Забони итолиёӣ
Забони итолиёӣ (lingua italiana) — Забони расмии Итолиё, Ватикан, Сан-Марино, Швейтсария (ҳамқатор бо забонҳо олмонӣ, фаронсавӣ ва швейтсарӣ-ретороманӣ). Ҳамчун дуюм забони расми дар як чанд ҳавзаҳои давлатҳои Хорватия ва Словения қабул шудааст.
| Номи қавмӣ |
итол. italiano[1] итол. Italiano |
|---|---|
| Кишварҳо | |
| Созмони танзимкунанда | Accademia della Crusca[d] |
| Шумораи умумии гӯишварон | |
| Вазъ | дар ҳоли амн[d][7] |
| Таснифот | |
| Хат | Алифбои итолиёӣ ва Алифбои лотинӣ |
| Коди забонӣ | |
| ГОСТ 7.75–97 | ита 235 |
| ISO 639-1 | it |
| ISO 639-2 | ita |
| ISO 639-3 | ita |
| WALS | ifi ва ita |
| Ethnologue | ita |
| Linguasphere | 51-AAA-q |
| ABS ASCL | 2401 ва 24 |
| IETF | it |
| Glottolog | ital1282 |
| Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ | |
.svg){kind=small}
Таърих
вироишЗабони итолиёӣ дар асоси лаҳҷаҳои романии Итолиё таркиб ёфт ва авали худро аз забони халқии лотинӣ гирифт. Забони адабии итолиёӣ дар асоси шеваи Тоскана таркиб ёфт, яъне дар ҳамон ноҳияе, ки қабилаҳои этрускҳо зиндагӣ мекарданд. Ақидае вуҷуд дошт, ки хусусиятҳои шеваи тосканӣ бо шеваи этрускӣ пайваст ҳастанд ва аз ҷиҳати забон дар мӯҳити як гурӯҳанд.[8], аммо дарҳол ин ақида дар шумораи куҳан ба ҳисоб меравад.[9].
Таърихи забони итолиёӣ ба се давра тақсим мекунанд, ки якум давра аз асри X сар карда то асри IX дарбар мегирад, он вақте ки стандарти флорентсиягӣ нисбати боқимонда стандартҳо бартарӣ дошт. Дар марҳалаи ибтидои бунёди шеваҳо, асосан дар марказ ва ҷануби кишвар равнақ меёбад ва одатан ин ҳуҷатҳои ҳуқуқӣ ва ашъори рӯҳонӣ буд. Маркази барҷастаи илм, дайр Монтекассино мешавад. Дертар, охири асри XII, марказҳои алоҳидаи адабиёт ва расмҳои шевагӣ инкишоф меёбанд: Ситсилия, Болония, Умбрия ва дигарон. Ин чунин дар қатори забони «халқӣ» Итолиё забони лотинӣ, забони куҳани фаронсавӣ ва забони куҳани провансалӣ истифода мебурданд.
Дар охири асри XIII мактаби «намуди нави ширинсуханӣ» (dolce stil nuovo) ташаккул ёфт, ки асоси худро аз шеваи тосканӣ гирифт. Намояндагони зиёди адабиёти тоскании асрҳои XIII—XIV — Данте Алигери, Боккаччо ва Петрарка. Дар рисолаи худ «Базм» (Convivio) ва «Оиди ширинсуханни халқӣ» (De vulgari eloquentia) Данте мулоҳизаро тадқиқ кардани буд, дар бораи он, ки бо забони халқӣ метавон дар боби ҳаргуна мавзӯъ асар эҷод кардан, аз бадеӣ то рӯҳонӣ. Ин гуна забони халқии «ташаккулёфта» ӯ volgare illustre номбар мекард, лекин Данте намегуфт, ки як шева ҳамаи хусусиятҳои лавозимиро дорад ва ин гуна ҳисоб намекард.
