Ҷаҳонишудан

Ҷаҳонишудан (форсӣ: جهانی‌شدن‎), глобализатсия (лот. лот. globus — замин, фр. global — умумӣ) — фароянди куниши мутақобил ва якпорчагии мардум, ширкатҳо ва давлатҳо дар саросари ҷаҳон аст.

Таърих

Пайдоиши мафҳуми ҷаҳонишуданро бо номи иқтисоддони амрикоӣ Т. Левитт (1925—2006) алоқаманд менамоянд. Ӯ мафҳуми мазкурро барои ифодаи ба ҳам омадани бозори маҳсулоти алоҳида, ки ширкатҳои бузург истеҳсол менамуданд, истифода мебурд. Фаҳмиши илмии ҷаҳонишуданро ҷомеашиноси амрикоӣ Р. Робертсон (таваллуд 1938) пешниҳод намуд. Муҳақкиқи ҷопонӣ К. Омае (таваллуд 1943) онро дар асари «Олами сарҳаддот» муфассал тавсиф намудааст.

Дар ҷаҳони муосир масъалаи ҷаҳонишудан мақоми махсус пайдо намудааст. Бештар ҷаҳонишудан се ҷиҳати муносибатҳоро барҷаста нишон медиҳад:

1. омехта гаштани сиёсати кабир бо сиёсати соҳавӣ;
2. дар ҳолати омехташавӣ амалӣ гаштани сиёсати хориҷию дохилии давлатҳо;
3. тадриҷан аҳаммияти худро гум кардани фаъолият ва қарордодҳои субъектҳои дохилии сиёсат, бартарӣ пайдо намудани мақом ва нақши ҷомеаи ҷаҳонӣ, ташкилотҳои бонуфузи байналмилалӣ, ширкатҳои байналмилалӣ ва ғ.

Давлати миллӣ, ки дар муайян намудани сиёсати дохилию хориҷии хеш мустақил буду тамоми фаъолияти худро барои манфиатҳои миллӣ ва таъмини амнияти давлатӣ равона месохт, дар замони инкишофи равандҳои ҷаҳонишудан мақоми дигар пайдо менамояд.

То солҳои 70 асри 20 давлатҳои миллӣ дар муқаррар ва амалӣ намудани ҳам сиёсати дохилӣ ва ҳам сиёсати хориҷӣ ихтиёри комил доштанд. Онҳо масъалаҳои асосии рушди кишварро мустақилона ҳал мекарданд. Давлати миллӣ, ки субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмилалӣ мебошад, барои ҳимояи манфиатҳои миллӣ ва таъмини амнияти давлатӣ бо давлатҳои дигар дар робитаи мутақобила қарор мегирифт. Дар замони муосир муносибатҳо ба куллӣ тағйир ёфтаанд. Ҷаҳон ҳамчун воҳиди ягона ташаккул меёбад. Дар назди ҷомеа масъалаҳое пайдо мешаванд, ки ҳукуматҳои давлатҳои алоҳида имкон ва қудрати қабули қарори саривақтӣ ва лозимиро надоранд. Дастгоҳи идоракунию бюрократии давлатҳои алоҳида аз нотавонии хеш гувоҳӣ дода, имконоти ҳалли беҳтари масъалаҳоро дарёфт карда наметавонанд. Заифии онҳо, алалхусус, ҳангоми ҳолатҳои буҳронӣ ва фавқулодаи рушди ҷомеа, ки қабулу воқеигардонии қарорҳои қатъӣ ва фавриро талаб доранд, намудор мегардад.

