Бидъат

Бидъат (ар. بدعت‎ — нав, тоза, куфр, илҳод) — ҳама гуна навоварӣ дар дин, ки муқобили суннати маъмули ислом бошад.

Таърих

Аввалҳо касонеро, ки навоварие ба дин дохил карданӣ мешуданд, ба бидъат айбдор мекарданд. Онҳо бештар фақеҳони мактаби динии Мадина буданд ва ба тарзи давлатдории Умавиён, ки гӯё аз идеали давлатдории теократии замони Муҳаммад (с) ва хулафои рошидӣ дур рафта буданд, муқобил баромада, онҳоро ба бидъат айбдор намуданд. Минбаъд дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти иҷтимоию сиёсӣ ва ҳатто дар маросиму урфу одат агар навигарие ба вуҷуд меомад, ки ҷавобгӯи талабот ва муқтазиёти яке аз чаҳор мазҳаби суннӣ набошанд, бидъат эълон мешуданд. Дар ин масъала фақеҳони Мадина, ки бештари саҳобаҳо, таввобин ва пайравони онҳо дар ин шаҳр иқомат доштанд, нисбат ба дигар фақеҳон ҳассостар ва ортодоксалитар буданд.

Яке аз равияҳои суннӣ, ки зоҳирия ном дошт ва муассисаш Довуд ибни Алии Исфаҳонӣ (818—883) буд, иддао дошт, ки «аҳкому ояти Қуръон моро бас аст», зеро Қуръону ҳадис танҳо роҳнамо барои ёфтани посух ба ҳамаи саволҳо мебошанд. Зоҳириён ҳатто қиёсу раъй ва истеҳсонро, ки ҳанафия онҳоро қабул дошт, рад намуданд. Дар давраи хилофати Ибни Маъмун муътазилия, ки яке аз ҷараёнҳои ақлгароёна ба ҳисоб мерафт, дини расмии хилофат эълон шуд. Дар аҳди халифа Муътасим ин масъала дубора таҷдид шуд ва дар муҳокимаи масъалаи «ҳадис» будани Қуръон Аҳмад ибни Ҳанбал, ки муассиси ҳанбалия мебошад, ба ин фикр розӣ нашуд ва барои чунин амалаш ӯро ҳукуматдорони давр тозиёна заданд. Аҳмад ибни Ҳанбал ҳама гуна бидъатро дар роҳи дин инкор мекард ва онро боиси раҳгум задани муъминон, воситае барои аз назари дин хору забун гардондани мусулмонон мешумурд. Шофеиён умури тозаеро, ки хилофи каломи муқаддас, расул ё иҷмои уммат бошад, бидъати залла ва умури тозаи хайрро бидъати маҳмуда меномиданд.

Ихтилофҳои мазкур дар аввали аҳди ислом роҷеъ ба бидъат ба вуҷуд омада буданд ва минбаъд бо рушду инкишофи ин мазҳабҳо ва навигариҳое, ки дар ҳаёти ҷомеа ба вуҷуд меомаданд, тадриҷан дар рӯзгори ҷомеа русух мекарданд ва ҳар чизе, ки ба дин аз назари фақеҳон зарар меовард, бидъат эълон мешуд. Дар асрҳои миёна мафҳуми бидъат нисбатан васеъ шуд ва ҳамаи он чизе, ки ба ақидаҳои схоластикии мутаккалимон зид буд, ҳомилони он ба куфру зиндиқа айбдор мешуданд. Баъзе аз мутафаккирону мутасаввифони асрҳои миёна, аз ҷумла Мансури Ҳаллоҷ, Айнулқузоти Ҳамадонӣ, Шаҳобуддини Суҳравардӣ, Насимӣ ва амсоли эшон ҳамчун аҳли бидъат бо фатвои фақеҳони аҳкомпарасти ислом ба марг маҳкум шуданд. Бисёр шоирони классики форс-тоҷик низ барои афкори зиддидинию озодандешиашон ба бидъат айбдор шуда буданд.

Дар урфият бидъат ба маънии корҳои қабеҳ ва бад, ки одамони парҳезгор ва порсо аз он ҳазар доранд, фаҳмида мешавад. Аҳли бидъат ба муқобили беадолатиҳои иҷтимоӣ низ баромада, ақидаҳои аҳкомпарастонаи рӯҳониёнро мазаммат мекарданд. Мафҳуми бидъат дар дасти рӯҳониён воситаи мубориза ба муқобили ҳама гуна фаъолияти тозапардозона ба ҳисоб мерафт ва онро ба манфиати худ ва давлат, ки онҳоро ҳимоя мекард, устокорона истифода мебурданд.

Нигаред низ

• Аҳли бидъат

Адабиёт

• Ҳазратқулов М. Ислом ва Абуҳанифа. Д., 2009.

Сарчашма

• Бидъат / М. Ҳазратқулов // Асос — Боз. — Д. : СИЭМТ, 2013. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 2). — ISBN 978-99947-33-52-4.