Камонварӣ
Камонварӣ, камонбозӣ, тирандозӣ, нишонзанӣ — яке аз навъҳои машҳури варзиши миллӣ, ки таърихи қадимӣ дорад. Дар саросари кишвар нимфаъол аст[1].
Асбоби асосии ин навъи варзиши суннатӣ камон мебошад, ки онро аз чӯби хамидаи абрушакл ва зеҳ месозанд. Чӯби хамидаро аз дарахтони зарбед, бед, санҷид ё газ сохта, ду нӯги онро бо устухон ё филиззоти ранга оро медоданд. Зеҳи камонро аз ресмони абрешим ё рӯдаи ҳайвонҳои хонагӣ месохтанд.
Таърих
вироишКамонварӣ дар давраҳои хеле қадим ба вуҷуд омадааст ва тасвиру ишораҳои он дар китобҳои бостонӣ бисёр ба назар мерасанд. Дар Авесто, дар «Меҳряшт» гуфта шудааст, ки: «Дар гардунаи Меҳри фарохчарогоҳ ҳазор камони хушсохт ҳаст, басе аз онҳо ба зеҳи Гавасна оростааст. Тир аз ин камонҳо ба шитоби неруи хаёл партоб шавад ва ба шитоби неруи хаёл ба сӯйи сари девон парвоз гирад…».
Дар асотири Эрони бостон Ораши паҳлавон тирандози беҳамто буда, рамзи камонварӣ ба шумор мерафт. Вақте ки шоҳи эрониён Манучеҳр бо Афросиёби тӯронӣ қарори сулҳ ва тақсими марзҳоро мекунанд, Манучеҳр паҳлавон Орашро ба наздаш хонда, аз ӯ хоҳиш мекунад, ки ба сӯйи Турон тир андозад. Қарор ин буд, ки то ба он ҷое, ки тир рафта ба замин нишинад, марзи Эрон дониста шавад. Ораш барои собит кардани неруи худ, бо тамоми қувва камонро кашида, ба самти Турон тир меандозад. Ӯ баробари тир андохтан наъраи баланди шерона кашида, баданаш пора-пора мешавад ва пас аз партоби тир ба замин афтода ҳалок мегардад. Тир ба масофаи хеле дур парвоз карда, ба дарахти гирдаконе дар паҳлуи дарёи Фарохкарт менишинад ва марзи Эрону Турон ҳамон ҷо муқаррар мешавад.
Ҳарчанд ин тасвирҳо асотирӣ бошанд ҳам, далели қадимӣ будани ҳунари камонварӣ дар байни ақвоми ориёӣ ба шумор мераванд. Дар манобеи таърихӣ низ ишораи бисёр роҷеъ ба рушди камонварӣ дар байни эрониён зикр шудаанд. Муваррихи Юнони Қадим Ҳеродот навиштааст, ки халқҳои Осиёи Миёна ба фарзандони худ аз синни панҷсолагӣ аспсаворӣ ва камонвариро меомӯхтаанд.
Мардуми тоҷик камонвариро бо ду мақсад истифода мебурданд. Нахуст бо мақсади шикори парандагону ҷонварони кӯҳӣ ва дуюм ҳамчун ҳунари ҷангӣ барои дифои Ватан. Тирандозӣ ва нишонзанӣ, хусусан, барои мардуми кӯҳистон хеле зарур буд, зеро ҷавонони деҳот касби шикорро ҳамчун касби аҷдодӣ аз хурдсолӣ меомӯхтанд ва ба он дилбастагии бисёр доштанд.
