Саъидуддини Фарғонӣ

Саидуддин Муҳаммад ибни Аҳмад ибни Муҳаммад (форсӣ: سعیدالدین فرقانی‎; 1231 — 1300) — муҳақиқи улуми исломшиносӣ, шоири форс-тоҷик

Саъидуддини Фарғонӣ
Таърихи таваллуд	1231
Таърихи даргузашт	1300

Зиндагинома

Номи пурраи шореҳ Саидуддин Муҳаммад ибни Аҳмад ибни Муҳаммад буда, бо номи Саидуддини Фарғонӣ маъруф аст. Баъзе муҳаққиқон ба монанди Артур Ҷон Арберрӣ, Иброҳим Ёсин, Содиқ Хуршо аз ӯ бо номи Саъдуддини Фарғонӣ ном бурдаанд, аммо аксари дигари муҳаққиқон чун Абдурраҳмони Ҷомӣ, Ҳоҷӣ Халифа, Карл Броккелман, Алаб Ҷозеф Скотлен, Ҳаммодӣ Зувайб, Муҳаммад Мустафо Ҳилмӣ, Сайид Ҷалолуддин Оштиёнӣ ва дигарон ӯро бо исми Саидуддини Фарғонӣ зикр намудаанд. Осим Иброҳим ад-Дарқовӣ дар муқаддимаи «Мунтаҳа ал-мадорик» ба ҳарду шакли номи Фарғонӣ ишорат намудааст. Аммо шояд аз рӯи иштибоҳ бошад, ки Сайид Ҷалолуддин Оштиёнӣ гуфтааст, ки Мавлоно Ҷомӣ аз Фарғонӣ бо номи Саъдуддин ном бурдааст, дар ҳоле, ки дар асоси нусхаи хаттии «Нафаҳот ал-унс»-и Ҷомӣ дар ганҷинаи дастхатҳои Маркази мероси хаттии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти рақами 5478 номи ориф Саидуддини ал-Фарғонӣ оварда шудааст.

Дар мавриди васфу лақабҳои шореҳ метавон чунин ибрози андеша намуд, ки баъзе шайхони аҳли тасаввуф ӯро ба сифати «Шайхи мо» ва «Сайиди мо» васф намудаанд, бинобар қавли Ҳаммодӣ Зувайб муаллифи мақолаи «Манзалату Садруддин ал-Қуниявӣ ва асаруҳу фи-л-фикр ал-исломӣ» (Манзалати Садруддин ал-Қуниявӣ ва таъсири он ба афкори исломӣ): «Садруддин Қуниявӣ аз ӯ бо унвонҳои „Сайиди мо“, „Шайхи комил“ ва „Муҳақиқ“ ном бурдааст».

Аз таърихи вилодат ва айёми наврасии Фарғонӣ ҳеч яке аз сарчашмаҳо иттилоъ надодааст. Танҳо ҳамин қадараш маълум аст, ки ӯ дар қарни XIII зиставу эҷод намуда, аз муосирони Мавлоно Ҷалолуддини Румӣ ва Фахруддини Ироқӣ маҳсуб ёфта, ҳамчунин бо онҳо мулоқот доштааст. Абдурраҳмони Бадавӣ дар асари хеш «ал-Инсон ал-комил фӣ ал-ислом» оварда, ки «Фахруддин Ироқӣ дар маҷлисҳои Садруддин Қуниявӣ ҳозир мешуд». Вобаста ба ин матлаб Бадруддин Мақсудов дар китоби худ «Ҷустуҷӯ дар аҳвол ва осори Ироқӣ» аз ҳаққи устодӣ доштани Қуниявӣ бар Ҷалолудини Румӣ, Фахруддини Ироқӣ, Саидуддини Фарғонӣ ва дигарон тазаккур додааст. Агар чунин бошад, дигар шакке дар мулоқоти Фарғонӣ бо Ироқӣ намемонад. Ҳоҷӣ Халифа дар бораи мулоқоти Фарғонӣ бо Ҷалолуддини Румӣ чунин ҳадс мезанад:

«Ҳикоя кардаанд, ки Фарғонӣ нахуст онро ба Ҷалолуддини Румии Мавлавӣ хонда, сипас ба форсӣ ва арабӣ шарҳ дода, номи онро „Мунтаҳа ал-мадорик“ номид»

. Гузашта аз ин, Осим Иброҳим ад-Дарқовӣ дар муқаддимаи «Мунтаҳо ал-мадорик» Ҷалолуддини Румиро аз устодони Фарғонӣ хондааст. Ӯ миёни солҳои 1300—1301 чашм аз олам пӯшидааст. Осим Иброҳим ад-Дарқовӣ вафоти орифро соли 1292 ишорат намуда, қайд мекунад, ки ин қавли ақаллияти уламост.

