Забонҳои Ӯзбекистон
Тасвири забонии Ӯзбекистон бо як қатор хусусиятҳо хос аст, ки дар натиҷаи равандҳои сиёсию таърихии асри XX ба вуҷуд омадаанд. Забони узбекӣ дар Ӯзбекистон бартарӣ дорад. Тақрибан 80% аҳолӣ (асосан ӯзбекҳо) забони ӯзбекиро забони модарӣ мешуморанд; 20% боқимондаи аҳолӣ – даҳҳо забонҳои дигарро. Яке аз забонҳои маъмултарини модарӣ забони русӣ аст. Забони русӣ инчунин аксар вақт барои аксарияти аҳолии ғайрируси ҷумҳурӣ ҳамчун забони дуюм, сеюм ва / ё забони хориҷӣ истифода мешавад [1]. Мақоми ин ду забони муҳимтарини ҷумҳурӣ дар тӯли асрҳои XX-XXI тағир ёфт.
Гурӯҳбандӣ
вироишАксари забонҳои кишвар ба ду ҷамоаи бузурги забоншиносӣ тааллуқ доранд: шохаи туркии оилаи олтойӣ ва оилаи ҳиндуаврупоӣ. Гурӯҳи туркӣ забонҳои узбакӣ, қарақалпоқӣ, қазоқӣ, туркманӣ, уйғурӣ, қирғизӣ ва озарбойҷониро дар бар мегирад, ки бо онҳо зиёда аз 85% аҳолии ҷумҳурӣ ҳарф мезананд. Аз забонҳои ҳиндуаврупоӣ забонҳои русӣ ва тоҷикӣ бештар маъмуланд; вақтҳои охир, забони англисӣ низ истифода мешавад ва ба таври васеъ рушд карда истодааст (ҳамчун забони хориҷӣ).
Забонҳои пешрафта
вироишДар ҶШС Ӯзбекистон ҳарду забонҳои пешбар — узбакӣ ва русӣ мақоми баробари расмӣ доштанд. Аммо, сатҳи воқеии дониши ҳарду забон дар байни гурӯҳҳои гуногуни аҳолӣ фарқ мекард. Ҳамин тариқ, аксарияти аҳолии Русия забони ӯзбекиро хуб намедонистанд ва дар байни ӯзбекҳо, мардуми шаҳр ба забони русӣ нисбат ба сокинони деҳот хеле беҳтар гап мезаданд. Дар маҷмӯъ, сатҳи умумии дониши забони русӣ дар кишвар нисбат ба Қазоқистон ва Қирғизистони ҳамсоя каме пасттар буд, аммо дар муқоиса бо Туркманистон ва Тоҷикистон баландтар буд.
Бо истифода аз мавҷуд набудани банди забони давлатӣ дар Конститутсияи СССР аз соли 1977, мақомоти ҶШСӮ соли 1989 забони узбакиро забони давлатӣ эълон карданд [2] ; Ҳамзамон, ба забони русӣ мақоми забони муоширати байни миллатҳо дода шуд, ки он расман то 21 декабри соли 1995 нигоҳ дошта шуд [3]. Дар таҳрири нави қонун дар бораи забони русӣ чизе гуфта нашудааст; дар моддаи 4 Конститутсияи нави кишвар забони ӯзбекӣ забони давлатии ин кишвар эълон шудааст [4]. Бо вуҷуди ин, дар қаламрави ҷумҳурӣ шабакаи муассисаҳои таълимии давлатӣ бо забонҳои русӣ ва баъзе забонҳои дигар боқӣ мондааст ва амал мекунад. Имрӯз дар Ӯзбекистон бисёр рӯзномаҳо ва маҷаллаҳо бо забони русӣ, инчунин 848 мактаб бо забони русӣ дарс медиҳанд, ки дар маҷмӯъ 372,256 хонанда доранд [5]. Ҳамзамон, аз 1 ноябри соли 2012 бо фармони Вазорати адлияи ҷумҳурӣ дубора ҳангоми коркарди ҳуҷҷатҳо дар САҲШ истифодаи забони русӣ иҷозат дода шуд. Дар воқеъ, забони русӣ ҳатто дар ҳуҷҷатҳо ва ҳисоботҳои расмӣ паҳн шудааст ва дар баробари забони узбакӣ воқеан забони расмии кишвар ба ҳисоб меравад [6].
