Донишнома: Тафовут байни таҳрирҳо

'''Донишнома''' ({{lang-fa|دانشنامه}}), '''Энсиклопе́дия''' (аз {{lang-grc|ἐγκύκλιος παιδεία}} — «омӯзиши фарогир» аз {{lang-grc2|κύκλος}} — доира + {{lang-grc2|παιδεία}} — омӯзиш, пайдейя) — [[нашрия]]и илмӣ ё илмию оммавӣ, ки аз тамоми соҳаҳои [[илм]] (ЭнсиклопедияиДонишномаи умумӣ) ё соҳаи ҷудогонаи он (ЭнсиклопедияиДонишномаи соҳавӣ) [[дониш]] медиҳад.

ЭнсиклопедияиДонишномаи алифбоӣ, мураттаб ва вобаста ба адади ҷилдҳо калон (даҳҳе ҷилд), хурд (10–12 ҷилд), мухтасар (4–6 ҷилд) ва 1–3-ҷилда (луғати энсиклопедӣ) мешавад. Ҳар энсиклопедиядонишнома плану мақолаҳои муайян ва луғатнома дорад. Мақолаҳои энсиклопедияидонишномаи тахлисӣ, маълумотдиҳанда, тафсирӣ ва ҳавола мешаванд. Дар энсиклопедиядонишнома харита, нақша, тарҳ, тасвир, нусхаи лавҳаю сурат, нақши тангаю муҳру байрақ ва ғайра низ мавҷуд аст. ЭнсиклопедияҳоиДонишномаҳои бисёрҷилда аксар феҳристи ёридиҳанда дорад. Дар миёнаҳо асри 20 анъанаи тартиб додани энсиклопедияидонишномаи универсалӣ ба миён омад. Эгсиклопедияро барои оммаи васеи хонандагон пешбинӣ мекунанд.

Чун китобҳои энсиклопедиявӣдонишномавӣ тамоми соҳаҳо ва ҷузвитарин ҷанбаҳои зиндагиро дар бар мегиранд, мавриди ниёзи ҳамешагии мардум буда, ба ҳар муносибату зарурат аз онҳо истифода бурда мешавад. Ҳамчунин барои огоҳии комил доштан аз таърихи воқеии гузаштаи миллат, хабардор будан аз сарнавишти пуршебу фарози халқи хеш, ошноии бештар пайдо кардан бо мероси бойи фарҳангӣ ва расму ойини пешгузаштагон, воқиф гардидан аз кору пайкор ва зиндагиномаи фарзонафарзандҳои миллати худ энсиклопедияҳоидонишномаҳои бисёрҷилда навишта мешаванд. Дар давлатҳои мутамаддини дунявии мустақилиродату комилиқтисод энсиклопедияҳоидонишномаҳои миллӣ-универсалӣ дар баробари Парчам, Нишон ва Суруди Миллӣ аломати истиқлол, ғановати маънавӣ, иқтидор ва истиқрори мамлакат мебошанд.

[[Акс:Yongle Dadian Encyclopedia 1403.jpg|thumb|ЭнсиклопедияиДонишномаи чинии [[Юнле Дадян]] ([[1403]])]]

[[Акс:1-ed-GSE.JPG|thumb|Нашри аввали [[Энсиклопедияи Калони Советӣ|донишномаи Калони Советӣ]]|left]]

=== ЭнсиклопедияДонишнома дар замони шӯравӣ ===

Солҳои аввали Ҳокимияти Советӣ В. И, Ленин дар бораи зарурати ташкили луғату энциклопедияҳои советӣ масъала гузошт. ЭнсиклопедияҳоиДонишномаҳои соҳавии зерин «Сельскохозяйственная энциклопедия» (ҷилдҳои 1–7, 1925–28), «Торговая энциклопедия» (ҷилдҳои 1–5, 1924–25), «Педагогическая энциклопедия» (ҷилдҳои 1–3, 1927–29) ва ғайра. Баробари нашри ''ЭнсиклопедияиДонишномаи Калони Советӣ'' («Большая Советская Энциклопедия») марҳилаи нави инкишофи кори энциклопедӣ оғоз ёфт. 3 маротиба Энциклопедияи хурди советӣ нашр шуд. Дар соҳаи техника, тиб, адабиёт ва ғайра нашрҳои бисёрҷилдаи энсиклопедиядонишнома ҳастанд. Дар охири солҳои 50 ва ибтидои 60 нашриёти «Советская энциклопедия» оид ба 20 соҳа энсиклопедиядонишнома чоп мекардагӣ шуд. Охири солҳои 50 дар республикаҳои иттифоқӣ ба забонҳои миллӣ оид ба тайёр ва нашр кардан энсиклопедияҳодонишномаҳо кор оғоз ёфт.

