|
|сайт =
}}
'''Яминуддин Абдулҳасан Амир Хусрави Деҳлавӣ''' ({{lang-fa|ابوالحسن یمینالدین خسرو}}, {{lang-hi|अबुल हसन यमीनुददीन ख़ुसरो}}) - мутахаллис ба Хусрав бузургтарин намояндаи адабиёти форсизабони [[Ҳиндустон]] буда бо осори пурқиматаш асоси адабиёти форсизабонро дар он сарзамин мустаҳкам гардонида астгардонидааст ва дар роҳи ривочуривоҷу равнақи минбаъдаи адабиёти форсу тоҷик саҳми бесазое гузошта аст.
Амир Хусрави ДехлавӣДеҳлавӣ, ки аз номовартарин ва пурмахсултаринпурмаҳсултарин суханварони адабиёти форсист, дар густариши адабиёти форси Ҳинд ва реша паҳн кардани унсурҳои асосии он бештар аз ҳама хизмат кардааст.
: Агар таҳсини шеъри хештан бар дасти хеш астӣ,
: Он чи ба таърих зи ҳиҷрат гузашт,
: Буд сана шашсаду ҳаштоду ҳашт.
: Соли ману рӯз агар баррасибаррасӣ,
: Рост бигӯям, ки шаш буду сисӣ.
Дар ҷои дигар:
: Маро ба сию се омад навиди сию чаҳор.
Агар аз руирӯи нишондоди порчаи болоиболоӣ соли 652-и ҳиҷрӣ таваллуд шудани Хусрави Деҳлавӣ маълум шавад, аз далели дигар дар соли 651 таваллуд ёфтани шоир таъин мегардад. Аз ин рурӯ, ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки Хусрави Деҳлавӣ дар охири соли 651 ҳиҷрӣ, яъне 1253 мелодимелодӣ дар шаҳрчаи Патёли наздикии Деҳлӣ таваллуд ёфта будааст. Азбаски шоир бисёрии умри худро дар шаҳри ДехлӣДеҳлӣ гузаронида, дар он ҷо вафот ёфтааст ва мадфани ӯ низ дар он ҷост, нисбати Деҳлавӣ мегирад.
Дар соли 1261, ки Хусрави Деҳлавӣ ҳаштсола буд, падари ӯ дар ҷанги зидди ҳуҷуми муғул кушта мешавад. Бобои модарии Хусрави Деҳлавӣ Имодулмулк кудакикӯдаки ҳаштсоларо дар тахтитаҳти назорати худ мегирад ва барои аз худ намудани илму дониш ба ӯ кумак мерасонад.
Дар байни солҳои 1276—1278 Хусрави ДехлавиДеҳлавӣ ба дарбор кашида мешавад ва пас аз ин зиндагии дарбории шоир сар мешавад. Соли 1279 дар дарбори ТугралТуғрал, ки хокимиҳокими Бангола буд, хизмат карда, баъд аз ин шоирро писари калонии Ғиёсуддин Балбан султон Муҳаммадхон, ки ҳокими Мултон буд, ба дарбори худ талабид. Дар он чоҷо Хусрави Деҳлавӣ дар муддати панчпанҷ сол хизмат мекунад. Баъди вафоти ҒиёсиддинҒиёсуддин Балбан (1287) Муиззиддин Кайқубод ба тахти салтанат баромада, Хусравро ба дарбори худ даъват мекунад, вале азбаски тамоми кору бори салтанат ба дасти яке аз дарбориёни бонуфуз Низомиддин буд ва ин шахс бо Хусрави Деҳлавӣ дар муносибати хуб набуд, шоир таклифи ба дарбори Муизиддин рафтанро кабулқабул намекунад. Дар соли 1299 дар хаётиҳаёти шоир бадбахтие руйрӯй медихадмедиҳад. Модар ва бародари хурди шоир дар байни як хафтаҳафта вафот мекунанд. Хусрави Деҳлавӣ дар достони «МачнунМаҷнун ва ЛайлиЛайлӣ» аз ин ходисаҳодиса бо сузусӯзу гудоз наклнақл намудааст:
: К-имсол ду нур зи ахтарам рафт,
: Гум шуд ду маҳи ду ҳафтаи ман
Хусрави Деҳлавӣ соҳиби фарзандони зиёд буд, аз руирӯи гуфтаҳои худи ӯ маълум мешавад, ки вай як духтар (Афифа ё худ Мастура ва панчпанҷ писар (Масъуд, Хизр, Рукниддин, Айниддин, Малик АхмадАҳмад ва МухаммадМуҳаммад) доштааст, ки аз байни онхоонҳо Малик Аҳмад дар замони худ ҳамчун шахси бофазлу адаб ном бароварда буд.