Нақши барҷастаро амалҳо ва қарорҳое мебозанд, ки берун аз ҳудудҳои давлати миллӣ дар ҳукуматҳои дигар ё аз ҷониби ташкилотҳои байналмилалӣ қабул гардидаанд. Махсусан, дар ҳолати инкишофи худтаъминкунӣ (автаркӣ)-и давлатҳо самаранокии фаъолияти ҳаётӣ чандон намоён намегардад. Дар шароити имрӯза аз бисёр ҷиҳатҳо фаъолияти ҳаётии одамон, заминаҳои зарурии пешрафти иқтисодии кишварҳои алоҳида ва умуман, ҷомеаи ҷаҳонӣ аз рушди иқтисодиёти бозаргонӣ ва кушодагию озодии иқтисодиёт бармеояд. Давлатҳо фақат метавонанд иқтисодиёти ватаниро бо иқтисодиёти глобалӣ наздик намуда, бо ҷараёни танзимнашавандаи иқтисодиёти глобалӣ ҳамоҳанг созанд. Аз ин хотир, аҳволи одамон ва сатҳи некуаҳволии онҳо ба фаъолияти ҳукуматҳои миллӣ чандон вобаста набуда, дар бисёр мавридҳо аз қабули қарорҳое бармеоянд, ки дар созмонҳои умумисайёравию минтақавӣ ба тасвиб расидаанд.

Раванди ҷаҳонишудан имконоти аз ҳам ҷудо намудани сиёсати дохилӣ ва хориҷиро хеле маҳдуд менамояд. Ташкилот, иттиҳодияҳо ва ширкатҳои гуногун дар як вақт кӯшиш менамоянд, ки ҳам ба саволҳои сиёсати дохилӣ ва ҳам ба масъалаҳои низоми муносибатҳои байналмилалӣ ҷавоб ҷӯянд. Дар мамлакатҳои зиёде дар назди ниҳоду сохторҳои сиёсӣ намояндагии манфиатҳои иқтисодию молиявии кишварҳои хориҷӣ ташаккул ёфтаанд, ки тавассути фаъолияти лоббистӣ кӯшиши ҳалли масъалаҳоро менамоянд. Чунин ҳолат бори дигар аз ҳам ҷудо набудани навъҳои асосии сиёсати кабирро нишон медиҳад. Ҳолати бавуҷудомадаи мақоми давлатҳои миллӣ дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ аз он шаҳодат медиҳад, ки нақши давлат ҳамчун унсури асосии сиёсати ҷаҳонӣ то андозае маҳдуд гардидааст.

Се гурӯҳи муносибатҳо бартарӣ пайдо намудаанд ва тадриҷан инкишоф ёфта, нақши пешбарро ба худ мегиранд:

• а) муносибатҳои мутақобилаи давлатҳо;
• б) муносибатҳои мутақобилаи давлатҳо ва ширкатҳову созмонҳои байналмилалӣ;
• в) муносибатҳо ва робитаҳои мутақобилаи байни ширкатҳо.

Дар раванди ҷаҳонишудан мақом ва нақши воситаҳои коммуникатсионӣ тадриҷан меафзояд. Суръати тағйироти технологӣ, махсусан дар соҳаи иттилоот ва телекоммуникатсия, ба раванди ҷаҳонишудан таъсири фаъол мерасонад. Иттилооти зиёду зарурӣ оид ба рушди иқтисодии олам истиқлоли иқтисоди миллиро зери шубҳа мегузорад. Технологияи иттилоотӣ ба васеъшавии соҳаи иттилоотии индустриявӣ, ба шакли конгломератҳои гуногунмиллӣ оварда мерасонад, ки назорати ҳукуматҳои миллӣ аз болои фаъолияти онҳо номумкин мегардад.

Дар зери таъсири истифодаи васеи технологияи коммуникатсионӣ фазои ягонаи глобалӣ, ҳолати ягонаи макониву замонии умумисайёравӣ ташаккул меёбад. Ин имкон медиҳад, ки маҳдудиятҳо ва зиддиятҳои гузаришӣ дар иттилоот аз байн бардошта шаванд, заминаҳои ташаккули тамаддуни ягона ва шаклҳои ҳамкории халқҳову кишварҳо дар ҳалли масъалаҳои мухталифу мураккаби ҳаёти ҷомеа, имкони таъсири мутақобили халқҳо ва давлатҳо дар ҳалли масъалаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва экологӣ фароҳам меояд. Инкишофи муносибатҳои мутақобила, ташаккули манфиатҳои умумиминтақавӣ ва умумисайёравӣ водор месозад, ки муносибатҳои байналмилалӣ бештар хосияти феълӣ дошта бошанд, гузориш ва рушди масъалаҳо бештар шаффоф гарданд.

