Мадоргон

Мадорагон (форсӣ: مدارگان‎, англ. tropics), минтақаи гармсерӣ, минтақаи тропикӣ — минтақаҳои ҷуғрофиёии Замин, ки дар Нимкураҳои Шимолӣ ва Ҷанубӣ байни Минтақаҳои субтропикӣ (Ҷанбимадоргон) ва субэкваторӣ воқеъ гардидаанд.

Минтақаҳои тропикӣ дар харита бо сурх ишора шудаанд

Вижагиҳо

Ҳарорати баланди ҳаво, зуд-зуд вазидани бодҳои хушкӣ пассатӣ (бодҳои басмонӣ) ва камии боришот ба мадоргон хос аст. Қисми зиёди мадоргон-и қитъаҳо аз биёбону нимабиёбонҳо иборат буда, дар шарқ ва ноҳияҳои нисбатан сернам ландшафтҳои саваннагӣ (гармдаштӣ) ва бешагӣ воқеъ гардидаанд. Оби уқёнусҳо дар ҳудуди мадоргон хеле гарм (18,5–23) ва шӯранд (то 37‰). Агарчи дар материкҳо афканишоти солонаи Офтоб зиёд аст (588–924 кЧ/см² – зиёдтарин дар рӯйи Замин), аммо ҳангоми афканишот аз сабаби талафоти зиёди гармӣ тавозуни афканишотии солона нисбатан кам мегардад (252–294 кҶ/см²). Дар баробари ин, амплитуда (домана)-и ҳарорати ҳаво калон аст: солона қариб 20 °С, шаборӯзӣ то 40°С. Ҳарорати миёнаи моҳҳои гармтарин дар ҳамвориҳо 30–36 °С, моҳҳои сардтарин беш аз 10 °С; баландтарин  61 °С, камтарин 0 °С ва аз он пасттар. Боришоти солона 50–200 мм (танҳо дар бахши шарқии наздиуқёнусии мавсимӣ 1000–2000 мм). Вобаста ба хусусиятҳои иқлимӣ, Мадоргон-и қитъаҳоро ба чор бахш тақсим мекунанд: шарқии наздиуқёнусӣ (сернам, ландшафтҳои бешагӣ бартарӣ дорад), шарқии васатӣ (ландшафтҳояш асосан бешаҳои сирак ва буттазорҳо), дохилиқоравӣ ва ғарбии наздиуқёнусӣ (ландшафтҳояшон асосан биёбонию нимабиёбонӣ; дар бахши ғарбии наздиуқёнусӣ ҳаво сернамтар, зуд-зуд туман (меғ) рӯй медиҳад, фарқи ҳарорати ҳавои шабу рӯз кам аст).

Дарёҳо, хок, олами наботот ва ҳайвонот

Дарёҳо дар мадоргон нобаробар тақсим шудаанд. Онҳо дар бахшҳои шарқӣ доимӣ ва пуроб буда, дар бахшҳои ғарбӣ ва дохилиқоравӣ муваққатианд. Қариб тамоми дарёҳои доимӣ берун аз ҳудуди Мадоргон сарчашма мегиранд. Дар шарқи мадоргон равандҳои фарсоиши кимиёӣ ва фарсоиш, дар қисмҳои дохилиқоравӣ ва ғарбӣ бошад, фарсоиши физикӣ ва дефлятсия (таваррум) бештар рӯй медиҳанд. Қабати хок аз Шарқ ба Ғарб торафт тунук шуда, хокҳои латеритӣ, сурхи ҷигаритоб ва бӯри сурхтоб пайиҳам дида мешаванд. Дар бахшҳои дохилиқоравӣ ва ғарбӣ раванди хокҳосилшавӣ хеле суст аст. Дар нимабиёбону биёбонҳои санглоху регзор ҷо-ҷо қабати тунуки хокҳои карбонатдор ё гаҷдор, баъзан хокҳои шӯр вомехӯранд. Аз Шимол ба Ғарб чунин шакли рустаниҳо паҳн шудаанд: бешаҳои омехта (хазонрезу ҳамешасабз), бешаҳои мавсимӣ (хазонрез), бешаҳои сирак ё гармдаштҳо, бешаҳои гармсер ва буттазорҳои хушкидӯст, рустаниҳои нимабиёбонӣ ва биёбонӣ. Аз ҳамин сабаб, Мадоргон-и хушкиро ба минтақаҳои бешаҳои сернами гармсер ва саваннаҳо (гармдаштҳо), нимабиёбонҳои гармсерӣ ва биёбонҳои гармсерӣ ҷудо мекунанд. Ҳайвоноти Мадоргон гуногун аст: маймун, фил, каркадан, тапир, мӯрчахӯр, лаванд, мор, калтакалос, тимсоҳ ва ғ; паррандаҳои хосси Мадоргон: тӯтӣ, кабутар, мурғи магасхор, фохта, кабкмурғ, гулмак, тукан. Дар уқёнусҳои Мадоргон ҳайвоноти гуно­гун зиндагӣ мекунад: моҳиҳо (аз ҷумла, наҳанг, барқмоҳӣ, моҳии паррон, шамшермоҳӣ), сангпӯшти баҳрӣ, мори баҳрӣ, нармбаданҳо, марҷонҳо ва ғ.

Ҳудуди мадоргон ғайр аз қисми шарқии қитъаҳо камаҳолӣ аст. Замини бахшҳои дохилиқоравӣ ва ғарбии наздиуқёнусӣ ҳамчун чарогоҳ ва барои зироат истифода мешаванд. Ҳудуди бахши шарқии наздиуқёнусӣ (хусусан, дар қитъаи Осиё) дар натиҷаи фаъолияти одамон куллан тағйир ёфтааст. Дар ин ҷойҳо зироаткорӣ, парвариши чой, қаҳва, каучук ва ғ. Ҳамчунин, дарахтбурию чӯбтайёркунӣ инкишоф ёфтааст.

Нигаред низ

• Ҷанбимадоргон