Забонҳои минтақавӣ
вироишБа ғайр аз забони ӯзбекӣ, ки дар саросари кишвар забони давлатӣ мебошад, дар як қатор минтақаҳо забонҳои дигар низ истифода мешаванд. Ҳамин тариқ, дар қаламрави ҷумҳурии мухтори Қарақалпоқистон забони қарақалпоқӣ низ расмӣ аст. Дар ноҳияи Сӯхи вилояти Фарғона, ки аз ҳар тараф бо қаламрави Ҷумҳурии Қирғизистон иҳота шудааст, 99,4% аҳолӣ (тақрибан 70-80 ҳазор нафар) тоҷикони этникӣ мебошанд. Дар маркази вилояти Сӯх ҳафтаномаи "Садои Сӯх" ба забони тоҷикӣ нашр мешавад. Дар минтақа 24 мактаб, 2 литсей ва 2 коллеҷ бо таълими забони тоҷикӣ мавҷуданд [7]. Воситаҳои ахбори омма, мактабҳо, литсейҳо, коллеҷҳо ва филиалҳои донишгоҳҳои забони тоҷикӣ дар Сурхондарё, Самарқанд, Бухоро, Намангон ва дигар минтақаҳои дорои аҳолии паймони тоҷик фаъолият мекунанд. Дар вилоятҳои Тошканд ва Навоӣ, инчунин дар Ҷумҳурии Қароқалпоқистон, мактабҳо ва шуъбаҳои донишгоҳҳои таҳсилоти забони қазоқӣ мавҷуданд. Дар вилояти Хоразм ва Ҷумҳурии Қарақалпоқистон мактабҳое ҳастанд, ки бо забони туркманӣ таълим медиҳанд.
Дар маҷмӯъ, дар Ӯзбекистон 848 мактаби русӣ, 417 қазоқӣ, 377 қарақалпоқӣ, 256 тоҷикӣ, 60 қирғизӣ, 43 мактаби туркманӣ фаъолият мекунанд [8].
Доираи истифода
вироишЗабонҳои Ӯзбекистон аз рӯи анъана вобаста ба минтақаи истифодаашон бо дараҷаи функсияҳои худ фарқ мекунанд. Ҳамин тариқ, ҳиссаи забони русӣ ҳамчун забони муоширати ҳамарӯза, дохилии оила ва тиҷорӣ аз ҳиссаи онҳое, ки онро забони модарии худ меҳисобанд, хеле зиёдтар аст. Аз тарафи дигар, як қатор дигар забонҳои ақаллиятҳои ҷумҳурӣ (тоҷикӣ, қазоқӣ, қароқалпоқӣ ва ғайра) тақрибан танҳо дар муоширати дохили оила истифода мешаванд ва дар соҳаи тиҷорат ва ҷамъият суст истифода мешаванд [9].
Эзоҳ
вироиш- ↑ Узбекистан: В Ташкенте прошли очередные «Виноградовские чтения» — Фергана — международное агентство новостей(пайванди дастнорас — таърих). 28 Январ 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 11 июни 2012.
- ↑ Русский язык в Центральной Азии — Русское единство. 28 Январ 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 6 феврали 2013.
- ↑ Статус русского языка в странах бывшего СССР. Справка. » Фито Центр(пайванди дастнорас — таърих). 28 Январ 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 11 июли 2014.
- ↑ КОНСТИТУЦИЯ УЗБЕКИСТАНА. 28 Январ 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 6 феврали 2013.
- ↑ Uzedu.Uz / ОСНОВНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ / 2012 - 2013 учебный год(пайванди дастнорас — таърих). 28 Январ 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 феврали 2015.
- ↑ Lenta.ru: Узбекским ЗАГСам разрешили использовать русский язык(пайванди дастнорас — таърих). 28 Январ 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 4 ноябри 2012.
- ↑ Права узбеков в Таджикистане ущемляют! - Ариана, Таджикистан. 11 ноябри 2020 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 12 май 2021.
- ↑ Архивированная копия(пайванди дастнорас — таърих). 27 Январ 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 феврали 2015.
- ↑ Russkie.org - Русский язык в Узбекистане -Русское зарубежье, российские соотечественники, русские за границей, русские за рубежом, соотечественники, русскоязычное население, р …(пайванди дастнорас — таърих). 28 Январ 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 26 июли 2014.