Баҳоуддини Омилӣ

Баҳоуддини Муҳаммад ибни Азудуддин Ҳусайни Омилӣ (форсӣ: بهاءالدین محمد بن حسین عاملی‎; 1546, Баълабак, Лубнон — 1621, Исфаҳон, Эрон), маъруф ба Шайх Баҳоӣ (форсӣ: شیخ بهایی‎) — риёзидон, ахтаршинос, фақеҳ ва шоири форс-тоҷик.

Баҳоуддини Омилӣ
араб. ар. بهاء الدين محمد بن حسين العاملي‎
Иттилооти инфиродӣ
Ном ба ҳангоми таваллуд:	ар. بهاء الدين محمد بن حسين العاملي‎
Касб, шуғл:	риёзидон, ахтаршинос, нависанда, меъмор, мунаҷҷим, файласуф, шоир
Таърихи таваллуд:	16 феврал 1547
Зодгоҳ:	Баълабак, Сурияи усмонӣ[d], Имперотурии Усмонӣ
Таърихи даргузашт:	1 сентябр 1621(1621-09-01) (74 сол)
Маҳалли даргузашт:	Исфаҳон, Давлати Сафавиён
Маҳалли дафн:	Imam Reza Shrine[d]
Кишвар:	Давлати Сафавиён
Эътиқод:	ислом ва шиъа
Падар:	Ҳусайн Алҳорисӣ[d]
Фаъолияти динӣ
Самти фаъолият:	риёзиёт, ахтаршиносӣ, фалсафа ва адабиёт
Ҷойи кор:	Ҳалаб, Уршалим ва Исфаҳон
Шогирдон:	Ҷавод ибни Саъд Алкозимӣ[d], Саййид Аҳмади Алавӣ ва Мулло Садро
Иттилооти иловагӣ
Лоиҳаҳои алоқаманд:	Викианбор
Вироиши Викидода

