Шоҳаншоҳии Ҳахоманишӣ: Тафовут байни таҳрирҳо

'''Давлати Ҳахоманишиҳо''' - дар замонҳои қадимтарин дар хоки [[Эрон]] қабилаҳои [[Ориёӣ]] зиндагӣ мекарданд. Баъдтар ба он ҷо баъзе қабилаҳои дигар низ омада сокин шуданд. Дар оянда аз онҳо халқҳои форсизабон ба вуҷуд омадаанд, [[Ориёӣ]] ба чорводорӣ ва зироатпарварӣ машғул буданд. [[Қабилаҳои ориёӣ]] аз се табақа – коҳинҳо, ашроф ва аҳли соҳибихтиёри ҷомеа, чорводорону зироатпарварон ва касибон иборат буданд.

 

== Ташкилёбии Давлати Ҳахоманишиҳо ==

Ба иттифоқи қабилаҳои эронӣ на ҳама вақт муяссар мешуд, ки худро аз ҳуҷумҳои душманон муҳофизат карда тавонанд. Барои ҳамин, ба онҳо лозим меомад, ки иттифоқҳои қабилаҳояшонро калонтару мустаҳкамтар кунанд. Қабилаҳои сершумори хурд омада, бо ихтиёри худ ба иттифоқи қабилаҳои пурзӯртар якљоя шуда, онҳоро боз хам пурқувваттар мегардонанд. Сохти ин иттифоқҳои қабилаҳо ба сохти давлатӣ монанд мешуд.

Дар миёнаҳои асри VI пеш аз милод дар Форс давлате бо номи [[Ҳахоманишиён]] таъсис меёбад. Асосгузори ин давлат писари Куруши I [[Куруши Кабир|Куруши II]]-ро ([[Куруши Кабир]] ([[Хатти ниёгон]]: کورش کبیر)) мешуморанд, ки ӯ солҳои 550 -529 пеш аз милод ҳукумронй кардааст. Номи давлат аз номи сулолае, ки [[Куруши Кабир]] ба он он тааллуқ, гирифта шудааст. Куруш худро «шоҳи Ашан» ва «шоҳи Порсу», яъне шоҳи Форс меномид. Барои васеъ кардани давлати худ Куруши II бар зидди шоҳи Модҳо – Астиаг љанг карда ва пойтахти он шаҳри Экбатан (Ҳамадон)–ро забт карда, тобеи давлати худ мегардонад. Ғалабаи Куруши II бар шоҳи Модҳо аз он сабаб осон гардид, ки халқи он бар зидди шоҳ Астиаг шӯриш бардошта буд. Мувофиқи ривояте шӯришгардон шоҳи худ – Астиагро дастгир карда, ба Куруш месупоранд. Вале Куруши II ӯро қатл накарда, баръакс, ба мартабаи баланд мушарраф мегардонад. Баъди забти Модҳо Куруши II љангҳои истилогаронаи худро давом дода, Арманистон ва Каппадокияро забт мекунад. Баъд аз ин [[Куруши Кабир]]нияти ҳуљум ба Бобулро кард. Шоҳи Бобули нав дар давраи ҳукмронии Навуходоносори II ба давлати пуриқтидор табдил ёфта буд .

Барои ҳамин забти он кори осон набуд. Мушкилии забти Бобул дар он буд, ки шоҳи Лидиён Крез ва шоҳи Миср – фиръавн Яхмост II бо ҳамроҳии Бобул бар зидди давлати Форс иттифоқ баста буданд. Барои ҳамин Куруш аввал ҳокимияти худро дар Осиёи Ғарбӣ ва махсусан дар Осиёи Хурд мустаҳкам карда, одамон ва дороии давлатҳои ишғолкардаро барои мустаҳкам намудани давлат ва қӯшуни худ истифода бурд. Курши II аввал давлати заифтари ин иттифоқ – Лидиёнро торумор ва ба давлати худ ҳамроҳ мекунад. Баъд тамоми қувваро бар зидди Бобул равон кард. Миср ба Лидиён ва Бобул ёрӣ нарасонд. Дар ин ҳолат Куруш бо мушкилии зиёд Бобулро ҳам ишғол кард.