Эҷодиёт

Дар радифи орифону сӯфиёни бузург қарор гирифтани Фарғонӣ шаҳодат аз он медиҳад, ки ӯ низ аз ҷумлаи фозилону урафои замони худ ба шумор мерафт. Мавлоно Ҷомӣ дар «Нафаҳот» ӯро чунин тавсиф намудааст:

«Шайх Саидуддин ал-Фарғонӣ, — раҳимаҳуллоҳ- вай аз камоли арбоби орифону акобири асҳоби завқу виҷдон будааст»

.

Ӯ ирфону тасаввуфро назди шайхони бузурги суфия омӯхтааст. Тасаввуфи ӯ аз тариқи Наҷибуддин ибни Барғаши Шерозӣ (ваф.1280) ба Шаҳобуддини Суҳравардӣ (1155—1191) мерасад. Мавлоно Ҷомӣ низ дар «Нафаҳот» ба ин силсилаи устодону шайхони Фарғонӣ ишорат намудааст. Фарғонӣ ҳамчунин назди яке аз суфимашрабони машҳури қарни XIII Садруддини Қуниявӣ муридӣ кардааст. Мулоқоти онҳо дар сарзамини Миср сурат гирифтааст. Пас аз ин мулоқот риштаи дӯстиву устодӣ ва муридии Фарғонӣ бо Қуниявӣ мустаҳкам гардида, бо ҳам муносибати хеле наздик барқарор намуданд. Сипас Фарғонӣ аз устоди хеш шарҳҳои ирфонии қасоиди суфияи бузург, ба монанди Ибн ал-Арабӣ ва Ибн ал-Фориз, ба хусус қасидаи «Назм ад-дурар»-и Ибн ал-Форизро омӯхта, мазомини онро дар ҷавҳари хеш ҳазм намуд. Шавқу лаззати фаҳму дарки қасоиди Ибн ал-Фориз Фарғониро бар он водор сохт, ки шарҳе ба форсӣ бар «Тоия»-и ӯ таълиф намуда, муқаддимаи нофеъ ҷиҳати фаҳми асли қасида нигошта, онро бар назари устоди хеш Қуниявӣ пешкаш намуд. Устод бар он муқаддима навишт ва Фарғонӣ онро аз рӯи таяммуну табаррук бар садри шарҳи хеш қарор дод. Сипас Қуниявӣ бар муриди хеш дастур дод, то шарҳи форсияшро ба забони арабӣ низ шарҳ диҳад, то ҳамаи донишмандони сарзаминҳои исломӣ аз он баҳраманд гарданд. Фарғонӣ шарҳи форсии хешро «Машориқ ад-дарорӣ» ва шарҳи арабияшро «Мунтаҳа ал-мадорик» номгузорӣ намуда, муқаддимаҳои некӯе бар онҳо навишт, ки дар олами ирфон назире надоранд, ба хусус муқаддимаи шарҳи арабӣ, ки шомили олитарин мабоҳиси ирфонӣ мебошад.

Осор

Аз осори Фарғонӣ танҳо ду асари ӯ ки дар шакли нусхаҳои хаттӣ дар китобхонаҳои гуногун мавҷуд буда, ҳамчунин борҳо ба табъ расидаанд, шарҳҳои қасидаи «Тоия»-и Ибн ал-Фориз мебошанд:

• «Машориқ ад-дарорӣ» (шарҳи форсии қасида);
• «Мунтаҳа ал-мадорик» (шарҳи арабии қасида).

Дигар аз асарҳоу ӯ иборатанд аз:

• «Минҳоҷ ал-ибод ило ал-маод фи ал-мазоҳиб ал-арбаа»;
• «Мадориҷ ал-иътиқод»;
• «Шарҳ фусус ал-ҳикам»;

Ба ҷуз ду шарҳи қасидаи Ибн ал-Фориз дигар асарҳои ӯ, мутаассифона, дастраси мо нагардиданд ва шояд дар оянда имконоте падид ояд, ки нусхаҳои хаттии онҳо пайдо шуда, дар шакли чопӣ пешкаши хонандагону алоқамандони осори Фарғонӣ гарданд.

Пайвандҳо

• САИДУДДИНИ ФАРҒОНӢ — ОРИФИ КАМОШНОИ ТОҶИК Бойгонӣ шудааст 9 май 2021  сол.