Идрис Дебӣ
Идрис Дебӣ Итно (фр. Idriss Déby Itno, соли 1952, Фада, Чад — 20 апрели 2021, минтақаи Тибестӣ, Чад) — пешвои сиёсӣ, давлатӣ ва низомии чадӣ, раиси Ҳаракати ватандӯстонаи наҷот(2-4 декабри 1990), президенти Чад (аз соли 1990).
| ар. إدريس ديبي إتنو | |
 | |
| 2 декабри 1990 — 20 апрели 2021 | |
| Пешгузашта | Ҳиссен Ҳабре |
| Ҷонишин | Маҳамат Дебӣ (чун раиси Шӯрои гузариши ҷангӣ) |
|
Раиси Иттифоқи Африқо
|
|
| 30 январи 2016 — 30 январи 2017 | |
| Пешгузашта | Роберт Мугабе |
| Ҷонишин | Алфа Конде |
| Таваллуд |
18 июн 1952 |
| Даргузашт |
20 апрел 2021[1][2] (68 сол) |
| Мадфан | |
| Ҳамсар | Hinda Deby Itno[d] |
| Фарзандон | Brahim Déby[d] ва Mahamat Déby Itno[d] |
| Ҳизб | |
| Таҳсилот | |
| Эътиқод | ислом |
| Соядаст |
 |
| Ҷоизаҳо |
    |
| Навъи артиш | Chadian ground forces[d] |
| Рутба | field marshal[d][3] |
| Набардҳо | |
 Парвандаҳо дар Викианбор | |
Зиндагинома
вироишКорномаи низомӣ
вироишИдрис Дебӣ 26 январи соли 1952 дар Фада дар шимолу шарқи Чад таваллуд шудааст. Аз рӯи қавмият — Загава[4]. Дебӣ ба артиш дохил шуд. Соли 1976 вай дар Фаронса таҳсил карда, дипломи лётчикро гирифт[5] ва соли 1978 ба Чад, ки ҷанги шаҳрвандӣ дар он мерафт, баргашт. Баъдтар вай ба гурӯҳи шӯришиёни Қувваҳои Мусаллаҳи Шимол таҳти роҳбарии Ҳиссен Хабре пайваст. Дар соли 1982 ӯ ба Ҳиссен Хабре барои сарнагун кардани президент Гукуни Уэддей кумак кард[6]. Дар давраи режими Ҳабре, вай дар артиш ва полиси махфии ДДС соҳиби вазифаҳо буд[7].
Дар моҳи апрели соли 1989 Дебиро ба қасди сарнагун кардани ҳукумати Ҳабре айбдор карданд[4], пас аз он ба Либия ва сипас ба Судон гурехт ва дар он ҷо моҳи апрели соли 1990 Ҷунбиши наҷотбахши ватаниро таъсис дод[5]. Пас аз гурӯҳбандӣ, Дебӣ ва ҷонибдорони ӯ ба ташкили ҳамлаҳо ба сарбозони Ҳабре аз пойгоҳи онҳо дар вилояти Дарфури 30 ноябри соли 1990, пас аз забти шаҳри Абече аз ҷониби нерӯҳои Дебӣ, Ҳабре ва ҳамроҳонаш пойтахтро тарк карданд[8] ва 1 декабр қисмҳо таҳти фармондеҳии Идрис Дебӣ ба Нҷамена ворид шуданд.
Дар сари давлат
вироиш3 июли соли 1996 дар кишвар даври дуввуми интихоботи президентӣ баргузор гардид, ки дар он Идрис Дебӣ пирӯз шуда, 71,59 % овозҳоро ба даст овард[9].