Тамоми '''Давлати Ҳахоманишӣ''' ба вилоятҳои молиётдиҳандаи ҳарби, яъне сатрапиҳо таксим гардида буд, ки онҳоро волиҳо (сатрапҳо) идора мекарданд. Чи навъе, ки Геродот хабар медиҳад (lll,89-94), дар аҳди Дорои l (522-486 пеш аз милод) шумораи ин қабил вилоятҳо ба 20 мерасид. Волиҳо, ки бевосита ба подшоҳ итоат мекарданд аксаран аз байни форсҳо таъин карда мешуданд. Вазифаи воли асосан аз ҷамъоварии андоз ва нигаҳдории қӯшун иборат буд. Вай инчунин ҳақ дошт бо ҳамсоягони итоат накарда, муносибат намояд ва бо ризоияти подшоҳ метавонист, ҳатто бар зидди онҳо лашкар кашад. Мансаби воли бештар мероси буд.

 

 

Ғайр аз ин, ба тариқи молиёти ҷинсӣ, яъне маҳсулоти зироатӣ ё ки ҳунармандӣ андоз мепардохтанд. Илова бар ҳамаи ин, боҷҳои дохилӣ ва андозҳои роҳ низ вуҷуд доштанд. Махсусан бо сарбоз таъмин кардани кушуни ҳахоманишӣ барои аҳолӣ бори гароне буд.

 

Дар давлати Хахоманишихо, махсусан бохтарихо, хоразмихо, суғдихо, портхо, марвонихо,сакоихо ва дигар халкхои Осиёи Миёна роли бузурге бозидаанд.

Оини [[Зардушт]]и,ки дар Осиёи Миёна ба зухур омада буд, дар замони Хахоманишихо ба [[Эрон]] ва боз дуртар ба тарафхои ғарб пахн шуда, баъдхо мазхаби давлатии эронихо карор гирифт. Хануз дар асри 5 дар шахри Мемфиси Миср маъбади худои эрони

Митра вучуд дошт. Дар давраи империяи [[Рим]] парастиши Митра дар бисёр мамлакатхо расм гардида, то чазирахои [[Британия]] расида буд.

 

Дар замони Хахоманишихо ба тавассути ривочи касбу хунар ва муносибатхои пулию моли тараккиёти босуръати шахрхои Осиёи Миёна хамчун марказхои маъмури ва хунарманди шуруъ гардид. Хаминро бояд хотирнишон кард, ки халкхои Осиёи Миёна дар давраи Хахоманишихо аввалин бор ба пули танга ошно шудаанд. Намунахои тангаи тилло ва дигар сиккахои системаи пули Хахоманиши аз хоки Осиёи Миёна пайдо карда шуд. Хамин тарика, ба хайати давлати Хахоманиши дохил шудани Осиёи Миёна

 

Давлати бузурги Хахоманишихо, хамчун яке аз пуриктидортарин империяи чахонии кадим беш аз 200 сол мавчудияти худро нигох дошт. Комёбихои сохаи хочаги ва анъанахои сиёси ва мадании он дар даврахои баъдина, дар ахди эллинизм ва мавчудияти давлатхои Портхо ва Сосониён низ хамоно дар таърихи халкхои Шарк роли мухим мебозиданд.

Мувофиқи маълумоти сарчашмаҳо, кисмати муҳими Осиёи Миёна дар ҳайати давлати Ҳахоманишӣ қарор гирифта буд. Дар навиштаҷоти Тахти Ҷамшед қайд шудааст, ки давлати Ҳахоманишӣ аз сарзамини «сакоиҳои паси Суғд» то Кӯш (Эфиопия) масоҳати бузургеро ишғол мекард. Бо чунин ақида мумкин аст розӣ шуд, ки «сакоиҳои паси Суғд» ҳамон сакоиҳои он суӣ дарёи Сир мебошанд, яъне, онҳое, ки дар ҷараёнгоҳи боло қисман миёнаи ин дарьёи Осиёи Миёна зистаанд. Хоразм, Суғд, Бохтар, Порт, аксари вилоятҳое, ки сакоиҳои бодиянишин сукунат доштанд, - ҳама дар овони нашъунамои давлати Ҳахоманишӣ ба ҳайати он дохил мешуданд.

