Акс (санъати бадеъӣ)
Акс (ар. عکس — чаппа, мухолиф, зид, вожгуна, баръакс) — дар илми бадеъ номи яке аз санъатҳои лафзист.
Хусусиятҳо
вироишЯке аз хусусиятҳои акс дар он зоҳир мегардад, ки калимаҳои ду мисраи шеър чаппа ё баръакс гузошта шавад, мазмун тағйир намеёбад:
Равзаи ризвони ман — хоки сари кӯи дӯст,
Хоки сари кӯи дӯст — равзаи ризвони ман.Ҳофиз
Намудҳои акс
вироишАкс ду навъ аст:
- Акси мураттаб (ботартиб), агар шоир калимаҳои байтро аз рӯи тартиби муайян ё нисфи калимаҳои мисраъро чаппа гузорад, мисраи пурра ба вуҷуд меояд, яъне Акс дар дохили як мисраъ ба вуҷуд меояд:
- Бӯса надиҳад моро, моро надиҳад бӯса,
- Ғамгин дили мо дорад, дорад дили мо ғамгин.
- (Унсурӣ)
Инчунин, шоир рукнҳои мисраи аввали байтро иваз карда, аз онҳо мисраи дуюм месозад:
- Шаби танҳоӣ дили ман хун шуд,
- Дили ман хун шуд шаби танҳоӣ.
- (Айнӣ)
- Акси мушавваш (ошуфта, парешон) чунон аст, ки баъзе калимаҳои мисраъро баръакс гузоред, ё даст нарасонед, мазмун тағйир намеёбад:
- Он кас, ки туро харид, ё Раб, чӣ фурӯхт?
- В-он кас ки туро фурӯхт, ё Раб, чӣ харид?
Баъзе муҳаққиқони каломи манзум санъати аксро тард (дур кардан, рондан) низ гуфтаанд, чунонки шоир мисраеро мутаррад (танҳо) ::овараду мисраи дуюмро акси он қарор диҳад:
- Мадади Ҳаёт бодо, қадаҳе, ки нӯш кардӣ,
- Қадаҳе, ки нӯш кардӣ, мадади Ҳаёт бодо.
Яке аз намунаҳои беҳтарини санъати Акс ғазали Ҳофиз аст, ки бо байти
- Дилбари ҷонони ман бурд дилу ҷони ман,
- Бурд дилу ҷони ман дилбари ҷонони ман
оғоз ёфтааст.
Эзоҳ
вироишАдабиёт
вироиш- Тоиров У. ва диг., Каломи манзум, Д., 2005.
Сарчашма
вироиш- А — Асос. — Д. : СИЭМТ, 2011. — 608 с. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир А. Қурбонов ; 2011—2023, ҷ. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.