Зиндагинома

Дар 1-солагӣ бо оилааш ба шаҳри Ҷабали Омул рафта, дар 13-солагӣ ба Исфаҳон кӯчид. Пас аз се соли истиқомат дар Исфаҳон шоҳ Таҳмоспи I (1514-76) падари Баҳоуддини Омилӣ — Азудуддин Ҳусайнро ба Қазвин даъват намуда мансаби шайхулислом дод. Баҳоуддини Омилӣ низ ҳамроҳи падараш ба Қазвин омада, ба таҳсили илмҳои гуногун пардохт. Соли 1563 Баҳоуддини Омилӣ ҳамроҳи падараш ба Ҳирот сафар мекунад. Пас аз он ки падараш шайхулисломи Ҳирот таъйин мешавад, Баҳоуддини Омилӣ дар Қазвин мемонад ва дар с-ҳои 1571 ва 1573 ашъоре барои падараш ба шаҳри Ҳирот мефиристад. Бештари таҳсилоти Баҳоуддини Омилӣ дар Қазвин, ки он замон маркази илм буд, гузашта, сипас дар Исфаҳон давом ёфт. Аввалин устодаш падараш буд, ки аз ӯ тафсиру ҳадис ва адабиёти арабро омӯхт. Баъд аз Абдуллоҳи Яздӣ (ваф. 1573) илми ҳикмат, калом ва тиб, аз Алӣ Музаҳҳаб, Алӣ Қоинӣ ва Муҳаммадбоқири Яздӣ риёзиёту ҳайат, аз Пираҳмади Қазвинӣ ҳикмат ва риёзиётро омӯхтааст. Соли 1575 падараш ба Қазвин омад ва барои сафари ҳаҷ аз шоҳ иҷозат гирифт. Шоҳ ба падараш иҷозат дода, ба рафтани Баҳоуддини Омилӣ мумониат кард ва ӯро ба тадриси илмҳо уҳдадор намуд. Баҳоуддини Омилӣ пас аз марги падараш дар соли 1576 ба дарбори шоҳ Таҳмоспи I ба Ҳирот рафт ва шайхулислом таъйин шуд. Дар замони ҳукмр. шоҳ Исмоили II (1576-77) Баҳоуддини Омилӣ низ муддате шайхулисломи Исфаҳон будааст. Баҳоуддини Омилӣ соли 1583 ба ҳаҷ рафт ва дар роҳи бозгашт (сент. 1584) муддате дар Табрез монд. Аз осори Баҳоуддини Омилӣ бармеояд, ки ӯ ба Озарбойҷон, Ироқ, Ҳалаб, Шом, Миср, Сарандеб, Ҳиҷоз; шаҳрҳои Байтулмуқаддас, Козмин, Ҳирот, Арон, Ганҷа, Қум, Шервон ва ғ. низ сафар кардааст. Баҳоуддини Омилӣ дар сафарҳояш бо донишмандони зиёде ҳамсуҳбат шудааст. Мас., дар Миср бо Муҳаммад ибни Абилҳасани Бакрӣ (ваф. 1585) вохӯрд ва ба Ризо Абилатифи Мақдисӣ ҳайат ва ҳандасаро омӯзонд. Дар Димишқ бо Ҳофиз Ҳусайни Карбалоӣ (ё Табрезӣ) вохӯрд. Шуҳрати илмӣ ва мавқеи иҷтимоии Баҳоуддини Омилӣ шогирдони бисёреро дар наздаш гирд овард. Аз рӯйи баъзе сарчашмаҳо Баҳоуддини Омилӣ 97 шогирд доштааст. Шоҳ Аббос ба мақоми илмии Баҳоуддини Омилӣ бовари комил дошт. Яке аз сафарҳои муҳим ва таърихии Баҳоуддини Омилӣ сафари пиёдаи ӯ бо ҳамроҳии шоҳ Аббоси I аз Тус ба Машҳад дар 7 июли 1600 аст. Баҳоуддини Омилӣ соли 1616 ба Исфаҳон баргашта, то охири умр мулозими шоҳ Аббоси I (ҳукмр. 1587—1629) буд. Ӯ соли 1618 аз расадхонаи Мароға боздид намуда, барои таъмири он Баҳоуддини Омилӣ, Ҷалолиддини Мунаҷҷим ва Алиризо Аббоси Хушнависро фиристод.

Риёзиёт

Баҳоуддини Омилӣ дар тамоми илмҳои расмии замони худ асарҳо навишта, дар баъзе аз онҳо ягона буд. Ӯ муассиси якчанд мадраса дар ҳавзаи Исфаҳон аст. Муҳимтарин соҳаи фаъолияти илмии Баҳоуддини Омилӣ риёзиёт, муҳандисӣ, меъморӣ ва нуҷум буд. Яке аз асарҳои маъруфи риёзии Баҳоуддини Омилӣ «Хулосату-л-ҳисоб» аст, ки китоби дарсии ҳавзаҳои илмӣ ба шумор мерафт. Нусхаҳои ин асар дар китобхонаҳои ҷаҳон паҳн шудаанд, аз он ҷумла дар Ганҷинаи дастхатҳои Институти забон, адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттии АИ ҶТ (№ 1611/3) ва Китобхонаи миллии ҶТ (№ 931, 1239, 1260/2, 1788, 1836/2) мафҳузанд. Асар аз муқаддима ва 10 боб иборат буда, дар он назарияи ададҳо, амалҳои арифметикӣ, муодилаҳои алгебравӣ ва масъалаҳои ҳандасӣ баррасӣ шудаанд.