Асри XIV пас ах коркарди шеваи тосканӣ, ки рӯ ба сифати намунаи Данте, Петрарка ва Боккаччо овард, забони адабии умумиитолиёӣ гашт[10]. Давраи асрҳои XV—XVI байниитолиёӣ номгузор мешавад. Дар ин вақт суханҳое пайдо мешаванд, ки забони халқӣ ва дархусус тосканӣ аз забони лотинӣ бартарӣ дорад ва беҳ аст (Алберти Леон Баттиста, Политсиано Анҷело), сарфу нахви (грамматика) — якум пайдо мешавад. («Дастури забони халқии флорентсӣ», 1495). Нависандагони дигар ноҳияҳо, мисол аз Неапол Якопо Саннадзаро, ҳаракат мекарданд ки забони асарҳои худро ба шеваи тосканӣ наздик кунанд.
Алифбо
вироиш| Алифбои итолиёӣ (alfabeto) | |||
| Ҳарф | Талафӯз | Ном (ит.) | Ном (тоҷ.) |
|---|---|---|---|
| A a | [a] | a | а |
| B b | [b] | bi | би |
| С с | [k], [ʧ] | сі | чи |
| D d | [d] | di | ди |
| E e | [e], [ɛ] | e | э |
| F f | [f] | effe | эффе |
| G g | [g], [ʤ] | gi | ҷи |
| H h | см. текст | acca | акка |
| I i | [i], [j] | i | и |
| L l | [l] | elle | элле |
| M m | [m] | emme | эмме |
| N n | [n] | enne | энне |
| O o | [o], [ɔ] | o | о |
| P p | [p] | pi | пи |
| Q q | фақат дар якҷоягӣ qu [kw] | cu | ку |
| R r | [r] | erre | эрре |
| S s | [s], [z] | esse | эссе |
| T t | [t] | ti | ти |
| U u | [u], [w] | u | у |
| V v | [v] | vu | ву |
| Z z | [ʣ], [ʦ] | zeta | дзета |
| Фақат барои сабти калимаҳои аз забони хориҷӣ омада | |||
| J j | [j] (й) | i lunga | ва лунга 'ва дароз' |
| K k | [k] (к) | cappa | каппа |
| W w | [v], [w] | vu doppia | ву доппиа 'ву дукарата' |
| X x | [ks] (кс) | ics | икс |
| Y y | [i], [j] | i greca | ҳам грек (шахси юнонӣ) ҳам (моли юнонӣ) |
Ҷадвал
вироиш| Забони тоҷикӣ | моҳ | нав | модар | хоҳар | шаб | бинӣ | се | сиёҳ | сурх | зард | сабз | гург |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Дигар Забонҳои Ҳинду-Аврупоӣ | ||||||||||||
| Забони форсӣ | mâh | now | mâdar | хâhar | šab | bini | se | siyâh | sorx | zard | sabz | gorg |
| Забони толишӣ | манг | нуй | моâ | hовâ | шâв | выни | се | сийо | сы | зард | hавз | нечи, варг |
| Забони пушту | myāsht | nəvay | mōr | khōr | shpa | pōza | dre | tōr | sur | zhaṛ | shin | lewa |
| Забони осетинӣ | мæй | нæуæг | мад | хо | æхсæв | фындз | æртæ | сау | сырх | бур | цъæх | бирæгъ |
| Забони урду | māh / māheena | nayā | mā / walda | behn | rāt | nāk | tīn | siah / kālā | surkh / lāl | pīlā | sabz / harā | bheyrya |
| Забони ҳиндӣ | mās | nayā | mātā | bahin | rāt | nāk | tīn | kālā / shyam | lāl | pīlā | harā | bik |
| Забони русӣ | месяц |
новый |
мать |
сестра |
ночь |
нос |
три |
чёрный |
красный |
жёлтый |
зелёный |
волк |
| Забони сербӣ | месец |
ново |
мајка |
сестра |
ноħ |
нос |
три |
црно |
црвено |
жуто |
зелено |
вук |
| Забони англисӣ | month | new | mother | sister | night | nose | three | black | red | yellow | green | wolf |
| Забони даниягӣ | måned | ny | moder | søster | nat | næse | tre | sort | rød | gul | grøn | ulv |
| Забони арманӣ | amis | nor | mayr | quyr | gisher | qit | erek' | sev | karmir | deghin | kanach | gayl |