[[Акс:Brockhaus Lexikon.jpg|thumb|Энсиклопедияи[[Донишномаи Брокҳауз ва Ефрон]]]]

=== ЭнсиклопедияҳоиДонишномаҳои мамолики Аврупо в Амрико ===

Дар мамлакатҳоикишварҳои капиталистӣаврупоӣб яке аз кӯҳантарин энсиклопедияҳодонишномаҳо, ки то ҳол нашр мешавад, «Энсиклопедияи[[Донишномаи БританияБритоннико]]» аст, соли 19752010 нашри 15-уми он дар 3032 ҷилдҷилдро анҷомдар ёфтбар мегирад<ref>{{Cite web|url=https://mediadecoder.blogs.nytimes.com/2012/03/13/after-244-years-encyclopaedia-britannica-stops-the-presses/|title=After 244 Years, Encyclopaedia Britannica Stops the Presses|author=Julie Bosman|website=Media Decoder Blog|date=2012-03-13|lang=en-US|accessdate=2020-02-17}}</ref>.

ЭнсиклопедияҳоиДонишномаҳои машҳури ҳозираи Ғарб «ЭнсиклопедияиДонишномаи мусаввари аврупоию амрикоии универсалӣ», «ЭнсиклопедияиДонишномаи итолиёии илм, адабиёт ва санъат», «ЭнсиклопедияиДонишномаи Брокҳауз», нашрияҳои сершумори фирмаи Ларуси Фаронса, «ЭнсиклопедияиДонишномаи Амрико», «Эспос», «Итальяна», «БританикаБритонико», «Макропедия» , «Американа» «Большая Советская Энциклопедия» аз нахустэнсиклопедияҳоинахустдонишномаҳои мукаммали дунёянд, ки дигар энсиклопедияҳоидонишномаҳои хурду бузурги давлату халқият ва маҳалҳои алоҳида ба асоси таҷрибаи ин энсиклопедияҳодонишномаҳо тадвину сохта шудаанд.

== Асарҳои энсиклопедиидонишномаии тоҷику форс ==

Равияи ҷамъ кардани маълумот аз илмҳои гуногуни замони худ ба сурати як асари махсус аз қадим боз вуҷуд дошт, ки ''Авесто'' намунаи он аст. Ба риштаи таҳрир кашида шудани асарҳои энсиклопедӣ барои мардуми тоҷику форс падидаи нав нест ва асарҳои энсиклопедие чун [[Бундаҳишн (Китоб)|«Бундаҳишн»]], [[Динкард (Китоб)|«Динкард»]], «[[Ал-Қонун]]», «Донишномаи Улоӣ», «Матлаъ-ул-улум» ва «Маҷмаъ-ул-фунун», «[[Таърихи Табарӣ]]», «Сивон-ул-ҳикмат», «Ал-Феҳрист», «Аҷоиб-ул-булдон», «Сурат-ул-арз» ва тазкираву баёзҳои сершумор намунаҳои китобҳои энсиклопедии қадиманд. Мафҳуми энсиклопедиядонишнома ҳамчун маҷмӯаи донишҳо, маълумоту иттилоот дар дунёи қадим пайдо шуда бошад ҳам, асосан дар давраи дуюми тамаддун – аз оғози асрҳои миёнаву давраи Эҳё таълифи энсиклопедияидонишномаи дақиқ бо мақолаҳои мураттаби алифбоӣ оғоз гардид ва аз ин дам аҳли илму маърифат ва фарҳанг ба ин махзани бебаҳои илму фарҳанг бештар таваҷҷӯҳ намуданд.

=== ЭнсиклопедияҳоиДонишномаҳои умумӣ ===

Ҳанӯз дар нимаи якуми асри IX энсиклопедияидонишномаи фалсафаю илмҳои табиӣ «Расоилу ихвон-ис-сафо ва хуллон-ил-вафо» («Рисолаҳои бародарони пок ва дӯстони бовафо»)-и Сайидаҳмад ибни Абдуллоҳ ба забони арабӣ таълиф шуд ва дастраси аҳли илми тамоми Шарқи Наздик ва Миёна гардид; дар замони Темур тарҷумаи тоҷикӣ-форсии он ба вуҷуд омад. Қадимтарин энсиклопедияҳоидонишномаҳои умумӣ «Китоб-уш-шифо», ''«Мафотеҳу-л-улум»'' ва ''«Дурату-т-тоҷ ли-туррати-д-даббоҷ»'' мебошанд.

