишгоҳ (1919), 8 мактаби олӣ, Академияи илмҳо (1945), 32 Осорхона (аз ҷумла осорхонаҳои таърихи Озарбойҷон, санъат, осорхонаи қолинбофӣ), 8 театр, Сирк, Боғи ботаникӣ ва Боғи ҳайвонот мавҷуд аст.