Зандиён

Зандиён, Зандия (форсӣ: زندیه‎) — сулолаи ҳукмрон дар Эрон (1750—1794), ки аз миёни қабилаи зандҳо бархоста буданд.

Зандиён
Парчам	Coat of arms
Таърихи таъсис	1750
Забони расмӣ	форсӣ
Қитъа	Осиё
Пойтахт	Шероз
Навъи ҳукумат	подшоҳии мутлақ[d]
Таърихи фурӯпошӣ	1794
Дини расмӣ	ислом
Парвандаҳо дар Викианбор

Таърих

Асосгузори сулола Каримхони Занд буд, ки баъди кушта шудани Нодиршоҳи Афшор шаҳри Ҳамадонро ишғол кард. Сипас қабилаи Зандиён дар ҳамдастӣ бо сипоҳиёни қаби­лаи бах­тиёрӣ ш. Исфаҳонро забт карда, дар ҳайати се нафар — Абул­фатҳхони Бахтиёрӣ (ҳокими Исфаҳон), Каримхони Занд (сипаҳсолор) ва Алимардонхони Бах­тиёрӣ (вакилуддавла) иттиҳод ташкил доданд. Баъд аз чанд муддат дар байни роҳбарони иттиҳод зиддият бархост, ки он бо ғалабаи Каримхони Занд ва шикасти си­поҳи бахтиёриҳо дар назди Исфаҳон (1753) хотима ёфт. Ҳам­замон Зандиён Озар­бой­ҷони Шимолиро аз тасарруфи аф­ғон­ҳо ва Астарободу Мозандаронро аз ихтиёри қоҷорҳо озод карданд. Зандиён то солҳои 60 асри 18 сипоҳи Озодхони Афғон (1753) ва Му­ҳам­мад Ҳасанхони Қоҷорро (1758) торумор карда, тақр. тамоми музофоти Эронро (ба истиснои Хуросон) мут­та­ҳид карданд. Дар аҳди Каримхони Занд Шероз ба пойтахти Зандиён табдил ёфта, дар шаҳр чандин бино­ҳои нав қо­мат афрохтанд; оромгоҳҳои Шайх Саъдӣ ва Хоҷа Ҳофиз боз­созӣ шуданд. Дар ин давра як гурӯҳ то­ҷирону ҳунар­ман­дон дубора ба ватан баргашта, хоҷа­гии деҳоту тиҷо­рат нисбатан равнақ ёфт. Каримхони Занд барои ҳавас­манд кардани деҳқонон ҷаъмоварии андози изофиро аз мар­дум бекор кард. Зандиён дар сиёсати хориҷӣ таҷ­рибаи мустамлика шу­дани Ҳиндустонро ба эътибор гирифта, аз бастани аҳд­номаҳои сиёсӣ бо киш­варҳои авру­поӣ дурӣ ҷустанд. Дар аҳди Зандиён англисҳо ва ҳолландиҳо дар ҷазираҳои атрофи Хал. Форс якчанд маркази тиҷорат ташкил карда, дар ҳаёти сиёсии кишвар таъсир надош­танд. Соли 1766 Зандиён сипоҳи турк­ҳои усмониро шикаст дода, ш. Басраро ишғол карданд. Муно­сибатҳои тиҷора­тии Зандиён бо Руссия ба воситаи роҳи Аштархон ва бандари Энзелӣ инкишоф ёфт. Дар аҳди Каримхони Занд ду ҳайати дипломатии рус ба Эрон сафар карда (1767, 1778), дар бораи ташкили иттиҳоди зидди Империяи Туркия мулоқот анҷом доданд. Баъди фавти Каримхони Занд дар байни Зандиён зиддият барои тоҷу тахт оғоз шуда, писари бузургаш Абулфатҳхон бо ёрии амакаш Закихон ба тахт нишаст. Аммо бародари дигари Каримхон — Содиқхон дар ҳамдастӣ бо сипаҳсолор Алимуродхон ба муқобили Закихон бархоста, ӯро ба қатл расонид. Ҳам­замон Со­диқхон аз ш. Басра ба Шероз бозгашта, баъди ҳабс кардани Абулфатҳхон тахтро соҳиб шуд. Соли 1781 Алимуродхон Содиқхонро ба қатл расонида, худ ба тахт нишаст. Пас аз фавти Алимардонхон (1784) писари Со­диқ­хон — Ҷаъфархон ба қудрат расид. Дар аҳди Ҷаъ­фархон Муҳаммадхони Қоҷор шаҳрҳои Теҳ­рон, Қум, Кошон, Ис­фаҳон ва Курдистонро ишғол кард. Охирин намояндаи хонадони Зандиён — Лутфалихон (1788—1794) дар набарди назди Кирмон аз ҷониби Муҳаммадхони Қоҷор шикаст хӯрда, баъди асорат ба қатл расид (1794).

Намояндагони сулола

• Каримхони Занд (1749—1779),
• Абул­фатҳхон (1779),
• Алимуродхон (1779, 1782—1785),
• Муҳам­мадалихон (1779),
• Содиқхон (1779—1781),
• Ҷаъфархон (1785—17­89),
• Саидмуродхон (1789),
• Лутфалихон (1789—1794).

Адабиёт

• Зандия / Қ. Расулиён // Замин — Илля. — Д. : СИЭМТ, 2018. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 7). — ISBN 978-99947-33-89-9.