Дунёи афсонавӣ

Дунёи афсонавӣ ё ҷаҳони бофта — унсури сохтории асари бадеӣ, ки ҳастишиносии онро муайян мекунад.

Тасниф

Таснифи ҷаҳон ҳамчун афсонавӣ як масъалаи баҳс аст. Ихтилофҳо ҳам ба афсонавии ҷаҳон дар маҷмӯъ ва ҳам ба хусусиятҳои он дахл доранд. Ба ақидаи баъзе олимон, дунёҳо метавонанд ҳақиқӣ, хаёлӣ ва омехта — афсонавӣ бо унсурҳои воқеият бошанд (реалистӣ — мувофиқи Лем). Баръакси ин, Шмид, Долежел ва дигарон ҳуқуқи мавҷудияти ҷаҳони омехтаро ба таври қатъӣ инкор мекунанд, зеро ҳар як унсури воқеӣ, ки дар муҳити афсонавӣ пайдо мешавад, онологи афсонавии худ мегардад. Бо дарназардошти мавҷудияти оламҳои омехта, онҳо бояд асарҳоеро дар бар гиранд, ки аз рӯйдодҳои воқеӣ асос ёфтаанд, вале бо иловаҳои сохтаи муаллиф^[1].

Ба ақидаи адабиётшиносон, тахайюлии дунёро ё худи муаллиф (Серл), ё хонанда (Ҷенетт), ё матн (Ҳамбургер) муайян мекунад. Андешаи охирин дар байни коршиносон аз дастгирии камтарин бархурдор аст, ки онҳо розӣ ҳастанд, ки аломатҳои объективии ҷаҳони афсонавӣ вуҷуд надоранд. Барои тасниф намудани ҷаҳон истифода бурдани зуҳуроти берунии тахайюлиӣ пешнињод мешавад, ки онҳо низ аз нуқтаи назари гурӯҳҳои гуногуни мутахассисон фарқ доранд: нишон додани муаллиф (Серл); беэътиноӣ, вайрон кардани ориентатсия, инчунин чунин аломатҳои контекстӣ, ба монанди интишор дар доираи силсилаи муайян ё дар нашриёти муайян (Мартинес, Шеффел); "параттекстҳо" - унвонҳо, бахшидашудаҳо, пешгуфторҳо (Ҷенетт); истифодаи замони гузаштаи феъл барои рӯйдодҳои дарпешистода (Ҳамбургер). Ба аломатҳои умумитарини тахайюлӣ тавсифи афкори одамони дигар, ки дар ҷаҳони воқеӣ ғайриимкон аст ё дар шакли тахминҳо ифода ёфтааст ва баста будани олами асарро дар бар мегирад, ки дар он ишора ба унсурҳои муайяни воқеӣ вуҷуд надорад, балки аналогҳои бофтаи дохилии онҳоро истифода мебарад.

Мувофиқи таснифоти Роже Кайуа, ҷаҳони афсонавӣ тақсимоти зерин доранд:

афсона — дунёест, ки дар он имконнопазир дар баробари имконпазир вуҷуд дорад;
адабиёти даҳшат — ҷаҳонест, ки дар он ғайриимкон вайрон кардани тартиботи муқаррарии чизҳост;
илмӣ-тахайюлӣ - имконнопазир шарҳи оқилона дорад, ки онро ба имконпазир табдил медиҳад.

Станислав Лем ин таснифро васеъ карда, онро бо мафҳуми детерминизм пурра мекунад: ба ақидаи ӯ, афсона комилан пешакӣ муайян шудааст, зеро дар он некӣ ҳамеша бадиро мағлуб мекунад ва бо ҳамин аз воқеият фарқ мекунад; устура ҳамчун як навъи афсона низ тақдири пешакӣ дорад, вале навъҳои дигар: амали қаҳрамонон ба хости тақдири олӣ тобеъ аст, на ба нафси худ; фэнтезӣ як навъи муосири афсона аст, ки дар он дурӣ аз тақдир ва ба вуҷуд омадани омилҳои тасодуфӣ, ки ба тантанаи некӣ халал мерасонад, иҷозат дода мешавад. Дар баробари ин, таснифоти расмии асар ба сифати жанри тахайюлӣ метавонад ба таснифоти воқеии он мувофиқат накунад: бисёр оламҳои гӯё афсонавӣ бояд ҳамчун фэнтезӣ ё афсона тасниф карда шаванд.