Баҳоуддини Омилӣ риёзиётро дар ҳисобҳои ҷуғрофиёӣ татбиқ намуда, унсурҳои илми геодезияро тартиб дод, усулҳои гуногуни андозакуниҳои ашёи дастнорасро дар маҳал истифода кард (андозагирии баландии ашё, умқи чоҳ, бари дарё ва ғ). Дар ҳалли масъалаҳои фиқҳӣ низ аз риёзиёт истифода кардааст (мас. таъйини ҳаҷм ва вазни оби курр, таъйини нисоб дар закот). Дар асари машҳураш — «Кашкул» низ чанд масъалаи риёзӣ ва ҳандасиро баён кардааст:

1. хосияти ададҳо ва ҷамъи пайдарпайиҳо (прогрессияи арифметикӣ, аз он ҷумла прогрессияи бо ададҳои касрӣ, қоидаҳои ташкили ҷуфткунии ададҳо, қоидаҳои ташкили ададҳои мукаммал, ҳосили ҷамъи баъзе пайдарпайиҳои ададӣ, қоидаҳои ҷамъкунии баъзе пайдарпайиҳо);
2. илми ҳисоб ё арифметика (ёфтани махраҷи умумии касрҳо, масъала дар бораи ҳавз, муайян кардани адади фикркардашуда, номҳо, моҳҳо ва аломати бурҷҳои дувоздаҳгона, баъзе қоидаҳои арифметикӣ, қоида оид ба ифодаҳои тақрибии аз решаи квадратӣ бароянда);
3. ҷабр ва муқобала (муодилаҳои номаълумдор; муодилаҳои хаттие, ки се тарзи ҳал дорад: усули ҷабр ва муқобала, усули табдилдиҳӣ, усули «ду саҳв»; се масъалаи рамзии умумӣ: айнияти a2 — b2 = (a + b) (a — b) ва ҳолати хусусии он ҳангоми b = 1 ва a — b = 1 будан); 4) амали андозагирӣ (мисолҳои андозагирии ҷисмҳои шаклашон гуногун мас., фил ё шутур, аз рӯйи сояи ҷисмҳо муайян намудани баландии онҳо, масофаи ҷисмҳои дастнорас ва дур ва ғайра).

Дигар асарҳои маъруфи риёзии Баҳоуддини Омилӣ «Мунтахаб аз хулосаи Баҳоия», «Илму-л-ҳисоб» (№ 1611/4, Ганҷинаи дастхатҳои АИ ҶТ), «Рисолатун фӣ-л-қавоиди-л-ҳисобия ва-д-далоили-л-ҳандасия», «Рисола дар ҳисоб», «Манзума ашколу-т-таъсис» ё «Урҷуза фӣ-л-ҳандаса», «Рисола дар мисоҳат» (ё «Рисола дар илми мисоҳат»), «Рисола дар нисбати иртифои ҷибол», «Шарҳу-л-боб ас-сомин» (ё «Таълиқот ала-л-бобу-с-сомин фӣ-л-ҷабр ва-л-муқобала») ва «Баҳру-л-ҳисоб» мебошанд.

Ахтаршиносӣ

Асарҳои нуҷумии Баҳоуддини Омилӣ «Ташреҳу-л-афлок», «Дурратун томмия фӣ-л-ҳайат», «Рисолатун манзума фӣ-л-ҳайат», «Масоил фӣ-л-ҳайат», «Ҳафтод боб дар маърифати устулоб» (ё «Туҳфаи Ҳотамия дар фанни устурлоб», ки бо хоҳиши Эътимодуддавла Ҳотамбеки Софӣ — Садри Аъзами шоҳ Аббоси I навишта шудааст), «Рисолатун ас-сафиҳа фӣ-л-устурлоб», «Рисолатун фӣ-л-устурлоб», «Дар илми устурлоб», «ал-Ҳадиқау-л-ҳилолия», «Рисолатун фӣ маърифати-л-қибла» («Таҳқиқ ҷиҳату-л-қибла» ё «Ҷиҳату-л-қибла»), «Машриқ-уш-шамсайн ва иксиру-с-саодатайн», «Рисолатун фӣ таҳқиқи-л-кура», «Дар маърифати тақвим», «Таълиқот ило устурлоб» ва ғ.