Хусрави Деҳлавӣ 18-уми шавволи 725 хичриҳичрӣ (27 сентябри соли 1325) вафот мекунад ва ӯро дар назди қабри Низомиддин ба хок месупоранд.
== Мероси адабии Хусрави Деҳлавӣ ==
Хусрав яке аз пурмаҳсултарин шоиронест, ки қувваи эҷодии худро қариб дар ҳамаи намудҳои шеърии замони худ санҷида, чи дар назм ва чи дар наср асарҳои зиёде навиштааст.
Қисми асосии мероси адабии Хусрав ба забони форсист. Инчунин ба забонҳои урду ва хиндиҳиндӣ низ асар навишта будааст.
== Д е в о н ҳ о и Х у с р а в ==
Дар солҳои аввали эҷодиёти худ Хусрави ДехлавӣДеҳлавӣ, асосан ғазалу қасида менавишт ва тахаллуси аввалаи ӯ Султонӣ буд ва бо ин тахаллус дар девони якуми уӯ бисёр ғазалҳоро дидан мумкин аст. Тахаллуси дуюм ва асосии шоир Хусрав аст.
Ба навиштани достон шоир аз синни 36-солагӣ шурӯъ менамояд. Ашъори лирикии шоир дар панҷ девон гирд оварда шудааст. Ин панҷ девон дар давраҳои гуногуни ҳаёти шоир тартиб дода шудаанд ва Хусрав мувофикимувофиқи давраҳои синну соли худ ба харҳар кадоми онхоонҳо номи махсусе додааст.
[[Тухфатуссигар|ТухфатуссиғарТуҳфатуссиғар]] (ТухфаиТӯҳфаи чавониҷавонӣ) — девони аввалини шоир мебошад, ки ашъори ӯро то синни нуздаҳсолагӣ дар бар мегирад. Дар дебоча Хусрави Дехлавӣ дар бораи дар айёми хурдсолӣ ба шеърнависӣ шуғл варзидани худ, оид ба тахаллуси аввалааш Султонӣ, инчунин доир ба масъалаи имтиҳон шудани ӯ дар соҳаи назм ва амсоли инҳо сухан меронад.
[[Васатулхаёт|Васатулҳаёт]] (Миёнаи ҳаёт). Ин девон ашъори то синни 34-солагии шоирро дар бар мегирад. Марсияҳои дар ҳаққи султон Муҳаммад Коон машҳур ба Хони шаҳид навиштаи Хусрав дар он дохил шудаанд.
[[Гурратулкамол|Ғурратулкамол]] Ин девон ашъори айёми камолот, яъне давраи 34-40 солагии шоирро дар бар мегирад. Девон дебочаи муфассале дорад, ки дар он шоир аз бисёр масъалаҳои мӯҳими адабиёт, инчунин аз тарҷимаи ҳоли худ сухан меронад.
[[Бакиятулнакия|Бақиятулнақия]] дар соли 1318 (ё ки соли 1316) мураттаб шудааст. Қасидаву тарҷеъбанд ва таркиббандҳои ин девон ба таърифи Низомиддин Авлиё, султон Алоуддин ва писарони у Муборакшоҳ ва Хизрхон ва чанде аз дарбориёни бонуфуз бахшида шудаанд. Дар ин девон мисли девонҳои дигари муаллиф ғазалиёт, қитъаот ва рубоиёт низ дохил гардидаанд.