Қонунҳо

Роберт Маккӣ нишон медиҳад, ки моликияти асосии ҷаҳони афсонавӣ мутобиқати дохилии он аст: қоидаҳои муқарраршудаи ин ҷаҳон набояд тағир дода шаванд ва ҳодисаҳои рухдода бояд ба принсипҳои ягонаи муносибатҳои сабабу оқибат итоат кунанд. Станислав Лем қайд мекунад, ки ҷаҳони афсонавӣ наметавонад дар ҷараёни кор мансубияти худро бо афсона, адабиёти даҳшатовар ё илмӣ-тахайюлӣ тағйир диҳад. Муаллиф вазифадор аст, ки он чиро, ки дар дунёи худ рух дода истодааст, ҳамин тавр шарҳ диҳад ва он чизеро, ки дар ҷаҳони худ рух медиҳад, бе шарҳ нагузорад. Талоши аз як табақаи олами бадеӣ ба табақаи дигар гузаштан асарро ба пародия табдил медиҳад, зеро ин ҳаракат дар заминаи намунаҳои адабии мавҷуд амал мекунад ва танҳо дар заминаи мухолифат ба онҳо баррасӣ мешавад. Ҳарду Маккӣ ва Лем инчунин қайд мекунанд, ки нуқтаи ибтидоии эҷоди олами афсонавӣ ҷаҳони воқеӣ аст, дар ҳоле ки Маккӣ инчунин мушкилоти эҷоди ҷаҳонҳои дуюмдараҷаро - дар асоси ҷаҳонҳои мавҷуда ошкор мекунад, на танҳо аз воқеият.

Бо вуҷуди ин, ҷаҳони афсонавӣ бо номутобиқатии мантиқӣ хос аст. Масалан, дар олами романҳои «The Lord of the Rings»-и Ҷ.Р.Р.Толкин «The One Ring» - имкони бо ёрии уқобҳо ба Ородруин расонидани як ангуштарин мавҷуд аст (дар охири китоб онҳо қаҳрамононро наҷот медиҳанд) аз Мордор), ки ҳатто муҳокима карда нашудааст^[2]. Мисоли дигари номутобиқатӣ коинотии "Ҷангҳои ситораҳо" аст, ки дар баробари инкишоф ва пайдо шудани асарҳои муаллифони гуногун зиддиятҳои дохилӣ ҷамъ мешуданд. Барои ҳалли ин мушкилот, пойгоҳи муттасилии Holocron Star Wars continuity database таъсис дода шуд, ки рӯйдодҳои тамоми корҳои коинотро дар бар мегирад, ки дар доираи вақт ва фазои афсонавӣ фармоиш дода шудаанд. Агар зиддиятҳо пайдо шаванд, ба онҳо ё шарҳи мантиқӣ дода мешавад, ё асар берун аз конун гирифта мешавад^[3]. Бо вуҷуди ин, дар моҳи апрели соли 2014, қариб ҳама асарҳои иҷозатдодашуда, ки дар олами Ҷангҳои Ситораҳо то он сана нашр шудаанд, аз ҷониби соҳибони нави франшиза ғайриканонӣ эълон карда шуданд.

Эзоҳ

↑ Шмид, Вольф. Нарратология. — Litres, 2013. — 608 с. — ISBN 9785457068216.
↑ Орлы летят! Или как мог бы закончиться «Властелин Колец»(рус.)(пайванди дастнорас — таърих). Мир фантастики.
↑ What is the Holocron?(англ.)(пайванди дастнорас — таърих) (20 July 2012). 28 сентябри 2014 санҷида шуд.

[Шмид-1] Шмид, Вольф. Нарратология. — Litres, 2013. — 608 с. — ISBN 9785457068216.

[2] Орлы летят! Или как мог бы закончиться «Властелин Колец»(рус.)(пайванди дастнорас — таърих). Мир фантастики.

[3] What is the Holocron?(англ.)(пайванди дастнорас — таърих) (20 July 2012). 28 сентябри 2014 санҷида шуд.

[1]

[2]

[3]