Хусрави Анӯшервон: Тафовут байни таҳрирҳо

Анӯшервон, симои (образи) шоҳи ормонӣ, одилу раиятпарвар дар адабиёти паҳлавӣ, адабиёти асрҳои миёнаи форс-тоҷик (адабиёти классикии форс-тоҷик), таърихҳои исломӣ (ба забони арабӣ ва форсии тоҷикӣ таълифшуда) ва ғайра Манбаи пайдоиши ин симо ва инъикоси он дар осори бадеӣ шахси таърихӣ — подшоҳи 21-уми сулолаи Сосониён Хусрави I Анӯшервон (ҳукмронӣ 531—579) аст. Зардуштияи рошидӣ (дини давлатӣ дар замони Сосониён), осори диние, ки ба забони форсии миёна (паҳлавӣ) иншо шудаанд, қадру манзалати Анӯшервонро баланд бардоштанд. Ҳамин анъана дар давраҳои баъдина вобаста ба шароити нави иҷтимою сиёсӣ идома ёфта, ба рангу мазмунҳои дигар зуҳур кардааст. Баъд аз тарҷумаи осори паҳлавӣ ба забони арабӣ Анӯшервон чун шахси таърихӣ ва шоҳи ормонӣ ба асарҳои таърихнависони исломӣ дохил гардид. Дар шакли нисбатан комил симои Анӯшервон дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ тасвир ёфтааст ва, бешубҳа, сарчашмаи асосии густариши он дар адаби форсии тоҷикӣ ҳамин асар ба шумор меравад. Мувофиқи ривоятҳову достонҳои дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ омада, Анӯшервон ба ҷойи падараш нишаста раиятпарвариро пеш гирифт. Дар маросими ба тахт нишастан сардорону ҳокимони кишварашро панд дода, онҳоро ба роҳи адолат ҳидоят намуд. Вай ислоҳоти зиёде дар сиёсати боҷу хироҷ, корҳои сипоҳдорӣ, беҳсозии зиндагиву кори сипоҳиён ва ғайра ба сомон расонд. Фирдавсӣ аз кишваркушоиҳои Анӯшервон, набардҳои ӯ бо румиён, ҷангҳояш бо ҳайтолиён ва Хоқони Чин қисса менамояд. Дар аҳди Анӯшервон шоҳмот (шатранҷ) аз Ҳинд ба Эрон оварда шуд ва сирри ин бозиро Бузургмеҳр — вазири Анӯшервон ошкор сохт. Ба дарбори Анӯшервон роҳ ёфтани Бузургмеҳр худ як достонест вобаста ба кору фаъолияти А. Шогирдписаре аз Марв, донандаи Авестову Занд — Бузургмеҳр ба дарбор омада таъбири хоби Анӯшервонро мегӯяд ва ба хидмати дарбор пазируфта шуда, ба мансаби вазирӣ мерасад. Дар «Шоҳнома» инчунин аз қасди ҷони Анӯшервон кардани писараш Нӯшзод сухан рафтааст. Ривоятҳои Фирдавсӣ, ҳикоятҳои осори таърихӣ ва нақлу достонҳои халқӣ боиси боз ҳам васеътар роҳ ёфтани қиссаи Анӯшервон ба адабиёти форс-тоҷик гардид. Масалан, дар «Махзану-л-асрор»-и Низомии Ганҷавӣ барои ифодаи ақидаҳои адолату додхоҳӣ дар бораи Анӯшервон якчанд ҳикоят оварда шудаанд. Ин равия дар чанде аз достонҳои манзуму мансури намояндагони адабиёти классикии форс-тоҷик идома ёфтааст. Дар асарҳои пандуахлоқӣ низ қиссаи Анӯшервон дарҷ гардидааст. Масалан, муаллифи «Қобуснома» Унсурулмаолии Кайковус, ки шаҷараи авлоди худро аз Анӯшервон медонист, дар боби 8-уми асараш пандҳои Анӯшервони Одилро меорад, ки гӯё онҳо дар дахмаи ӯ ба забони паҳлавӣ сабт гардида буданд. Қиссаи Анӯшервон ба эҷодиёти даҳонакии халқи тоҷик ва халқҳои дигари Шарқ роҳ ёфтааст. Дар бораи Анӯшервон афсонаҳо, нақлу ривоятҳо, ҳикоятҳои хурди пандуахлоқӣ, латифаҳо ва ғайра офарида шудаанд. Дар адабиёти форс-тоҷик Анӯшервон намунаи додгарӣ, раиятпарварӣ мебошад.▼