[[Нихоятулкамол|Ниҳоятулкамол]] Девони панчуминпанҷумин ва охирини Хусрави ДехлавӣДеҳлавӣ мебошад. Дар ин девон марсияи Ғиёсуддин ТуглукТуғлук (с.в.1325) ва қасидаҳо дар васфи писари Ғиёсуддин султон Муҳаммад ТуглукТуғлук (1325—1351) низ дарҷ шудаанд. Аз ин рӯ, метавон гуфт, ки «Ниҳоятулкамол» чанд моҳ пеш аз вафоти Хусрави Деҳлавӣ ҷамъоварӣ гардидааст. Дебочаи девон дар ҳамди Худову наъти пайғамбар ва тавсифи Низомиддин Авлиё мебошад. Девон қасоиду тарҷеъбанд, маснавиҳои ҳаҷман хурд, ғазалиёт, қитъаву рубоиётро дар бар мегирад.
Ба қалами шоир зиёда аз 300 қасида тааллуқ дорад, ки даҳяки онҳо қасидаҳои фалсафӣ мебошанд. Дар ин гуна қасидаҳо бисёр фикрҳои иҷтимоӣ ва тарбиявӣ-ахлоқии замони шоир акс гардидаанд. Ба як қатор касидаҳои шоир (ба мисли «Дарёи аброр» ва ғайрахоғайраҳо) бисёр намояндагони адабиёти минбаъда, аз чумла Абдураҳмони Ҷомӣ ва Алишер Навоӣ назира навиштаанд.
== Маснавиёти Амир Хусрав ==
Аз соли 1289 сар карда, Хусрави ДехлавӣДеҳлавӣ дар баробари жанрҳои лирикӣ ба эҷод намудани асарҳои эпикӣ низ шурӯъ менамояд. Дар жанри достон Амир Хусрав худро шогирди Низомии Ганҷавӣ мешуморад ва онро дар чанд ҷои осори худ таъкид менамояд.
Аввалин достони худ — «Киронуссаъдайн»-ро соли 1289 навиштааст ва дар соли 1291 достони дуюми худ «Мифтоҳулфутуҳ»-ро эҷод менамояд.
Дар байни солҳои 1299—1302 Хусрави ДехлавӣДеҳлавӣ ба «Хамса»-и Низомии ГанҷавтГанҷавӣ ҷавоб менависад. [[Хамса]]-и Амир Хусрав аз ин достонходостонҳо фароҳам омадааст: [[Матлауланвор]], [[Ширин ва Хусрав]], [[Мачнун ва Лайли|Маҷнун ва Лайли]]<nowiki/>о, [[Хафт бихишт|Ҳафт биҳишт]], [[Оинаи Сикандари|Оинаи Сикандариӣ]]. Баъди достони «Хамса» Хусрав боз се достони дигар — «Дувалрони ва Хизрхон» (соли 1316), [[Нух Сипехр]] (соли 1318) ва [[Туглукнома]] (такрибан соли 1324) — ро таълиф менамояд. Гайр аз ин достон шоир боз чанд достони дигари хачман хурд низ навиштааст. Аз чумла, достони «Асбнома» — ро шоир ба ҳокими Авад Алӣ Сарҷондор машҳур ба Хотамхон бахшидааст.
Мавзӯи панду ахлоқ, ки маъмултарин мавзӯи адабиёти ҷаҳоншумули форсӣ маҳсуб мегардад, дар ашъори Амир Хусрав мақоми баландро дорост. Шоир тавассути ашъори пандомез бештарин хислатҳои инсониро ситоиш мекунад ва барои тарбияи насли наврас дар тарғиби накӯкорӣ, меҳнатдустӣ, ростиву растагорӣ барин хислатҳои ҳамидаи инсонӣ саҳм мегузорад:
: Чу напсандӣ ғуборе бар дили хеш,
| 