| Забони лотинӣ | mēnsis | novus | māter | soror | nox | nasus | trēs | āter, niger | ruber | flāvus, gilvus | viridis | lupus |
| Забони фаронсавӣ | mois |
nouveau |
mère |
soeur |
nuit |
nez |
trois |
noir |
rouge |
jaune |
vert |
loup |
| Забони итолиёӣ | mese | nuovo | madre | sorella | notte | naso | tre | nero | rosso | giallo | verde | lupo |
| Забони олмонӣ | Monat | neu | Mutter | Schwester | Nacht | Nase | drei | schwarz | rot | gelb | grün | Wolf |
| Забони португалӣ | mês | novo | mãe | irmã | noite | nariz | três | negro | vermelho | amarelo | verde | lobo |
| Забони испанӣ | mes | nuevo | madre | hermana | noche | nariz | tres | negro | rojo | amarillo | verde | lobo |
| Забони каталанӣ | mes | nou | mare | germana | nit | nas | tres | negre | roig / vermell | groc | verd | llop |
| Забони руминӣ | luna | nou/noi | mamă | soră | noapte | nas | trei | negru | roşu | galben | verde | lup |
| Забони чехӣ | měsíc | nové | matka | sestra | noc | nos | tři | černý | červený | žlutý | zelený | vlk |
| Забони кимрӣ (زبان ولزی) | mis | newydd | mam | chwaer | nos | trwyn | tri | du (/di/) | coch, rhudd | melyn | gwyrdd, glas | blaidd |
| Забони полякӣ | miesiąc | nowy | matka | siostra | noc | nos | trzy | czarny | czerwony | żółty | zielony | wilk |
| Забони латишӣ | mēnesis | jauns | māte | māsa | nakts | deguns | trīs | melns | sarkans | dzeltens | zaļš | vilks |
| Забони литвонӣ | mėnuo | naujas | motina | sesuo | naktis | nosis | trys | juoda | raudona | geltona | žalias | vilkas |
| Забони булғорӣ | месец |
нов |
майка |
сестра |
нощ |
нос |
три |
черен |
червен |
жълт |
зелен |
вълк |
| Забони украинӣ | місяць |
новий |
мати |
сестра |
ніч |
ніс |
три |
чорний |
червоний |
жовтий |
зелений |
вовк |
| Забони белорусӣ | месяц |
новы |
маці |
сястра |
ноч |
нос |
тры |
чорны |
чырвоны |
жоўты |
зялёны |
воўк |
|
Ин мақолаи хурд дар бораи яке аз забонҳои ҷаҳон аст. Бо густариши он ба Википедия кӯмак кунед. |
Адабиёт
вироиш- Serianni, Luca (2000). Italiano (in италиявӣ). Milan: Garzanti.
- Berloco, Fabrizio (2018). The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition (in Англисӣ). Lengu. ISBN 978-8894034813.
Сарчашма
вироиш- ↑ https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/it.xml
- ↑ ScriptSource - Italy
- ↑ ScriptSource - San Marino
- ↑ ScriptSource - Switzerland
- ↑ ScriptSource - Vatican State
- ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Например, Battisti, C. Aspirazione etrusca e gorgia toscana // Studi Etruschi, IV (1930), p. 249—254
- ↑ Robert A. Hall, Jr. A Note on «Gorgia Toscana» // Italica, vol. 26(1), 1949, pp. 64-71, ср. также [Rohlfs 1966].
- ↑ Челышева, И. И., Черданцева, Т. З. Итальянский язык // Языки мира. Романские языки. М.: Academia, 2001, стр. 60
- Итальянско-английский словарь(рус.)
- Игровые уроки итальянского языка (рус.) Бойгонӣ шудааст 10 Январ 2014 сол.
- Основы итальянского языка(рус.)