Забони дунганӣ
Забони дунганӣ (дунғонӣ, дунгонӣ) — забони дунгонҳо, авлоди мусулмонони хитоизабони ҳуй (хуйсзу) мебошад, ки пас аз саркӯб кардани шӯриши мусулмонон дар шимолу ғарби Чин дар солҳои 1862-1877 ба қаламрави Қирғизистон, Қазоқистон ва Узбакистони ҳозира кӯч бастаанд. Ба оилаи забонҳои чиниву тибетӣ тааллуқ дорад. Дар ИҶШС дар ҷараёни марзбандии миллӣ-давлатӣ дар Осиёи Марказӣ, ки соли 1924 оғоз шуда буд, этноними дунган (дунгон) ҳамчун номи расмии муҳоҷирини мусулмони чинӣ дар забони русӣ интихоб шуд. Дар Хитойи дохилӣ ин этноним маълум набуд. Дар Шинҷон, он ҳамчун ном барои он ҳуэйҳое пайдо шуд, ки аз музофотҳои Гансу ва Шэнси ба таври оммавӣ - асосан дар соли 1764 кӯчонида шуданд. Тибқи як нусха, вожаи «дунғон» аз туркӣ аст. Ба қавли дигаре, он ба вожаи чинии тункен (屯垦) - «манзилҳои низомии сарзаминҳои сарҳадӣ» бармегардад, ки дар Шинҷон (Шинҷони муосир) дар давраи рушди он аз ҷониби Чин дар давраи сулолаи Син паҳн шудааст. Номҳои худи дунганҳои СССР / ИДМ, ки то имрӯз истифода мешаванд, ҳуиҳуй, ҳуимин "мардуми Ҳуэй", lo huihui " ло ҳуиҳуй ҳуэйҳои мӯҳтарам " ["ҳуй" - мусулмонон дар хитоӣ. «Ло-ҳуй» - «мусулмонони куҳан (муҳтарам)» - бар хилофи мусулмонони «нав» (барои хитоиҳо) - туркҳои Туркистон] ё җун-янг жин («мардуми дашти марказӣ»). Онҳо забони худро мутаносибан "забони мардуми ҳуӣ" (ҳуизӯ йюян) ё "забони дашти марказӣ" (ҷун-янг ҳуа) меноманд.
| Кишварҳо | |
|---|---|
| Шумораи умумии гӯишварон |
|
| Вазъ | хатари азбайнравӣ вуҷуд дорад[d][3] |
| Таснифот | |
| Хат | алифбои сирилик |
| Коди забонӣ | |
| ГОСТ 7.75–97 | dun дун 191 |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | не определен, но предусмотрен групповой код sit для сино-тибетских языков |
| ISO 639-3 | dng |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 1670 |
| Ethnologue | dng |
| ELCat | 4096 |
| IETF | dng |
| Glottolog | dung1253 |
| Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ | |
Тақсим ва фаровонӣ
вироишАсосан дар Қирғизистон, Қазоқистон ва Узбакистон паҳн шудааст. Шумораи умумии нотиқон қариб 100 ҳазор нафарро ташкил медиҳад (тақрибан миёнаҳои солҳои 2000-ум), аз ҷумла
- дар Қирғизистон 52 ҳазор нафар (барӯйхатгирии соли 1999),
- дар Қазоқистон 46 ҳазор нафар (ҳисобот, 2006),
- дар Ӯзбекистон тахминан 3 ҳазор нафар (ҳисобот, 2006),
- дар Русия 502 нафар (барӯйхатгирии аҳолӣ, 2010).
Лаҳҷаҳо
вироишБо омадан ба Осиёи Марказӣ онҳо бо ду лаҳҷа гэнсуӣ ва шэнсӣ сухан мегуфтанд.
Минбаъд дар СССР лаҳҷаи гэнсуӣ барои сохтани забони адабии дунгонӣ интихоб шуд.
Хат
вироиш
Дар СССР се варианти хатти алифбои забони дкардаӣ пешниход карда шуд.
- Соли 1927 гурӯҳи аввалин донишҷӯёни дунган, ки дар Тошканд таҳсил мекарданд, алифбои арабиро барои сабти мадунганӣа забони дунган пешниҳод карданд. Рӯйхати ҳарфҳои ин алифбо маълум аст, ки дар онҳо баъзе аломатҳои хоси системаи "Сяоэрзин" мавҷуданд, аммо на қоидаҳои навиштани ҳиҷоҳои дунгонӣ бо ҳарфҳои номбаршуда. Алифбо муддати кӯтоҳ дар газетаҳои деворӣ, мактубҳо ва ғайра истифода мешуд.
- Нахустин нусхаи хатти лотинии забони дунгонӣ ба соли 1928 рост меояд. Дар он харфхои зерин мавчуд буданд: a в c ç d e f g ƣ i j k l m n ŋ o ө p r s ş s̷ t u v x y z ƶ ь. Дар варианти ниҳоии тасвибшудаи алифбо ҳарфи ә илова шуда, ҳарфи s̷ аз байн бурда шуд. Соли 1932 алифбо ислоҳ шуд - ҳарфҳои w ва ⱬ илова карда шуданд, ƣ, h, ө хориҷ карда шуданд. Дар натиҷа алифбо шакли зеринро гирифт [4] :
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | Ə ə | F f |
| G g | I i | J j | Ь ь | K k | L l | M m | N n |
| Ŋ ŋ | O o | P p | R r | S s | Ş ş | T t | U u |
| V v | W w | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ⱬ ⱬ |
- Корҳои омодагӣ барои гузаштани забони дунғонӣ аз лотинӣ ба хатти кириллӣ дар охири солҳои 1930 оғоз шуда, аммо дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ қатъ гардид. Дар соли 1953 қоидаи нави алифбои дунгонӣ дар асоси кириллӣ пайдо шуд (аз ҷониби чиншиносон Драгунова ва Яншансина)
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ә ә |
| Ж ж | Җ җ | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | Ң ң | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ў ў | Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ |
| Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Бо истифода аз вариантҳои лотинӣ ва махсусан кириллӣ дар навиштаҷоти забони дунғонӣ адабиёти густурда, аз ҷумла бадеӣ, илмӣ, истинодӣ ва таълимӣ ба табъ расидаанд.
Солҳои охир баъзе ходимони ҷамъиятии дунганҳо ба тарафдории ба алифбои лотинӣ гузарондани забони дунгонӣ баромад карданд [5].
Эзоҳ
вироиш- ↑ ScriptSource - Kazakhstan
- ↑ ScriptSource - Kyrgyzstan
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Революция и письменность. № 1-2, 1932
- ↑ «В ПОИСКАХ „ЗОЛОТОЙ СЕРЕДИНЫ“» Бойгонӣ шудааст 7 октябри 2007 сол. («Южный Экспресс», 14-10-2004)