Ҷуғрофиё

Баҳоуддини Омилӣ дар соҳаи ҷуғрофиё низ асарҳои гуногун навиштааст, ки маъруфтарини он «Тазорису-л-арз» ё «Рисолатун фӣ куравияти-л-арз» аст. Осори меъморӣ ва муҳандисии Баҳоуддини Омилӣ ба се гурӯҳ тақсим мешавад. Аввал асари муҳандисӣ оид ба тақсими оби Зояндарӯд барои ҳафт ноҳияи Исфаҳон (хусусияти он батафсил дар санаде, ки ба «Тӯмори шайх Баҳоӣ» шуҳрат дорад, омадаааст). Дуюм тарроҳии корези Наҷафобод, маъруф ба «Қаноти Зарринкамар»; таъйини дақиқи қиблаи Масҷиди Шоҳи Исфаҳон; тарроҳии нақшаи ҳисори Наҷаф; тарроҳӣ ва сохти соати офтобӣ (гномон) дар ғарби Масҷиди Шоҳи Исфаҳон ва низ дар саҳни ҳарами мақбараи ҳазрати Ризо; тарроҳии деворе дар саҳни ҳарами мақбараи ҳазрати Алӣ дар Наҷаф, ки заволи офтобро тамоми фаслҳои сол нишон медиҳад; тарроҳии саҳн ва сарои Машҳад ба сурати шашкунҷа; ихтирои сафедоб (ранги махсус), ки дар Исфаҳон ба «сафедоби шайх» машҳур аст; сохтани манораи ҷунбон; тарроҳии гунбази Масҷиди Шоҳи Исфаҳон, ки садоро ҳафт маротиба инъикос мекунад; сохтани соате, ки ниёз ба пур кардан надошт. Сеюм осори афсонавие, ки ба Баҳоуддини Омилӣ нисбат медиҳанд, мас., сохтмони ҳаммом дар Исфаҳон аст, ки оби он танҳо бо як шамъ гарм мешудааст.

Назму наср

Баҳоуддини Омилӣ осори зиёде ба назму наср эҷод кардааст. Аввалин рисолае, ки бо номи Баҳоуддини Омилӣ ёд мешавад, «Арафоту-л-ошиқин» (таълиф соли 1613-15) аст. Тақр. ҳама осори манзуми форсии Баҳоуддини Омилӣ дар маҷмӯе бо номи «Кашкӯл» фароҳам омадаанд. Вай дар навъҳои адабии маснавӣ, ғазал, рубоӣ асар офаридааст. Дар ғазал пайрави Фахриддини Ироқӣ ва Ҳофизи Шерозӣ; дар рубоӣ пайрави Абусаиди Абулхайр ва Хоҷа Абдуллоҳи Ансорӣ; дар маснавӣ пайрави Ҷалолуддини Румӣ мебошад. Маснавиҳои «Нону ҳалво» (Ганҷинаи дастхатҳои Институти забон, адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттии АИ ҶТ № 137/III, 368/I, 821/II, 2419/IX) ё «Савонеҳи сафари Ҳиҷоз» (дар бораи сафари ҳаҷ), «Нон ва панир», «Тӯтинома» бар вазн ва тақлиди «Маснавии Мавлавӣ»-и Ҷалолуддини Румӣ эҷод шудаанд. Ба Баҳоуддини Омилӣ инчунин маснавиҳои «Нону хурмо» ва «Рамузи Исми аъзам»-ро мансуб медонанд. Баҳоуддини Омилӣ ба забони арабӣ низ эҷод кардааст: «Василату-у-фавз ва-л-амон фӣ мадҳи соҳиб-аз-замон» (63 байт), «Ғадирия» ва ғ. Баҳоуддини Омилӣ асаре дорад дар наҳв бо номи «Ал-фавоиду-с-Самадия». Азбаски ин асарро эҳдо ба бародараш Абдуссамад нигоштааст, он бо номи «Самадия» маъруф аст. Аз рӯйи ин китоб дар мадрасаҳо дарс медоданд. Асари дигари арабии Баҳоуддини Омилӣ «Таҳзибу-л-баён» дар илми баён аст. Б. дар урҷузасароӣ низ маҳорат дошт. Ду урҷуза, яке дар васфи шаҳри Ҳирот ба номи «Ҳиротия» ё «Аз-зоҳира» ва дигар ба унвони «Риёзу-л-арвоҳ» аз ӯ боқӣ мондаанд. Баҳоуддини Омилӣ ба забони арабӣ дубайтиҳо дорад, ки онҳо дар таассуроти зиёрати ҷойҳои муқаддас иншо гардидаанд. Бахши муҳимме аз ашъори арабии Баҳоуддини Омилӣ ин луғаз ва муаммост: «Луғаз-уз-зубдат», «Луғаз-ун-наҳв», «Луғазу-л-кашшоф», «Луғазу-л-қонун», «Луғазу-с-Самадия», «Луғазу-л-кофия» ва ғ. Вай ҳатто дар осори фиқҳиаш аз ин шакли шеър истифода кардааст (рисолаҳои панҷгонаи «ал-Исноъашария»). Осори адабӣ-бадеии Баҳоуддини Омилӣ аз ҷониби муҳаққиқони эронӣ — Саид Нафисӣ, Ғуломҳусайни Ҷавоҳирӣ ҷамъоварӣ шуда, мавриди пажӯҳиш қарор гирифтаанд. Мас., Саид Нафисӣ «Тӯтинома»-ро яке аз беҳтарин асарҳои Баҳоуддини Омилӣ донистааст.