=== ЭнсиклопедияҳоиДонишномаҳои соҳавӣ ===

Дар аввали асри 11 асари энсиклопедии доир ба шаш илм: мантиқ, илоҳиёт, табииёт, раёзиёт, нуҷум, мусиқӣ – «Донишнома» таълиф ёфт. Дар мобайни солҳои 1117–1120 энсиклопедияидонишномаи илмҳои даври худ – «Нузҳатномаи Алоӣ» таълиф шуд. Солҳои 1099–1102 Ғазолӣ «Эҳёҳу улуми-д-дин» ва соли 1179 Фахруддин Муҳаммад ибни Умари Розӣ энсиклопедияидонишномаи калони илмҳои исломӣ «Ҷомеъу-л-улум»-ро таълиф карданд, ки дар онҳо маълумоти оид ба дину мазҳабҳо, фалсафа, забон ва адабиёт, тиб, нуҷум ва ғайра оварда мешавад. Дар нимаи якуми асри 14 ''«Нафоису-л-фунун-фи ароисилу-юн»'' ва дар асри 15 «Риёзу-н-носиҳин» ба вуҷуд омадааст.

Дар асрҳои 16–18 таълифи энсиклопедияҳоидонишномаҳои умумӣ камтар ба назар мерасад. Дар нимаи дуюми асри 19 то давраи советӣ дар Осиёи Миёна энсиклопедияидонишномаи миёнаҳаҷми илму фанҳои асосӣ «Матлаъ-ул-улум ва маҷмаъу-л-фунун»-и Воҷид Алихон машҳур ва мутадовил буд (таълиф солҳои 1845–1946). Аз энсиклопедияҳоидонишномаҳои мухтасар, ки дар ин давра мавриди истифода буданд, «Махзан-ул-улум»-и Браҷ Муҳан дар Ҳиндустон таълиф шуда, дар охири асри 19 нашрҳои ҳиндустонии он машҳур гашт. ЭнсиклопедияиДонишномаи дигар «Риёзу-л-фирдавс» – таълифи Муҳаммад Ҳасанхон аст, ки ба равияи «Матлаъу-л-улум» дар Ҳиндустон дар охири асри 19 навишта ва нашр шуда буд. Дар асри 19 ва аввали асри 20 мубодилаи адабӣ ва маданӣ аз он ҷумла бо роҳи таълиф, нашр ва паҳн кардани асарҳои энсиклопедӣ байни Ҳиндустон ва Афғонистон Осиёи Миёна хеле ривоҷ гирифта буд. Бисёре аз асарҳои энсиклопедии Осиёи Миёна ривоҷи босазо дошт. Бештаре аз соҳавӣ ба забони урду тарҷума мешуданд (масалан, тарҷумаи урдуии «Матлаъ-ул-улум ва маҷмаъу-л-фунун»-и Зайнулобидинхон, ки дар Ҳиндустон нашр гардид; тарҷумаи урдуии энсиклопедияидонишномаи космографӣ, ҷуғрофӣ ва табиатшиносӣ «Аҷоибу-л-махлуқот»-и Закариё ибни Муҳаммади Қазвинӣ ва ғайра).

Дар соҳаи ҷуғрофия омехта бо таърих китобҳои зиёд таълиф шуда буданд, ки як миқдор аз онҳо тарзи энсиклопедиядонишнома ва маълумотномаи соҳавии ҷуғрофӣ-таърихӣ ва табиатшиносӣ, инчунин халқшиносӣ ва этнографиро доро мебошанд.

«Мӯъҷаму-л-будон» ба инкишофи ҷуғрофия ва таърих таъсири калон расонидааст. Ин луғат дар асри 16 дар Ҳиндустон аз тарафи олими намоёни ҳинд [[Абдулқодири Бадоюнӣ]] ба забони форсӣ-тоҷикӣ тарҷума шуда буд. Тарҷумаи форсӣ-тоҷикии китоби арабии «Аҷоиб-ул-махлуқот» ва ғароиб-ул-мавҷудот»-и Закариё ибни Муҳаммади Қазвинӣ (таълиф ба забони арабӣ то соли 1280) низ ҳамчун энсиклопедияидонишномаи космографию ҷуғрофию табиатшиносӣ шуҳрати калон пайдо кард.