Ҷанги дуюми шаҳрвандии Чад
вироишДар арафаи интихоботи президентӣ, Фронти Муттаҳидаи Тағироти Демократӣ дар аввали апрел ба пешрафт шурӯъ кард ва 13 апрели 2006 кӯшиши ба даст овардани Нҷамена ва сарнагун кардани президент кард, аммо дар ҷараёни ҷангҳо нерӯҳои ҳукуматӣ тавонистанд зарбаро бартараф кунанд.[10] Дар интихоботи президентӣ, ки 3 май баргузор шуд, Дебӣ 64,67 % овозҳоро ба даст оварда, дубора интихоб шуд.[9]
Дар тобистон ва тирамоҳи соли 2007 дар Триполӣ музокироти васеи сулҳ бо миёнаравии Либия байни ҳукумати Чад ва чор гурӯҳи асосии шӯришиён (UFDD, UFDD-F, RFC ва CNT) баргузор шуд. Музокирот дар ниҳоят ба созишномаи сулҳ оварда расонд, ки 25 октябри ҳамон сол дар Сирт бо ҳузури Идрис Дебӣ, раҳбари Либия Муаммар Қаззофӣ ва президенти Судон Умар ал-Башир имзо шуд. Дар чаҳорчӯби ин паймон, шӯришиён ва ҳукумат дар бораи фавран оташбас, авфи умумӣ ва ҳуқуқи шӯришиён барои пайвастан ба артиш ва ташкили ҳизбҳои сиёсӣ ба мувофиқа расиданд.[11][12] Аммо, моҳи ноябр созишномаи сулҳ вайрон карда шуд ва дар кишвар боз ҷангҳо сар шуданд. Дар охири моҳи январи соли 2008 шӯришиён ба пойтахт кӯчиданд. Рӯзи 2 феврал нерӯҳои онҳо ба Нҷамена ворид шуда, бо нерӯҳои ҳукуматӣ даргириҳои шадид карданд. Пас аз ду рӯзи ҷанг, онҳо маҷбур шуданд, ки берун аз шаҳр ақибнишинӣ кунанд. 6 феврал Дебӣ дар як нишасти матбуотӣ аз шикасти душман хабар дод[13] ва Судонро ба дастгирии шӯришиён айбдор кард. 14 феврал вай дар кишвар барои 15 рӯз вазъи фавқулодда ҷорӣ кард[14].
Дар моҳи январи соли 2009 ҳашт гурӯҳи Иттифоқи қувваҳои муқовимат[fr] сарнагун кардани Идрис Дебиро ташкил карданд.[15]
Соли 2021
вироиш25 апрели соли 2011 дар кишвар интихоботи навбатии президентӣ баргузор гардид, ки дар он Дебӣ аз нав интихоб шуд ва 83,59 % овозҳоро ба даст овард[9].
Дар гузориши соли 2013, Афви Байналмилал Дебиро ба бераҳмона равона кардани мунаққидони режими худ ва ваъдаи вайрон накардани ҳуқуқҳои инсон, ки пас аз ба қудрат расиданаш дар соли 1990 дода буд, айбдор кард.[16]
Дар соли 2015, Дебӣ, он замон раиси Иттиҳоди Африқо, созмонро барои фаъолияти бади он танқид кард. Дар доираи чорабиниҳо оид ба пурзӯр намудани мубориза бар зидди ташкилоти Боко Ҳарам, ӯ ба Қувваҳои мусаллаҳи муттаҳид[en] қисми калони контингенти ҳарбӣ бо шумораи умумии 8.700 ҷангиён ва бо қароргоҳаш, ки дар Нҷамена ҷойгир шуда буд, пешниҳод кард.[17]
22 апрели соли 2016, Дебӣ дар интихоботи президентии Чад пирӯз шуд ва муҳлати панҷуми президенти ин кишвари Африқо оғоз ёфт. Дар интихоботҳои 10 апрел, Деби бо иштироки 76 % овоздиҳандагон 61,5 % овозҳоро ба даст овард[18].
Дар моҳи майи соли 2018 ислоҳоти конститутсионӣ гузаронида шуд, ки салоҳиятҳои президентиро тақвият дод (алахусус, мансаби сарвазир барҳам дода шуд ва тамоми ҳокимияти иҷроия дар дасти сарвари давлат мутамарказ карда шуд)[19].
Дар моҳи январи соли 2019 Сарвазири Исроил Бенямин Нетаняҳу бо сафари расмӣ ба Чад омад. Дар ҷараёни сафар барқарор шудани муносибатҳои дипломатӣ байни ду кишвар хабар дода шуд[20][21].
Рӯзҳои 5 ва 6 феврали соли 2019 ҳавопаймоҳои Mirage 2000 нерӯҳои ҳавоии Фаронса дар шимоли Чад ба корвони Иттифоқи қувваҳои муқовимат[fr], ки муборизаро алайҳи ҳукумати Идрис Дебиро идома медиҳад[22] зарба заданд.
Дебӣ бекоркунии ҳукми қатлро дар Чад дар соли 2020 ба имзо расонид. Бори охир террористон дар соли 2015 мавриди истифодаи ин ҳукм қарор гирифта буданд[23].
Даргузашт
вироиш20 апрел Дебӣ дар пайи ҷанг бо исёнгарон дар шарқи кишвар аз захми тирҳо даргузашт.