Осор

Шумораи осори Баҳоуддини Омилӣ ба 100 мерасад, ки нусхаҳои хаттии фаровоне аз онҳо дар китобхонаҳои дунё маҳфузанд. Теъдоде аз осори Баҳоуддини Омилӣ нотамом монда, баъзеашон бисёр кӯтоҳанд. Рисолаи кӯтоҳи «Асрору-л-балоға»-ро низ ба Баҳоуддини Омилӣ мансуб медонанд.

Барҷастатарин осори чопшудаи Баҳоуддини Омилӣ: «Машриқ-уш-шамсайн ва иксиру-с-саодатайн» (ин асар оид ба ҳадис буда, Баҳоуддини Омилӣ дар он ҳудуди 400 ҳадиси саҳеҳро истифода кардааст); «Ҷомеи аббосӣ»; «Ҳаблу-л-матин фӣ аҳком-ид-дин» (ин асари фиқҳӣ буда, Баҳоуддини Омилӣ дар он зиёда аз 1000 ҳадис овардааст); «ал-Исноъашариёту-л-хумс» — номи панҷ рисолаи фиқҳӣ дар боби таҳорат, намоз, закот, хумс ва рӯзаву ҳаҷ; «Зубдату-л-усул» — китоби дарсӣ; «Ал-ваҷизатун фӣ дароияту-л-ҳадис» (Баҳоуддини Омилӣ ин асарро ба унвони муқаддима бар асари дигараш «Ҳаблу-л-матин» навиштааст); «ал-Арбаун ҳадисан» маъруф ба «Арбаини Баҳоӣ»; «Мифтоҳу-л-фалоҳ»; «Ҳадоиқу-с-солиҳин» (нотамом мондааст); «Ҳадиқат ҳилолия» (асар дар илми нуҷум буда, дар он инчунин фавоид ва нуқоти адабӣ, ирфонӣ, фиқҳӣ ва ҳадиси фаровон мавҷуд аст).

Адабиёт

• Баҳоуддини Омилӣ / М. Холов // Асос — Боз. — Д. : СИЭМТ, 2013. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 2). — ISBN 978-99947-33-52-4.