Дар гузашта тарбияи варзишии кӯдаконро ба се марҳала тақсим намуда, машғулиятҳои ҳар як марҳаларо муайян мекарданд. Марҳалаи якум давраи кӯдакӣ буда, машғулиятҳои одӣ аз дусолагӣ то 5-7-солагӣ идома меёфт. Марҳалаи дуввум ё худ давраи наврасӣ аз 7 то 15-16-солагӣ, марҳалаи севвум — давраи ҷавонӣ — 16-20-солагӣ буда, машқу машғулиятҳо беш аз пеш душвортар мешуданд. Дар ин давраҳо наврасону ҷавонон аспсаворӣ, тирандозӣ, найзаандозӣ, чавгонбозӣ, гӯштингирӣ, шикор ва ғайраро меомӯхтанд. Ҷавонон бояд ба гармою сармо ва камхӯрокӣ тобовар мешуданд. Онҳо дар маросиму ҷашну сурҳои оммавӣ, дар мусобиқаҳои халқӣ иштирок карда, ҳунари худро намоиш медоданд. Дар байни мардум намудҳои гуногуни озмунҳои халқӣ оид ба навъҳои варзиш, аз ҷумла, К, сурат мегирифтанд. Чунончи, зарбузӣ як навъи тирандозӣ буда, паҳлавонон сари зону нишаста ба сӯйи нишона тир меандохтанд. Навъи дигари мусобиқаи камонварӣ сараспа ном дошт. Тирандозҳо дар болои асп нишаста, дар дави асп ба сӯйи нишона аз камон тир холӣ мекарданд. Дар водиии Хуф камонварҳо нишони ҳаракаткунандаро бо тир мезаданд. Онҳо ҷонваре (буз ё мурғ)-ро аз пояш ба ресмон баста, сар медоданд ва аспро давонида ба он тир партоб мекарданд.
Намудҳои камонварӣ дар байни тоҷикон
вироишДар байни тоҷикон ду намуди камонварӣ маъмул буд: камонварии пиёда ва камонварии савора. Шахсоне, ки ба камонварии пиёда машғул буданд, аз камони бузургтар истифода бурда, ҳангоми тирандозӣ зонуи худро ба замин такя дода, тирро ба нишон мерасониданд. Тири камонварони пиёда дарозтар буд. Камонварони моҳир аз масофаи 200 қадам ба ҳадафе, ки баробари чашми гов буд, бехато тирро мерасониданд. Камони саворагон хурдтар ва сабуктар буд. Онҳо камондони махсус доштанд, ки онро дар зини асп овехта, дар он тиру камонро нигоҳ медоштанд. Камонварии савора нисбат ба камонварии пиёда мураккаб буда, нозукиҳои худро дошт. Тарзи ташкил ва баргузории мусобиқаи камонварони савора чунин буд: Дар майдони бараш 40-50 м ва дарозиаш 80-100 м як сутуни баландиаш 5-6-метриро рост ба замин устувор карда, дар нӯги он нишон мегузоштанд. Мувофиқи қуръа ё таъйиноти довар яке аз камонварон аспро аз ҷойи муқарраршуда давонида омада, ба нишон тир меандохт. Сипас савораҳои дигар аз паси ӯ омада, бо навбат ба ҳадаф тир мезаданд. Натиҷаи мусобиқа аз рӯйи тирҳои ба нишон расида муайян карда мешуданд.
Камони кӯдакону наврасон ду зеҳ дошта, дар байни онҳо як порча чарми мулоим ё латтаи бадоштро медӯхтанд. Бачагон ба ҷойи тир сангчаҳоро ба даруни чарм гузошта, ба сӯйи нишон мепарониданд. Камони бачагонро «камонғӯлак» ё «ғӯлак» низ меномиданд.
Камонварон ва шикорчиён бовару эътиқодҳои худро доштанд. Дар гузашта онҳо рисолаи касбии худро дошта, Паҳлавон Аҳмади Замчиро пири касби худ мешуморидаанд. Дар асрҳои охир навъи механикии камон — туфанг ихтироъ шуда, мавқеи камони зеҳдорро як андоза танг намуд. Дар бисёр навъҳои мусобиқаҳо ва шикори ҷонварон ҳоло ба ҷойи камон туфанг истифода мешавад.
Эзоҳ
вироиш- ↑ Феҳристи миллии фаҳанги ғайримоддӣ /Natioal list of intangible cultural hertage/ Пажӯшиҳгоҳи илмӣ-тадқиқотии фарҳанг ва иттилооти Вазорати фарҳанги ҶТ — Душанбе: «Аржанг» 2016, — С. 182
Адабиёт
вироиш- Сафаров Ш. Бозиҳои миллӣ ҳамчун тамаддуни халқи тоҷикамонварӣ Д., 2011;
- Суярқулов Т., Турсунов Н. Спорти халқи тоҷикамонварӣ Д., 1963;
- Турсунов Н. Бозиҳои миллии тоҷикӣ. Д., 1983.
Сарчашма
вироиш- Камонварӣ / Д. Раҳимов // А — М. — Д. : СИЭМТ, 2015. — (Донишномаи фарҳанги мардуми тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2017, ҷ. 1). — ISBN 978-99947-33-79-8.