Аз энсиклопедияҳоидонишномаҳои оид ба шарҳи номи ашхоси машҳур ва номҳои ҷуғрофии ҷолиби диққат ''«Китобу-л-ансоб», «Мӯъҷаму-л-булдон», «Луғатнома», «Фарҳанги форсӣ», «Фарҳанги Амид»'' ва ғайра мебошанд.

Назар ба энсиклопедияҳоидонишномаҳои умумӣ, энсиклопедияҳоидонишномаҳои соҳавӣ аз қадим боз бештар таълиф шудаанд. Яке аз соҳаҳои бисёр мутараққӣ аз ҷиҳати миқдори аксарҳо, аз он ҷумла энсиклопедияҳодонишномаҳо соҳаи илми тиб мебошад, ки баъд аз фалсафаю дин ва ҷуғрофияву таърих ҷои намоёнеро дар мероси илмӣ ишғол менамояд. Дар давоми асрҳои 9–10 то аввали асри 20 дар Эрон, Афғонистон, Осиёи Миёна, Ҳиндустон асарҳои тиббии фаровон таълиф ёфтаанд. Дар Эрон дар асрҳои 9–10 олими бузурги соҳаи тиб Абубакр Муҳаммад ибни Закариёи Розӣ асарҳои зиёди тиббиро ба забони арабӣ таълиф кард, ки ба тибби минбаъдаи арабӣ ва тоҷику форсизабонон таъсири калон расонд. Якумин асари тиббӣ, ки ба забони форсӣ-тоҷикӣ таълиф шуда буд, ин «Китобу-л-ҳидоят-ил-мутаалимин фи-т-тиб» (975) мебошад. Ин китоб дар бораи тамоми соҳаҳои илми тибби онвақта: анатомия, тасвири бемориҳо ва тарзи муолиҷаи онҳо, тасвири доруҳо-фармакология, гигиена ва пешгирии касалиҳо баҳс мекард.

=== ЭнсиклопедияиДонишномаҳои Шарқ дар асрҳои XIX—XX ===

Аз аввалҳои асри 20 чанд нашри »Энсиклопедияидонишномаи ислом» ба забони немисӣ, англисӣ ва фаронсавӣ паҳн шуд, ки дар навиштани мақолаҳои он мутахассисони шарқшиноси тамоми ҷаҳон иштирок доштанд.

== ЭнсиклопедияДонишнома дар Тоҷикистон ==

[[Акс:Энсиклопедияи Миллии Тоҷик. Ҷилди 3.jpg|thumb|Ҷилди сеюми [[Энсиклопедияи Миллии Тоҷик. Ҷилди 3|Энсиклопедияидонишномаи Миллии Тоҷик]]|240x240px]]

=== ЭнсиклопедияиДонишномаи советии тоҷик ===

Энциклопедияи советии тоҷик (ЭСТ), нахустин энсиклопедияидонишномаи умумии тоҷик, ки мувофиқи қарори КМ ҲК Тоҷикистон ва Совети Вазирони РСС Тоҷикистон (3 июни 1988, № 198) дар Душанбе нашр гардидааст. Энциклопедияи советии тоҷик 8 ҷилд (ҷ. 1 – 1978; ҷ. 2 – 1980; ҷ. 3 – 1981; ҷ. 4 – 1983; ҷ. 5 – 1984; ҷ. 6 – 1986; ҷ. 7 – 1987; ҷ. 8 – 1988 бо теъдоди 15–20 ҳазор нусха) буда, беш аз 23 ҳазор мақоларо дар бар мегирад. Энциклопедияи советии тоҷик барои оммаи васеи хонандагон пешниҳод шуда ва хусусияти илмию оммавӣ дорад.

Энсиклопедияи Миллии Тоҷик (ЭМТ), донишномаи умумии миллии Тоҷикистон, ки аз соли 2008 ба таълифу тадвин шурӯъ шудааст. Энсиклопедияи Миллии Тоҷик ҷанбаи илмию оммавӣ дошта нахуст энсиклопедияидонишномаи миллист. Дар Энсиклопедияи Миллии Тоҷик мақолаҳо дар бораи таърихи кишвар, илм, иқтисодиёт, хоҷагии деҳот, фарханг, адабиёту санъат, урфу одат, маросимҳо, ҳаёту фаъолияти шахсиятҳои бузург, ходимони маъруфи ҷамъият, намояндагони илму маърифат, адибон ҳунармандон ва санъаткорони маъруф дарҷ шудаанд. Чор ҷилди донишнома дар давраи то соли 2015 (2011, 2013, 2014, 2015) ба нашр расидааст.

* [[Рӯихати Энсиклопедияҳо|Феҳристи донишномаҳо]]