 

 

Тамоми давлати Ҳахоманишӣ ба вилоятҳои молиётдиҳандаи ҳарби, яъне сатрапиҳо таксим гардида буд, ки онҳоро волиҳо (сатрапҳо) идора мекарданд. Чи навъе, ки Геродот хабар медиҳад (lll,89-94), дар аҳди Дорои l (522-486 пеш аз милод) шумораи ин қабил вилоятҳо ба 20 мерасид. Волиҳо, ки бевосита ба подшоҳ итоат мекарданд аксаран аз байни форсҳо таъин карда мешуданд. Вазифаи воли асосан аз ҷамъоварии андоз ва нигаҳдории қӯшун иборат буд. Вай инчунин ҳақ дошт бо ҳамсоягони итоат накарда, муносибат намояд ва бо ризоияти подшоҳ метавонист, ҳатто бар зидди онҳо лашкар кашад. Мансаби воли бештар мероси буд.

 

 

Ғайр аз ин, ба тариқи молиёти ҷинсӣ, яъне маҳсулоти зироатӣ ё ки ҳунармандӣ андоз мепардохтанд. Илова бар ҳамаи ин, боҷҳои дохилӣ ва андозҳои роҳ низ вуҷуд доштанд. Махсусан бо сарбоз таъмин кардани кушуни ҳахоманишӣ барои аҳолӣ бори гароне буд.

Осиё Миёна ба чор сатрапӣ тақсим шуда буд. Қабилаҳои кӯчманчии сокини канораҳои баҳри Каспӣ, ба қавли Геродот, ба таркиби сатрапии ХI дохил шуда, солона ба маблағи 200 таланти нуқраи бобулӣ хироҷ медоданд. Хоразм, Суғд ва Порт сатрапии XVI буда, 300 талант андоз мепардохтанд. Бохтар сатрапии XII ба шумор рафта, 360 талант андоз мепардохтанд. Ниҳоят сакоиҳои вилояти XV-ро ташкил намуда, ба маблағи 250 талант андоз медоданд.

 

 

"…Вақте, ки онхо беоб монданд, ба аёли худ ба Форс мераванд, дар назди дари қасри подшоҳ ҷамъ шуда, доду фиғон мебардоштанд; подшоҳ аҳволи ин мӯҳтоҷонро дида, амр мекунад, ки дарғотҳоро кушода, обро ба сӯи дашт сар диҳанд. Ҳамин ки замин аз об сер шуд, боз дарғотҳоро мебанданд ва бо амри подшоҳ дарғотҳои дигарро барои дигар мӯҳтоҷони об боз мекунанд. Аз руи ин ривоятҳо ба ман маълум аст, ки подшоҳ гайр аз андозҳои муқаррарӣ ба ивази кушодани дарғотҳо пули бисёр меситонад".([[Бобоҷон Ғафуров]]).

Муайян кардани ин ҷои дарғот, ки аз рӯи суханони Геродот дар дарёи Акес вокеъ гардида будааст, кори хеле душвор аст. Ба тибқи ақидаи аксари муҳаққиқон, ин дарғот дар дарёи Теҷен - Ҳарируд аст, ки аҳъёнан дарёи Мурғоб меноманд. Кӯшишҳои боз ҳам аниқтар муайян кардан хам ба назар мерасад.

 

 

Ҳанӯз аз нимаи дуввуми асри IV пеш аз милод хоразмиҳо давлати мустақили худро таъсис менамоянд. Дар ин вақт сакоиҳо ҳам аз тобеяти Ҳахоманишиҳо берун меоянд.

== Манбаъ ==

* Ҳотамов Н.Б., Довуди Д., Муллоҷонов С., Исоматов М. Таърихи халқи тоҷик (Китоби дарсӣ). – Душанбе,2011.

{{манбаъ}}

 

[[it:Dinastia achemenide]]