Глобалистҳо ташаккули низоми нави ҷаҳониро аз ду марҳалаи асосӣ иборат медонанд: интегратсияи минтақавии давлатҳо ва интегратсияи умумисайёравӣ. Ҳангоми интегратсияи минтақавӣ мамлакатҳои мутамаддини олам (150 давлат) ба 12-15 федератсияи минтақавӣ ҷудо шуда, воҳидҳои асосие мегарданд, ки дар заминаи онҳо марҳалаи дигар оғоз меёбад. Интегратсияи умумисайёравӣ ё ташаккули системаи глобалӣ равандҳои мухталифро фаро мегирад: ислоҳоти саросарии СММ; ташаккули муассисаҳои ғайримиллӣ ва минтақавӣ; ба хазинаи умумиҷаҳонӣ табдил ёфтани Бонки асъори хориҷӣ; ташаккули мақомоти умумисайёравӣ, ки захираҳои уқёнуси ҷаҳонӣ, қаъри баҳр, фазои ҳавоӣ ва кайҳонро ихтиёрдорӣ менамояд ва ғ. Идораи ҳамаи корҳоро ҳукумати ҷаҳонӣ ба амал мебарорад. Аммо ҳукуматҳои миллӣ низ барои ҳалли масъалаҳои ҷузъии инкишоф боқӣ мемонанд. Ба ҳайси давлат ё ҳукумати ҷаҳонӣ федератсияи ҷаҳонӣ амал менамояд, ки чунин хусусиятҳо дорад: системаи ягонаи амният; асъори умумии захиравӣ, стратегияи ягонаи сиёсии инкишоф; қонунҳои умумӣ, ки муҳити зистро ҳимоя менамоянд; идораи умумии захираҳои умумиҷаҳонӣ.

Ба ҳайси намунаи федератсияи ҷаҳонӣ дар марҳалаи аввал интегратсияи аврупоӣ хидмат менамояд. Ин шакли минтақагароӣ бояд ба усули баробарӣ ва истиснои ҳегемонизм асос ёбад. Дар федератсияи умумиҷаҳонӣ мақоми хоссаро вобаста ба аҳаммият ва мазмун гурӯҳҳои динӣ ва фарҳангӣ ишғол менамоянд. Онҳо дар ворид намудани кишварҳои «ҷаҳони сеюм» ба ҷомеаи ҷаҳонӣ нақши муассир мебозанд.

Адабиёт

• Бестужев-Лада, И. В. Альтернативная цивилизация. М., 1998;
• Бек У. Что такое глобализация? М., 2001;
• Уткин А. И. Глобализация: процесс и осмысление. М., 2001;
• Азроянц Э. А. Глобализация: катастрофа или путь к развитию? Современные тенденции мирового развития и политические амбиции. М., 2002;
• Тураев В. А. Глобальные вызовы человечеству. М., 2002;
• Делягин М. Г. Мировой кризис: Общая теория глобализации. М., 2003;
• Фишер Г. Глобализация мирохозяйственных связей. М., 2003;
• Бауман 3. Глобализация. Последствия для человечества и общества. М., 2004;
• Бжезинский 3. Выбор. Глобальное господство или глобальное лидерство. М., 2004;
• Робертсон Р. Дискурсы о глобализации: предварительные размышления. Ч. 1. М., 2004;
• Мазур И. И. Глобалистика: международный междисциплинарный энциклопедический словарь. М., СПб., 2006;
• Friedman Th. Understanding Globalization. The Lexus and the Olive Tree. N.Y., 2000;
• Stiglitz J.E. Globalization and Its Discontents. L., 2002;
• Baily M., Gerbach H. Efficiency in manufacturing for global competition. Brookings Papers on Economic Activity. Microeconomics issue. Wash. (D.C.), 2005.

Сарчашма

• Глобализатсия / Г. Зокиров // Вичлас — Гӯянда. — Д. : СИЭМТ, 2015. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.