Оила
вироишДебӣ якчанд маротиба оиладор шудааст ва на камтар аз даҳ фарзанд дорад. Вай моҳи сентябри соли 2005 бо Ҳинда (соли таваллудаш 1977) издивоҷ кард. Ин издивоҷ, ки бо зебоии худ машҳур буд, диққати зиёдеро дар Чад ҷалб кард, бинобар мансубияти қабилавӣ, онро бисёриҳо ҳамчун воситаи стратегӣ барои таҳкими дастгирии худ дар зери фишори шӯришиён мешумурданд.[24]
Яке аз писарони Идрис Дебӣ, Браҳим, 2 июли соли 2007 дар таваққуфгоҳи назди бинои истиқоматии ӯ дар канори шаҳри Курбевои ғарбии Париж кушта шуд[25][26].
Ҷиян Абдуллоҳ Муҳаммад Алӣ аз моҳи июни соли 2003 то феврали соли 2005 сарвазири кишвар буд[27].
Эзоҳ
вироиш- ↑ تشاد تعلن مقتل رئيسها إدريس ديبي الذي فاز أمس بولاية رئاسية سادسة — RT Arabic, 2021.
- ↑ Chad President Idriss Deby dies on frontlines, army spokesman says — Рейтер, 2021.
- ↑ Chad Turns 60 as President Déby Becomes Field Marshal — Africanews, 2020.
- ↑ 4.0 4.1 Idriss Déby(англ.), Encyclopædia Britannica.
- ↑ 5.0 5.1 Екатерина Адамова, Кирилл Новиков, Антон Парыгин, Максим Сухманский, Анна Черникова. Все мировые лидеры, Журнал «Власть» (01.09.2003).(пайванди дастнорас)
- ↑ Chad country profile(англ.), BBC News (12 May 2011).
- ↑ Chad: Names of the heads of the Direction de la documentation et de la sécurité (DDS) under Hissen Habré (1982—1992)
- ↑ CHAD: Idriss Deby, a president under siege, IRIN, 19 April 2006
- ↑ 9.0 9.1 9.2 Elections in Chad(англ.), AFRICAN ELECTIONS DATABASE.
- ↑ Чад кромешный(рус.), Газета "Коммерсантъ" (14.04.2006).
- ↑ «Echo effects: Chadian instability and the Darfur conflict», Sudan Issue Brief 9, Small Arms Survey, февраль 2008 года.
- ↑ «Ливия способствовала мирному договору в Чаде», BBC News, 26 октября 2008 года.
- ↑ Chad’s leader says government ‘in total control’. Associated Press (MSNBC) (6 февраля 2008 года). 15 май 2011 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 2 марти 2012.
- ↑ Президент Чада объявил в стране чрезвычайное положение(рус.), "Лента.Ру" (15.02.2008).
- ↑ Повстанцы Чада объединились для свержения президента Идриса Деби(рус.), "Лента.Ру" (19.01.2009).
- ↑ Chad profile(англ.). BBC News (7 April 2016). 10 Январ 2020 санҷида шуд.
- ↑ Amanda Clarkson. Is the African Union Capable of Defeating Boko Haram?(англ.). International Policy Digest (9 March 2016). 10 Январ 2020 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 12 августи 2020.
- ↑ Президента Чада переизбрали на пятый срок
- ↑ Amy McKenna. Idriss Déby(англ.). Encyclopædia Britannica (1 January 2020). 10 Январ 2020 санҷида шуд.
- ↑ Израиль и Чад восстановили дипломатические отношения. Они были прерваны в 1972 году из-за Каддафи. Meduza (20 Январ 2019). 20 Январ 2019 санҷида шуд.
- ↑ Израиль и Чад договорились о восстановлении отношений, NEWSru.co.il
- ↑ Michaël Bloch. La France est intervenue militairement au Tchad cette semaine pour protéger Idriss Déby(фр.). Le Journal du Dimanche (7 février 2019). 10 Январ 2020 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 12 феврали 2019.
- ↑ Chad abolishes the death penalty(англ.). www.iol.co.za. 23 августи 2020 санҷида шуд.
- ↑ Wax, Emily. New First Lady Captivates Chad (2 май 2006). Проверено 23 августи 2020.
- ↑ В Париже убит сын президента Чада(рус.), NEWSru.com (2 июля 2007 г.).(пайванди дастнорас)
- ↑ В пригороде Парижа убит сын президента Чада(рус.), "Лента.Ру" (02.07.2007).
- ↑ Президенты с самым большим стажем и их семьи. Топ-10, Газета «Коммерсантъ» (02.03.2005).